Αν θέλουμε να καταλάβουμε καλύτερα τη δημόσια συμπεριφορά ενός πολιτικού, είναι χρήσιμο να αναζητήσουμε συνάφειες με όψεις της ζωής του πέραν της πολιτικής. Ο πολιτικός μεσσιανισμός του Προέδρου Μπους λ.χ. δεν είναι άσχετος με τις προσωπικές εμπειρίες αλκοολισμού και απώλειας νοήματος ζωής που τον ώθησαν στην επαν-ανακάλυψη του ευαγγελικού χριστιανισμού, με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως κοσμοαντίληψη. Μπορεί τα βιώματα του ανθρώπινου βίου να είναι ετερόκλητα, το ανθρώπινο υποκείμενο όμως είναι ένα – εξου και είναι ενδιαφέρουσα η αναζήτηση του αφηγηματικού νήματος που τα διαπερνά

Δυστυχώς η τέχνη της πολιτικής βιογραφίας και αυτοβιογραφίας δεν ανθεί στην Ελλάδα, γεγονός που καθιστά το βιβλίο του δημοσιογράφου Γ.Λακόπουλου, ««Του μιλάνε τα κύματα…»: Ο Ανδρέας Παπανδρέου πριν μπει στην πολιτική» (Καστανιώτης, 2008), ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Πρόκειται για ένα καλογραμμένο αφήγημα που στηρίζεται κυρίως σε διηγήσεις του καθηγητή Αδαμάντιου Πεπελάση, στενού φίλου και συνεργάτη του Ανδρέα Παπανδρέου (ΑΠ) από τα χρόνια της Αμερικής. Ο συγγραφέας επιδέξια εξιστορεί στοιχεία από τη ζωή του ΑΠ μέχρι το 1964, οπότε ο ΑΠ αποφάσισε να ασχοληθεί ενεργά με την πολιτική.

Ο ΑΠ ήταν ένας ναρκισσιστής entrepreneur. Στην προσπάθειά του να υλοποιήσει τις επιδιώξεις του δεν λάμβανε επαρκώς υπόψη είτε τους εξωτερικούς περιορισμούς, είτε τις επιπτώσεις των ενεργειών του στους γύρω του. Καταλαβαίνουμε καλύτερα τον μετέπειτα κυβερνητικό λαϊκισμό του ΑΠ, τις τριτοκοσμικές αναζητήσεις του, την εκτίναξη στα ύψη του δημόσιου χρέους της χώρας, την ηγεμονία του στο ΠΑΣΟΚ, και την ακατάστατη ιδιωτική του ζωή, αν τα δούμε, μεταξύ άλλων, ως απόρροια μια έντονα ναρκισσιστικής προσωπικότητας.

Το 1957 το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια διορίζει τον ΑΠ κοσμήτορα της Οικονομικής Σχολής και του αναθέτει την αναδιοργάνωσή της. Ο ΑΠ προσελκύει μερικούς από τους καλύτερους οικονομολόγους των ΗΠΑ αλλά υπερβαίνει δραματικά τον προϋπολογισμό του πανεπιστημίου. Υποσχόταν προσλήψεις που δεν μπορούσε να πραγματοποιήσει, η οικονομική διαχείρισή του ήταν σπάταλη. Ο πρόεδρος του πανεπιστημίου του υποδεικνύει είτε να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας του, είτε να παραιτηθεί. Ο ΑΠ προτιμά να πάει στην Ελλάδα το 1959 υπότροφος του Ιδρύματος Φουλμπράϊτ. Με τον τρόπο αυτό και θα έβγαινε από μια δύσκολη θέση και θα ικανοποιούσε την επιθυμία του πατέρα του.

Έτσι αρχίζει ένα επίμονος προβληματισμός του ΑΠ σχετικά με την επιστροφή του στην Ελλάδα, που διήρκεσε μέχρι το 1963, οπότε εγκαθίσταται οριστικά. Οι μεταπτώσεις του το διάστημα αυτό είναι συνεχείς. Μεταξύ 1959 και 1963 η οικογένειά του (με τέσσερα μικρά παιδιά) πέρασε τρεις φορές τον Ατλαντικό! Με πρόσκληση του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή, ιδρύει το 1961 το περίφημο Κέντρο Οικονομικών Ερευνών (ΚΟΕ). Τον έλκει τόσο η ιδέα της δημιουργίας ενός ερευνητικού κέντρου διεθνών προδιαγραφών, όσο και η ηδονή της ισχύος. «Διαμαντή, φαντάζεσαι πως θα είμαστε όταν θα γυρίσουμε;», ρωτάει αστειευόμενος τον Πεπελάση. «Εγώ σαν ναύαρχος κι εσύ σαν στρατηγός. […]. Θα διασχίσουμε την πόλη καβάλα σε άλογα και θα μας παίζουν και μουσικές». Όταν όμως συναντά τις συνήθεις γραφειοκρατικές δυσκολίες, ο ΑΠ απογοητεύεται, χάνει το ενδιαφέρον του, και γυρίζει στην Αμερική. «Δεν αλλάζουν τα πράγματα στην Ελλάδα», γράφει σε μια επιστολή του. Ο Πεπελάσης, υποδιευθυντής του ΚΟΕ, του θυμίζει ότι δεν μπορεί στα καλά καθούμενα να εγκαταλείψει το Κέντρο. «Θα το κλείσουμε» απαντά ο ΑΠ. «Εγώ το έφτιαξα, εγώ το κλείνω». Παρατηρώντας τη γενικότερη συμπεριφορά του φίλου του, ο Πεπελάσης θα γράψει: «Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι με τον [ΑΠ] δεν μπορούσες ποτέ να έχεις τη βεβαιότητα για το ακριβές περιεχόμενο όσων είχαν συμφωνηθεί». Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής θα το ανακάλυπτε αυτό περίπου σαράντα χρόνια αργότερα ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Η επιστροφή στην Ελλάδα σηματοδοτεί μια αλλαγή στον χαρακτήρα του ΑΠ. Ο Απολλώνιος, πουριτανός τεχνοκράτης, δίνει το θέση του στον Διονυσιακό μεσήλικα που αναζητά την καλή ζωή, απολαμβάνει τις συνήθεις σε πολιτικές οικογένειες κολακεία και «περιποιήσεις», και επιζητεί συστηματικά τις εξωσυζυγικές σχέσεις (ακόμη και με συζύγους συνεργατών του!). Ο ΑΠ βαθμιαία γίνεται ανασφαλής και βλέπει γύρω του συνωμοσίες. Το Ψυχικό απείχε πλέον έτη φωτός από το Μπέρκλεϊ.

Αναμφίβολα ο ΑΠ ήταν ένα από τα καλύτερα μυαλά της γενιάς του. Αν είχε μείνει στην Αμερική πιθανότατα θα είχε πάρει το Νομπέλ Οικονομικών. Χαρισματικός ηγέτης, με ισχυρό πολιτικό ένστικτο, ήταν δέσμιος του ναρκισσιστικού χαρακτήρα του. Αγαπούσε πολύ τον εαυτό του για να αφιερωθεί σε ένα ευρύτερο όραμα. Ο ευρωπαϊκός εκσυγχρονισμός που επαγγέλονταν τη δεκαετία του 1960 μεταποιήθηκε σε ακατάσχετο λαϊκισμό μετά το 1974. Αντιφατικός, ανασφαλής, και εγωκεντρικός, δίχως ευρύτερη καλλιέργεια (όπως αναφέρει ο Πεπελάσης, η αποστροφή του προς το θέατρο, τις καλές τέχνες, και τη λογοτεχνία ήταν παροιμιώδης), ο ΑΠ έχασε τη μοναδική ευκαιρία, ως λαοπρόβλητος πρωθυπουργός, να αλλάξει τη χώρα. Τι σπατάλη ταλέντου, τι χαμένη ευκαιρία….

Χαρίδημος Τσούκας