«Η Ελλάδα είναι η πιο διεφθαρμένη χώρα της Ευρώπης»
Ράϊνχαρντ Σίκατσεκ, διαχειριστής των μαύρων ταμείων της Siemens
Οι σημερινές περιστάσεις και η έκταση των αποκαλύψεων για τα μαύρα χρήματα της Siemens αποτελούν μια μεγάλη πρόκληση για τον δημόσιο λόγο στην Ελλάδα. Πώς θα μπορέσει να πείσει τους πολίτες ότι η ξεκάθαρη αλήθεια που παρουσιάζεται μπροστά τους είναι μια ψευδαίσθηση και ότι οι πολιτικές του γιγαντισμού και της κομματικοποίησης του κράτους και της διεύρυνσης των εξουσιών των πολιτικών διαχειριστών επί της κοινωνίας δεν συνιστούν την πρώτη ύλη που τροφοδότησε το φαινόμενο. Μια πράγματι δύσκολη πρόκληση, αλλά όχι αδύνατη αν λάβουμε υπόψη τις γενικότερες στρεβλώσεις και παραδοξότητες του κυρίαρχου δημόσιου λόγου και των κυρίαρχων αντιλήψεων της ελληνικής κοινωνίας.
Η πρώτη ύλη
Ακούσαμε, ακούμε και θα συνεχίσουμε να ακούμε ότι φταίνε όλοι (ανήθικοι διαχειριστές/πολιτικοί, κακοί επιχειρηματίες, ο επάρατος καπιταλισμός και ο δαιμονοποιημένος φιλελευθερισμός κτλ) εκτός από την πηγή του προβλήματος, που προφανώς είναι τα οικονομικά αποτελέσματα των πολιτικών αποφάσεων. Όσο μεγαλύτερο είναι το κράτος, όσο πιο παρεμβατικό είναι στην οικονομία, τόσο μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους δημιουργούνται από την παράκαμψη του ανταγωνισμού μέσω της πολιτικής εύνοιας και φυσικά τόσο πιο προσοδοφόρα γίνεται η διαφθορά των πολιτικών. Σε μια χώρα που οι πολιτικοί ασκούν άμεσο ή έμμεσο έλεγχο στο μεγαλύτερο κομμάτι της οικονομίας, είναι απολύτως αναμενόμενο η διαπλοκή τους να είναι εξίσου εκτεταμένη. Η περίπτωση της Siemens είναι χαρακτηριστική [1]. Όσο μεγαλύτερες ήταν οι αναμενόμενες προμήθειες, τόσο αυξάνονταν το μαύρο χρήμα:
Ο ίδιος, υπολογίζει ότι το 2000 αυξήθηκε το ποσό που διανεμόταν προεκλογικά στα «κόμματα που ήταν δυνατόν να κερδίσουν τις εκλογές καθώς είχαμε κερδίσει ένα μεγάλο συμβόλαιο στον ΟΤΕ και στα τρένα και από το οποίο ένα ποσοστό 2% μπορούσε να διατεθεί για τη «φροντίδα του τοπίου». Αντίθετα, ο Μπέρνσαου μου έλεγε ότι το 1996 που δεν είχαμε δουλειές στον ΟΤΕ είχαν δοθεί πολύ λιγότερα χρήματα, με τον ίδιο τρόπο και στα δύο κόμματα».
Είναι επόμενο ότι απαιτείται η κατάργηση κάθε επιχειρηματικής δραστηριότητας του κράτους, ώστε να μειωθούν οι κρατικές προμήθειες στις απολύτως απαραίτητες και να εξαλειφθεί η δυνατότητα των κομμάτων εξουσίας να μεσολαβούν και να διαπραγματεύονται διευκολύνσεις και ανταλλάγματα με τους προμηθευτές του δημοσίου. Μόνο έτσι θα μείνουν άνεργοι οι «στρατηγοί» που μετέτρεψαν σε επιστήμη τη χρήση της κρατικής εξουσίας για την εξασφάλιση χρηματοδότησης των κομμάτων τους και την είσπραξη απολαβών κάθε είδους για τους εαυτούς τους. Η μείωση του μεγέθους του κράτους κόβει τον ομφάλιο λώρο της διαφθοράς. Στερεί το οικονομικό κίνητρο και επιπλέον κάνει τον έλεγχο της διαχείρισης πολύ ευκολότερο. Την προφανή αυτή λύση την βλέπουν και τα ίδια τα στελέχη της Siemens στις ομολογίες τους [2]. Να δούμε πόσο καιρό θα πάρει να γίνει αντιληπτή και στη χώρα μας:
«Χρειαζόμαστε περισσότερη αγορά και λιγότερη πολιτική», λέει στέλεχος της μητρικής εταιρείας που συνταξιοδοτήθηκε πρόσφατα. «Πολλοί λένε, μα γιατί μας χτυπούν π.χ. οι Αμερικανοί; Μας χτυπούν γιατί μπήκαμε σε πολλές αγορές όπου δεν ήμασταν οι καλύτεροι, ήμασταν απλά καλοί και δεν αφήναμε εξαιτίας των σχέσεών μας με την πολιτική και τη διοίκηση να μπαίνει κανένας άλλος
Οικονομική ελευθερία: το αντίδοτο στην διαφθορά
Η συνήθης ρητορεία απέναντι στις αποκαλύψεις για τον χρηματισμό του πολιτικού συστήματος συνήθως μένει στο επίπεδο των γενικόλογων καταγγελιών ή της ηθικολογίας. Και ως λύσεις προβάλλεται το ακόμα μεγαλύτερο κράτος, με περισσότερους ελέγχους και μεγαλύτερη παρεμβατικότητα. Κι όμως η διεθνής εμπειρία τονίζει το αυτονόητο αντίθετο. Την ανάγκη μεγαλύτερης οικονομικής ελευθερίας [3] καθώς το μικρότερο και με λιγότερες εξουσίες κράτος είναι λιγότερο δεκτικό στην διαφθορά και υπάρχουν λιγότερα κίνητρα για να το κάνει, αφού ελέγχει πολύ μικρότερα τμήματα της οικονομικής δραστηριότητας. Παρά την γενική ιδεολογική προσπάθεια να ταυτιστεί η διαφθορά με την ελεύθερη οικονομία, είναι ξεκάθαρο ότι όχι απλά κάτι τέτοιο δεν ισχύει αλλά υπάρχει σαφώς μικρότερο πρόβλημα όσο πιο ελεύθερη είναι μια οικονομία.
Μια αυτό τις συχνές αυθαίρετες γενικεύσεις που επαναλαμβάνονται αυτόν τον καιρό είναι η συσχέτιση του επιχειρηματικού κέρδους με την διαφθορά των κρατικών λειτουργών και των πολιτικών προϊσταμένων τους. Αυτό που δεν φανερώνουν αυτές οι γενικεύσεις (ή μάλλον επιμελώς κρύβουν) είναι ότι αυτά τα κέρδη δεν προέρχονται από τον ανταγωνισμό εντός μιας ελεύθερης αγοράς, αλλά από την παράκαμψη του ανταγωνισμού με την βοήθεια της πολιτικής εύνοιας, που υπονομεύει την οικονομική ελευθερία. Ο Milton Friedman ονομάζει το φαινόμενο αυτοκαταστροφική ορμή της επιχειρηματικής κοινότητας [4] και θεωρεί ότι είναι ευθύνη μας να προσέχουμε να μην συμβαίνει. Είναι όμως κάτι τέτοιο να μην συμβεί στην Ελλάδα; Με βάση το πώς λειτουργεί το ελληνικό πολιτικό σύστημα η απάντηση δεν μπορεί να είναι παρά ένα ξεκάθαρο όχι.
Το κλειστό καρτέλ
Αν υπάρχει ένας τομέας στην Ελλάδα που να λειτουργεί απόλυτα ως κλειστό ολιγοπώλιο αυτό είναι η ελληνική πολιτική σκηνή. Τα κόμματα της Βουλής λαμβάνουν την μεγαλύτερη κρατική χρηματοδότηση ως κατακεφαλήν ποσοστό του ΑΕΠ παγκοσμίως. Σε απόλυτους αριθμούς για τα δύο κόμματα εξουσίας το ποσό ξεπερνά τα 20εκ ευρώ ετησίως. Επιπλέον, βάση του εκλογικού νόμου, διακομματική επιτροπή των κομμάτων αυτών μοιράζει τον διαφημιστικό τηλεοπτικό χρόνο και τον χρόνο προβολής κάθε κόμματος σε όλα τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα στις εκλογές, αποκλείοντας τον ανταγωνισμό ακόμα και αν είχε την δυνατότητα να πληρώσει.
Αυτά όλα σημαίνουν ότι ήταν πρακτικά αδύνατον να αλλάξει κάτι στο πολιτικό σκηνικό με την είσοδο νέων παιχτών, παρά μόνο να υπάρχει εναλλαγή των δύο κομμάτων εξουσίας στην κυβέρνηση. Τα υπάρχοντα κόμματα είχαν μεγαλώσει θεσμικά και οικονομικά τα κόστη εισόδου στην πολιτική αγορά τους σε τέτοιο βαθμό που τους επέτρεπε να λειτουργούν ως ολιγοπώλιο. Ακόμα και τα έξοδα των μεμονομένων υποψηφίων, ειδικά στις μεγάλες περιφέρειες, έχουν εκτιναχθεί σε τέτοια ύψη, που μηδενίζουν την πιθανότητα να αντέξει κάποιος εκτός του συστήματος το κόστος της προεκλογικής εκστρατείας.
To μήνυμα που έστελνε έτσι όλα αυτά τα χρόνια το πολιτικό σύστημα είναι σαφές: έλεγχε τους σημαντικότερους τομείς της οικονομίας, είχε εξασφαλίσει ότι ο αυτός ο έλεγχος δεν πρόκειται διαταραχθεί και ανάγκαζε όποιον ήθελε να κάνει επιχειρηματικές κινήσεις στην Ελλάδα να διαπραγματεύεται με τα δύο κόμματα εξουσίας. Γι’αυτό και στην περίπτωση της Siemens τα στελέχη της αποκαλύπτουν σταθερή και συνεχή χρηματοδότηση και των δύο κομμάτων εξουσίας ώστε να είναι μονίμως εξασφαλισμένοι από τις εναλλαγές στην εξουσία.
Το σπάσιμο αυτού του πολιτικού καρτέλ προϋποθέτει την διαφάνεια στην χρηματοδότηση και το ρίξιμο των τειχών που αυτό έχει φροντίσει να υψώσει, για να εμποδίσει τον πολιτικό ανταγωνισμό και να ευνοήσει την πολιτική ακινησία. Μια αρχή σε αυτή την κατεύθυνση θα ήταν η αλλαγή του νόμου περί χρηματοδότησης των κομμάτων, έτσι ώστε να επιτρέπεται στα κόμματα να επιλέξουν μεταξύ της κρατικής μόνο χρηματοδότησης ή της ιδιωτικής χρηματοδότησης από φυσικά πρόσωπα και εταιρείες. Στην δεύτερη περίπτωση η επιλογή της ιδιωτικής χρηματοδότησης θα πρέπει να προϋποθέτει την απαγόρευση υπέρβασης ενός ανώτατου ορίου, να επιτρέπει πληρωμές μέσω διαδικτύου και να επιβάλλει την κοινοποίηση των ονομάτων των ιδιωτών χρηματοδοτών και των ποσών που κατέβαλλαν στο διαδίκτυο. Μια επιπλέον τομή θα ήταν η ακόμα αναλογικότερη μορφή του εκλογικού νόμου και βελτίωση του πλαισίου για την πολιτική διαφήμιση, ώστε να μην μονοπωλείται η χρήση της από τα υφιστάμενα κόμματα.
Η ατιμωρισία
Το δεύτερο χαρακτηριστικό του ελληνικού πολιτικού συστήματος είναι η ουσιαστική ατιμωρισία των πολιτικών. Πώς να μην οργιάζει η διαφθορά όταν τα ποινικά αδικήματα των πολιτικών παραγράφονται μετά το δεύτερο χρόνο της επόμενης Βουλής; Στην πράξη ο χρόνος για έρθουν στο φως στοιχεία εναντίον τους είναι ελάχιστος. Ήδη τα αδικήματα για τα οποία θα μπορούσαν να κατηγορηθούν στελέχη της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ για την περίοδο μέχρι και το 2004 έχουν παραγραφεί, ενώ το 2009 παραγράφονται και τα τυχόν αδικήματα της πρώτης διακυβέρνησης της ΝΔ. Ακόμα και αν μαθαίναμε την πλήρη έκταση των χρηματισμών της Siemens τα τελευταία 18 χρόνια, μόλις για τα τελευταία 4 μπορεί να προέκυπταν ευθύνες! Με την γνώση ότι κανείς δεν μπορεί πλέον να τους αγγίξει, ενώ αντίθετα μπορεί να υπάρξει πρόβλημα για την ΝΔ, τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ σήμερα παίζουν λαϊκίστικα το χαρτί της εξεταστικής της Βουλής.
Γι’αυτό είναι κομβικής σημασίας η κατάργηση του νόμου περί ευθύνης υπουργών και των σχετικών συνταγματικών ρυθμίσεων και η υπαγωγή της διερεύνησης και εκδίκασης των ποινικών ευθυνών τους από τη Δικαιοσύνη. Είναι ο μόνος τρόπος ώστε να μην λειτουργούν οι πολιτικοί με την βεβαιότητα της ατιμωρισίας που γιγαντώνει την διαφθορά. Αλλά για να έχει την παραμικρή τύχη αυτή η αλλαγή χρειάζεται και μια άλλη Δικαιοσύνη.
Ανεξάρτητη Δικαιοσύνη
Στην κοινή γνώμη είναι εδραιωμένη η πεποίθηση, και την καταγράφουν όλες οι έρευνες, ότι τελικά το σκάνδαλο της Siemens θα κουκουλωθεί χωρίς να μάθουμε όλη την αλήθεια, και ότι αν δεν ήταν για την γερμανική Δικαιοσύνη δεν θα είχαμε μάθει πιθανόν τίποτα. Αυτή είναι μια απόλυτα λογική απαξίωση της ελληνικής Δικαιοσύνης στα μάτια του απλού πολίτη, αποτέλεσμα και των δικών του επαφών με αυτήν αλλά και από την μνήμη του κουκουλώματος σειράς ενδείξεων σκανδάλων στα πρόσφατα χρόνια.
Είναι μόνο η Siemens που δωροδοκούσε για να επιτύχει επωφελείς συμφωνίες προμηθειών; Στις υπόλοιπες προμήθειες πχ του ΟΤΕ δεν υπήρχε τίποτα; Κανείς Έλληνας δεν φαίνεται να το πιστεύει αυτό. Όπως αντίστοιχα και ελάχιστοι περιμένουν να αποκαλυφθούν αντίστοιχες περιπτώσεις ελληνικών εταιριών με παρόμοια συμπεριφορά. Δυστυχώς στη χώρα μας δεν έχουμε θεσμούς να λειτουργούν όπως η αμερικανική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς ή η γερμανική Δικαιοσύνη. Η ελληνική Δικαιοσύνη είναι τόσο πολύ εξαρτημένη από την κυβέρνηση, ώστε καθιστά πρακτικά αδύνατη την ανεξάρτητη λειτουργία της, αφαιρεί το περιεχόμενο από την διάκριση των εξουσιών (θεμελιώδης αρχή μιας δημοκρατίας) και μηδενίζει την πιθανότητα ελέγχου των παραβάσεων της πολιτικής εκτελεστικής εξουσίας.
Το πρόβλημα στην Ελλάδα δεν είναι ότι δεν υπάρχει ένας Ντι Πιέτρο. Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι ότι και να υπήρχε ένας Ντι Πιέτρο, θα ήταν απολύτως αδύνατο να πετύχει μια τέτοια ανάλγη κάθαρση. Γιατί δεν είναι θέμα βούλησης ή ικανότητας. Είναι θέμα ξεκάθαρης εξάρτησης από τον εκάστοτε υπουργό Δικαιοσύνης και την κυβέρνηση που είναι στην εξουσία.
Γι’ αυτό είναι αναγκαία η αποκατάσταση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας της Δικαιοσύνης με την κατάργηση του διορισμού της ηγεσίας της από τον Υπουργό Δικαιοσύνης και τη θεσμοθέτηση της εκλογής της από ειδική πλειοψηφία της Βουλής (ώστε να μην είναι έρμαιο της κάθε κυβέρνησης), την εξασφάλιση της οικονομικής της αυτάρκειας και τη δημιουργία δικαστικής αστυνομίας που θα υποστηρίζει τις εισαγγελικές έρευνες. Σε αυτό το πλαίσιο το Ελεγκτικό Συνέδριο πρέπει να αποκτήσει αρμοδιότητα ελέγχου των οικονομικών των κομμάτων (αντί της επιτροπής οικονομικών υποθέσεων της Βουλής, όπου ουσιαστικά οι ελεγχόμενοι είναι και ελεγκτές!) και επεκτείνει τους ελέγχους του στα συστήματα διαχείρισης και ελέγχου της δημόσιας διοίκησης σύμφωνα με τα διεθνή ελεγκτικά πρότυπα.
Το …χάος
Αντιγράφω από την Καθημερινή [5]:
Το σύμπαν του Δημοσίου συνεχώς διαστέλλεται. Αποτελείται από χιλιάδες φορείς που ο καθένας από αυτούς εποπτεύει μια σειρά άλλων θυγατρικών. Αποτέλεσμα είναι να μη γνωρίζει το ελληνικό κράτος πόσους ακριβώς φορείς χρηματοδοτεί, ποιο είναι το έργο τους και τι αποτέλεσμα έχουν. Για φέτος οι Ελληνες φορολογούμενοι θα χρηματοδοτήσουν το χάος του Δημοσίου με 16 δισ. ευρώ, δηλαδή ποσό κατά περίπου 2 δισ. ευρώ μεγαλύτερο από εκείνο του 2007. Από διασταύρωση κάποιων επίσημων στοιχείων και εκτιμήσεων το σύνολο των φορέων του ευρύτερου και στενού δημόσιου τομέα ανέρχεται γύρω στους 5.000, όπου απασχολούνται περισσότεροι των 360.000 δημοσίων υπαλλήλων (μόνιμοι και αορίστου χρόνου). Ο γαλαξίας αυτός περιλαμβάνει πάνω από 1.000 δήμους και κοινότητες, περισσότερους από 600 εποπτευόμενους φορείς υπουργείων και χιλιάδες θυγατρικές τους. Κατά την προσπάθεια απαρίθμησης των φορέων αυτών βρέθηκαν αρκετοί με ίδιο ή παρόμοιο αντικείμενο δραστηριότητας που εποπτεύονται από το ίδιο ή διαφορετικά υπουργεία.
Το ίδιο το κράτος αγνοεί (!!!) το σύνολο φορέων του! Δεν είναι σε θέση να δώσει αναφορά στον πολίτη-φορολογούμενο για ποιό λόγο ζητάει τους φόρους του, τί του προσφέρει ως αντάλλαγμα για αυτούς, ποιός είναι ο μηχανισμός του και γιατί χρειάζεται έναν τέτοιο μηχανισμό. Το κράτος απαιτεί τους φόρους μας, αρνούμενο να δώσει τον παραμικρό λογαριασμό για αυτούς, αλλά και αγνοώντας την κατάληξή τους. Φόροι που τσακίζουν μικρομεσαίες επιχειρήσεις και ελεύθερους επαγγελματίες, μειώνουν το εισόδημα των ιδιωτικών υπαλλήλων και που εμποδίζουν μεγάλα κεφάλαια να κάνουν ανταγωνιστικές παραγωγικές επενδύσεις στην Ελλάδα.
Τα πάντα κρατούνται θολά, ώστε οι διαχειριστές της εξουσίας να έχουν εν λευκώ την διαχείριση του κρατικού πλούτου και των φόρων των πολιτών. Κυριαρχούν στην δημόσια συζήτηση γενικόλογες και αόριστες έννοιες και ιδέες, που νομιμοποιούν την άγρια φορολόγηση αλλά αποποιούνται κάθε ευθύνης για την τύχη των χρημάτων. Ότι εγγράφεται στον προϋπολογισμό είναι σχεδόν αδύνατο να βγει, φουσκώνοντάς τον διαρκώς χωρίς κανένα ποιοτικό έλεγχο της απόδοσης των χρησιμοποιούμενων χρημάτων. Και αυτή είναι μια κατάσταση που όλο το πολιτικό σύστημα ενισχύει.
Γι’αυτό απαιτείται ριζική αλλαγή στον τρόπο κατάρτισης, εκτέλεσης και ελέγχου του κρατικού προϋπολογισμού (κατάρτιση του κρατικού προϋπολογισμού με βάση τις προς χρηματοδότηση δραστηριότητες, δημιουργία θέσης Γενικού Διευθυντή κάθε υπουργείου προσωπικά υπόλογου για τη διαχείριση των κονδυλίων που του έχουν διατεθεί και υπεύθυνου για την εγκατάσταση σύγχρονων συστημάτων διαχείρισης και ελέγχου, δημιουργία υπηρεσιών εσωτερικού και εξωτερικού ελέγχου κλπ).
Ώστε να υπάρχει συσχέτιση των δαπανών με συγκεκριμένες δράσεις και συγκεκριμένα αποτελέσματα. Να υπάρχει ατομική ευθύνη, λογοδοσία για την διαχείριση των κρατικών πόρων και μηχανισμοί ελέγχου και αξιολόγησής τους.
Οι τριγμοί στο σύστημα;
Αν δεν υπήρχε η γερμανική Δικαιοσύνη είναι βέβαιο ότι το σκάνδαλο της Siemens θα πέρναγε στα ψιλά. Ίσως μερικά αντιπολιτευόμενα πρωτοσέλιδα για μερικές μέρες και μετά η ίδια λήθη που πνίγει τα οικονομικά σκάνδαλα στη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες. Τώρα θα υπάρξουν αναπόφευκτα ρωγμές, όπως ένας σεισμός αφήνει τα ίχνη του σε ένα παλιό σπίτι. Ο ασφυκτικός εναγκαλισμός όμως του κράτους επί της κοινωνίας και ο ασύδωτος ρόλος του πολιτικού συστήματος έχουν πολύ ισχυρά ερείσματα για να κλωνιστούν και να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα. Αντί της ευκαιρίας για τομές και αλλαγές που θα έκλειναν τις στρόφιγγες της διαφθοράς, το πιθανότερο που θα αφήσει ο δημόσιος λόγος στο θέμα, θα είναι μόνο η οσμή της σήψης, που αναδύει η σκανδαλολογία ανακατεμένη με μπόλικη παραπληροφόρηση.