Του Χάρη Πεΐτσίνη

History suggests that capitalism is a necessary condition for political freedom
Milton Friedman

Τα πολιτικά γεγονότα που συγκλόνισαν τον κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες διέψευσαν γενιές διανοουμένων και πολιτικών ακτιβιστών που γαλουχήθηκαν με οράματα θρεμμένα στις θηλές του κρατισμού. Η ραγδαία φιλελευθεροποίηση των εθνικών οικονομιών παγκοσμίως βρήκε την συμμετρική της αποτύπωση στην σημαντική άνοδο των πολιτικών ελευθεριών σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Ταυτόχρονα, με τη σκιά της παγκοσμιοποίησης να απλώνεται ακόμα και πάνω στις πιο απομονωμένες κοινωνίες, τα αυταρχικά καθεστώτα ασφυκτιούν. Οι αντιφάσεις τους φτάνουν στις πιο ακραίες τους κορυφώσεις, ο κατασταλτικός τους χαρακτήρας γυμνωμένος από οποιαδήποτε ιδεολογική επίστρωση, εμφανίζεται μπροστά στα μάτια της ανθρωπότητας σαν θλιβερό απομεινάρι ενός βάρβαρου παρελθόντος.

Σε μια τέτοια εποχή, που ο άνεμος της αλλαγής σαρώνει κατεστημένες αντιλήψεις και ριζωμένα στερεότυπα, το έργο του οικονομολόγου και στοχαστή Milton Friedman κατέχει ξεχωριστή θέση. Λίγοι διανοούμενοι εντρύφησαν με τέτοια ζέση στην υπόθεση της ανθρώπινης Ελευθερίας και ακόμα πιο λίγοι κατόρθωσαν να επεξεργαστούν εξίσου δημιουργικά την θεωρητική κληρονομιά που παρέλαβαν από τους ιδεολογικούς τους προγόνους.

Η προσφορά του Friedman μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο σε σχέση με το γενικότερο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο όπου εκείνος ανέπτυξε τις κύριες θεωρητικές του θέσεις. Μέσα σε ένα κλίμα απαισιόδοξο απέναντι στις προοπτικές της ελεύθερης οικονομίας, με το κράτος πανταχού παρών ακόμα και στις χώρες της καπιταλιστικής δύσης, ο φιλελευθερισμός, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ρίχτηκε στο περιθώριο της πολιτικής σκέψης. Διανοούμενοι, ακαδημαϊκοί, και πολιτικοί απ’ όλες τις παρατάξεις δεν παρέλειπαν να κατακεραυνώνουν το ιδεολογικό περιεχόμενο του laissez-faire ενώ η κεντρικοποίηση του οικονομικού σχεδιασμού είχε αρχίσει να λαμβάνει το χαρακτήρα του αυτονόητου. Έργα όπως το Capitalism and Freedom (1962) επανενεργοποίησαν τον κοινωνικό διάλογο και προβλημάτισαν το κοινό, ραγίζοντας με μοναδική ακρίβεια τα τεχνητά τείχη που χώριζαν την οικονομική από την πολιτική ελευθερία. Με αξιοθαύμαστη θεωρητική καθαρότητα και ασυμβίβαστη ιδεολογική εντιμότητα, ο Friedman και άλλοι αντιπρόσωποι της φιλελεύθερης σκέψης κατέδειξαν τα αδιέξοδα του κρατισμού και επισήμαναν το οξύμωρο του να παλεύει κανείς για την πολιτική του ανεξαρτησία καταστέλλοντας το οικονομικό αντίστοιχο της.

Το κλειδί για την κατανόηση της γενικής ανελευθερίας που φέρνει ο ανοιχτός ή συγκαλυμμένος κεντρικός σχεδιασμός στις κοινωνίες μας βρίσκεται στις στενές σχέσεις ανάμεσα στην οικονομία και την πολιτική, σχέσεις αμοιβαίας εξάρτησης και διαλεκτικής ενότητας. Ο Milton Friedman, διερεύνησε σε βάθος τη διασύνδεση της οικονομικής και πολιτικής ελευθερίας εμπλουτίζοντας την πολιτική ανάλυση με τις βασικές αρχές της οικονομικής σκέψης. Μας κληροδότησε έτσι ένα σημαντικότατο έργο, μια θεωρητική βάση που αποτελεί ταυτόχρονα και σημείο αναφοράς για τους μελλοντικούς ερευνητές της οικονομικής και πολιτικής ιστορίας.

Το κύριο πρόβλημα της κοινωνικής οργάνωσης είναι ο συντονισμός των οικονομικών δραστηριοτήτων πλατιών ανθρώπινων μαζών που συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν σε καθημερινή βάση. Όπως γράφει ο Friedman, η πρόκληση για τον φιλελεύθερο άνθρωπο είναι να συλλάβει αυτήν την εκτεταμένη αλληλεπίδραση συνδυασμένα με την ατομική ελευθερία. Και το μοναδικό κοινωνικό μοντέλο που μπορεί να εξασφαλίσει και να θωρακίσει τούτη την πολυπόθητη συνύπαρξη είναι το σύστημα των εθελούσιων συναλλαγών μέσα από τα κανάλια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Μ’ άλλα λόγια, η αγορά σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας. Η εναλλακτική λύση προϋποθέτει τον καταναγκασμό ως μέσο ελέγχου των παραγωγικών δυνάμεων και κατανομής του κοινωνικού πλούτου. Τούτη η επιλογή δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στη γενικευμένη ανελευθερία, σε μια κοινωνία σκλάβων παρά την όποια «αγνότητα» στις προθέσεις των εξουσιαστών.

Η αλήθεια βρίσκεται στις απλούστερες εκφράσεις, στα πιο πρακτικά παραδείγματα, στα στοιχεία της πραγματικότητας που οι προσωπικές μας προκαταλήψεις μας εμποδίζουν να συνδέσουμε σε μια συλλογιστική ενότητα. Ο Φρίντμαν προχωρά αδίστακτα, ενώνει το σπασμένο νήμα και αναρωτιέται: Ποιο είναι το κοινό ανάμεσα σε έναν Βρετανό πολίτη που αδυνατεί να εργαστεί στην Αμερική λόγω κάποιας διακρατικής οικονομικής συμφωνίας και σ’ έναν Αμερικανό που του απαγορεύεται να εγκατασταθεί στην ΕΣΣΔ λόγω των γνωστών πολιτικών περιπλοκών; Στην ουσία δεν υπάρχουν διαφορές καθώς και οι δύο άνθρωποι στερούνται την ελευθερία της επιλογής του τόπου που θα ζήσουν και θα εκμεταλλευθούν οικονομικά τις δεξιότητες τους. Στο βάθος, το έλλειμμα ελευθερίας είναι εξίσου προβληματικό είτε οφείλεται στην οικονομική ζωή είτε στην πολιτική. Τα αναχώματα στην οικονομική δραστηριότητα αναπότρεπτα στοιχίζουν στα υποκείμενα της εξουσίας ένα αγαθό πολύτιμο, και ενιαίο, ένα αγαθό που η εξασφάλιση του κόστισε θυσίες και εκατόμβες θυμάτων από την εποχή της αναγέννησης και μετά στον δυτικό κόσμο.

Το συλλογιστικό βήμα του Friedman από το σημείο αυτό είναι καθοριστικό, καθώς συνδέει την οικονομική φιλοσοφία με την πολιτική προσφέροντας έτσι μια ενοποιημένη θεωρία ελευθερίας. Η καπιταλιστική οικονομική οργάνωση βασισμένη στην ιδιοκτησία, τις αμοιβαίες διαπραγματεύσεις και την ειρηνική συνύπαρξη ανοίγει το δρόμο, όπως υποστηρίζεται από τον Αμερικανό διανοητή, στην πολιτική απελευθέρωση. Και πραγματικά κοιτώντας μια καπιταλιστική κοινωνία μέσα από το μικροσκόπιο των ατομικών περιπτώσεων είναι εύκολο να αντιληφθούμε πως προπαρασκευάζει τη νίκη του πολιτικού φιλελευθερισμού. Η αγορά προσφέρει ένα γιγάντιο δίκτυο επικοινωνίας που φέρνει τους ανθρώπους εγγύτερα. Προϋποθέτει την απελευθέρωση της γνώσης, δημιουργώντας ανοιχτές αγορές πληροφοριών, δηλαδή κανάλια διάδοσης ιδεών, σκέψεων και πολιτικών θεωριών. Αποκεντρώνει την οικονομική ισχύ και ταυτόχρονα την αποχωρίζει από το πολιτικό της αντίστοιχο, στερώντας τις κυβερνήσεις από το ισχυρότερο όπλο εξαναγκασμού, τον οικονομικό έλεγχο πάνω στους πολίτες. Μια τέτοια κοινωνία συνιστά δυνητικά τον τρόμο του κάθε τυράννου. Όπως πιστευόταν για τους θεούς της αρχαιότητας, έτσι και οι φορείς της τυραννικής εξουσίας πεθαίνουν πολιτικά όταν η κοινωνία παύει να πιστεύει σ’ αυτούς. Μια ευημερούσα οικονομία απελευθερωμένη από τη μπότα του κράτους είναι ο ζωντανός δείκτης της αχρηστίας των τυραννικών κυβερνήσεων. Τα κοινωνικά στρώματα που αναπτύσσονται και επιβιώνουν μέσα στους κόλπους της, μακριά από τον σφιχτό εναγκαλισμό της εξουσίας και τη διαφθορά του δημόσιου χρήματος, μπορούν να συστήσουν πυρήνες αντίστασης ενάντια στον ολοκληρωτισμό. Δίχως την οικονομική δύναμη, στους τυράννους απομένουν μονάχα οι χάρτινες νομοθεσίες στο συμβολικό επίπεδο και η λαιμητόμος του δήμιου στο υλικό. Ένα τέτοιο σύστημα, όπως δίδαξε ο Friedman και απέδειξε η ιστορική πραγματικότητα μοιραία θα βουλιάξει στους εφιάλτες που γέννησε.

Φυσικά το σύστημα αλληλεξάρτησης που περιγράψαμε δεν λειτουργεί αυτόματα καθώς οι σχέσεις που το διαρθρώνουν είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες και η ευεργετική επιρροή της οικονομικής χειραφέτησης απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί αμφίδρομη. Η οικονομική ελευθερία οδηγεί στην πολιτική αλλά η τελευταία μπορεί να καταστρέψει την πρώτη. Ομάδες ειδικών συμφερόντων είναι δυνατό να επηρεάσουν την πολιτική εξουσία καταλήγοντας έτσι να υποσκάψουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Η θεσμική εξισορρόπηση των συγκρουόμενων ελευθεριών είναι απαραίτητη σ’ ένα πολιτικά φιλελεύθερο σύστημα για να μην ολισθήσει στην οχλοκρατία, την ολιγαρχία των ελίτ ή ακόμα και την τυραννία. Αλλά σ’ αυτό το παιχνίδι των ισορροπιών, ο σεβασμός της οικονομικής ελευθερίας, σήμερα μετά από έναν αιώνα αμφισβήτησης αρχίζει να θεωρείται απαραίτητος. Ο Milton Friedman με το επιστημονικό του έργο είναι σ’ ένα μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τούτη την κολοσσιαίας σημασίας υπέρβαση. Αυτή του η προσφορά, από μόνη της, τον εντάσσει στην κατηγορία εκείνη των ανθρώπων που, για να δανειστούμε τη ρήση της Margaret Thatcher, άλλαξε ολόκληρο τον κόσμο «δίχως ούτε μια τουφεκιά»…

—————————————————————————
Σχολιάστε στην κεντρική σελίδα της συνεντεύξεως