Ένας φιλελεύθερος αντικαπιταλιστής

Μάι 7th, 2007 | | Κατηγορία: Βιβλιοκριτικές, Φιλελευθερισμός | Email This Post Email This Post | Print This Post Print This Post |

του Δημήτρη Σκάλκου

Στην εγχώρια πολιτική συζήτηση το έργο του αμερικανού γλωσσολόγου και πολιτικού στοχαστή Νόαμ Τσόμσκι προσλαμβάνεται με αντιφατικούς τρόπους καθώς είναι εν πολλοίς παρεξηγημένο. Οι εξ αριστερών υπέρμαχοί του μάλλον άδικα υπερτονίζουν την αντικαπιταλιστική και αντι-ιμπεριαλιστική (αντιαμερικανική) ρητορεία του, παραγνωρίζοντας τοις φιλελεύθερες καταβολές του. Οι εκ δεξιών πολέμιοι του, αν και αναγνωρίζουν την προσφορά του στη γλωσσολογία, εξίσου άδικα υποβαθμίζουν τη πολιτική του σκέψη θεωρώντας ξένη προς τις φιλελεύθερες αρχές και αξίες.

Τάκης Μίχας, Τσόμσκι και Φιλελευθερισμός- μία κριτική προσέγγιση, Αθήνα, 2007, εκδόσεις Κριτική (σειρά Επιστημονική Βιβλιοθήκη), 301 σελ

Αυτό που καθιστά ενδιαφέρουσα τη πολιτική σκέψη του Τσόμσκι είναι πως η δριμεία κριτική που ασκεί στο σύγχρονο καπιταλισμό έχει αναφορές στο κλασσικό φιλελευθερισμό. Τον αμύητο στο έργο του Τσόμσκι αναγνώστη αναμφίβολα εντυπωσιάζουν οι πλείστες αναφορές του αμερικανού ριζοσπάστη στον θεμελιωτή του οικονομικού φιλελευθερισμού Adam Smith και στην έννοια της αλληλεγγύης όπως αυτή αναπτύσσεται στο έργο του η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων που προηγήθηκε του περίφημου Πλούτου των Εθνών.

Ο Τσόμσκι αυτό-προσδιορίζεται ως «ελευθεριακός σοσιαλιστής» (libertarian socialist- κεφ. 1). Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός αποτελεί ένα ρεύμα σκέψης με μακρά ιστορική παράδοση, από τον John Stuart Mill ως τον Robert Owen και από τον John Dewey ως τον Bertrand Russell. Οι ελευθεριακοί σοσιαλιστές, αν και δέχονται ως αδιαπραγμάτευτη την ελευθερία, επιζητούν και προσπαθούν να συνδέσουν μαζί της την ισότητα. Ας μην ξεχνούμε πως, αρκετοί από τους εκπροσώπους του κλασσικού φιλελευθερισμού (όπως ο Smith και ο Hume) υπερασπίστηκαν την ελεύθερη αγορά στο όνομα της ισότητας καθώς θεωρούσαν πως η απρόσκοπτη λειτουργία της, πέρα από τη δημιουργία πλούτου, τείνει στη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων.

Ωστόσο, ο Τσόμσκι θεωρεί πως «η ελεύθερη αγορά δεν υπήρξε ούτε υπάρχει». Τούτο διότι, ιστορικά οι κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές ελίτ δεν επιτρέπουν τον ενδεχόμενο περιορισμό των προνομίων τους από την ανάδειξη νέων παικτών μέσα από την ελεύθερη και απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών.

Ο Τσόμσκι αρθρώνει τη κριτική του κύρια γύρω από τις πολυεθνικές (και όχι στην αγορά per se), όπως και στα ΜΜΕ, υπό το πρίσμα της μονοπωλιακής συγκέντρωσης της δύναμης-εξουσίας. Ο Τσόμσκι επικεντρώνει τη κριτική του στη κυριαρχία των πολυεθνικών στη παγκόσμια οικονομία, την οποία μοντελοποιεί στο σχήμα του «επιχειρηματικού μερκαντιλισμού». Οι επιχειρήσεις αποτελούν για τον Τσόμσκι κίνδυνο για τις ατομικές ελευθερίες ανάλογο με αυτόν που αποτελούσε το κράτος τον προηγούμενο αιώνα- αντίληψη που τον φέρνει κοντά στη σκέψη του αμερικανού οικονομολόγου John Kenneth Galbraith (κεφ. 4).

Κάπου εδώ τελειώνουν οι ομοιότητες του Τσόμσκι με τους φιλελεύθερους διανοητές και αναδύονται οι διαφορές. Διαφοροποιείται από τους (νέο)φιλελεύθερους στοχαστές, όπως ο Hayek και ο Nozick, οι οποίοι αν και δεν απορρίπτουν, πάντως δεν παρουσιάζουν επεξεργασμένες θεωρίες θετικής ελευθερίας (freedom to), περιοριζόμενοι στη κατοχύρωση-προάσπιση της αρνητικής ελευθερίας (freedom from), για να θυμηθούμε τη περίφημη διάκριση του φιλοσόφου Isaiah Berlin (Two Concepts of Liberty).

Διαφοροποιείται ακόμη στην αντιμετώπιση της ανισότητας την οποία αντιμετωπίζει ως ξένη προς την ανθρώπινη φύση (σε αντίθεση με νεοφιλελεύθερους- κυρίως αναρχοκαπιταλιστές– στοχαστές), και επιδιώκει πολιτικές που προωθούν την ισότητα αποτελέσματος, πέρα από την ισότητα ευκαιριών. Ωστόσο, ο Τσόμσκι διαφοροποιείται και από το μεγάλο ρεύμα της αριστερής διανόησης που απορρίπτει τα ατομικά δικαιώματα τις αρνητικές ελευθερίες των φιλελεύθερων ως «αστικές ελευθερίες» καθώς υποστηρίζει την αναγκαιότητά τους και επιθυμώντας τη διεύρυνσή τους.

Ο Τσόμσκι επικεντρώνει τη κριτική του στη κυριαρχία των πολυεθνικών στη παγκόσμια οικονομία, την οποία μοντελοποιεί στο σχήμα του «επιχειρηματικού μερκαντιλισμού»

Από την πλευρά του ο συγγραφέας δεν χαρίζεται στον Τσόμσκι ασκώντας κριτική στις απόψεις του για τη παγκοσμιοποίηση και το κατά πόσο τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα του πλανήτη αποτελούν του «χαμένους» των παγκοσμιοποιούμενων αγορών καθώς και τη δημοκρατία ως αντίβαρο στη λειτουργία του οικονομικού συστήματος, άποψη που τον απομακρύνει από τον κλασσικό φιλελευθερισμό και την επιφυλακτική του στάση απέναντι στη λαϊκή κυριαρχία ως «τυραννία της πλειοψηφίας» (Benjamin Constant, J.S. Mill).

Πάντως, τα πυρά του Τσόμσκι βάλλουν κυρίως κατά του ρεύματος του μεταμοντερνισμού. Ο Τσόμσκι παραμένει πεισματικά υπέρμαχος του Ορθού Λόγου και των ιδεών του Διαφωτισμού, αντιμετωπίζοντας τις θεωρίες των εκπροσώπων του (με την εξαίρεση του Foucault) ως «ασυνάρτητες» και «αντι-επιστημονικές» (κεφ. 2).

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σελίδες που πραγματεύονται τις γλωσσολογικές θεωρίες του Τσόμσκι, οι οποίες έλκουν από τον μεθοδολογικό ατομισμό των φιλελευθέρων (Hayek, Mises) παρά από τον μεθοδολογικό ολισμό (Saussure, κ.ά). Για τον Τσόμσκι η γλώσσα είναι ατομικό φαινόμενο και όχι κοινωνική κατασκευή (κεφ. 10).

Εν κατακλείδι, η πολιτική σκέψη του Τσόμσκι με τον τρόπο που τη πραγματεύεται ο συγγραφέας, διαλύει αρκετές από τις παρεξηγήσεις που συνοδεύουν τη πρόσληψή της στην εγχώρια συζήτηση. Από τη μία πλευρά, υπενθυμίζει στους φιλελεύθερους τη ριζοσπαστικότητα και τη πολυμορφία που ιστορικά χαρακτήριζε τον κλασσικό φιλελευθερισμό. Κάτι που ο σύγχρονος φιλελευθερισμός φαίνεται να έχει απολέσει καθώς ένα μέρος του εμφανίζεται, εκούσια ή ακούσια, ως ιδεολογικός απολογητής του σύγχρονου διεθνούς οικονομικού συστήματος. Από την άλλη πλευρά, το ετερόκλητο πλήθος των εγχώριων (αριστερών και δεξιών) κοινοτιστών που πρόθυμα- πλην όμως επιλεκτικά- αναπαράγει τις απόψεις του κατά της Νέας Τάξης, πόρρω απέχει από το σύστημα σκέψης του Τσόμσκι, στο βαθμό που ο τελευταίος απορρίπτει τις ολιστικές-κολλεκτιβιστικές προσεγγίσεις και τις «επιλογές της ομάδας» (κοινωνικής, εθνικής, κ.ά) έναντι του ατόμου.

Η γλώσσα του βιβλίου είναι στρωτή χάρη στη πλούσια δημοσιογραφική εμπειρία του συγγραφέα και οι ελληνικές και ξενόγλωσσες βιβλιογραφικές αναφορές καλύπτουν με επάρκεια τα ζητήματα που πραγματεύεται το βιβλίο. Τα παραπάνω καθιστούν το νέο δοκίμιο του Τάκη Μίχα ένα πραγματικά απολαυστικό ανάγνωσμα για όσους εντρυφούν στην ιστορία των πολιτικών ιδεών αλλά και για όσους απλά ενδιαφέρονται για τα σύγχρονα ρεύματα πολιτικής σκέψης και τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώνουν το σύγχρονο κόσμο.

—————————————————————————————-
* Δημοσιεύεται στο περιοδικό presscode (Μάιος 2007).

12 σχόλια
Leave a comment »

  1. Επιτέλους, θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η ιδεολογία της Αριστεράς, ως κριτική του Καπιταλισμού, και ο Τσόμσκυ είναι αριστερός, θεμελιώνεται στις αρχές του Φιλελευθερισμού. Το ότι η Αριστερά στέκεται κριτικά απέναντι στον Φιλελευθερισμό δεν σημαίνει ότι το απορρίπτει, όπως κάνει ο φασισμός π.χ., αλλά ότι επιχειρεί να τον υπερβεί. Άλλο η απόρριψη άλλο η υπέρβαση, έτσι;

    Ήδη ο Τσόμσκυ, και αυτό δεν διαφεύγει βεβαίως της προσοχής του κου Μίχα, υποστηρίζει ότι η ισότητα είναι προϋπόθεση της ελευθερίας: αυτή είναι και η θεμελιώδης κριτική της Αριστεράς απέναντι στον (οικονομικό) φιλελευθερισμό, που έναντι της ισότητας προτάσσει την (οικονομική) ελευθερία.

    Στον γλωσσολογικό, τέλος, τομέα, νομίζω πως είναι άστοχη η σύνδεση των θεωριών του Τσόμσκυ με τον λεγόμενο μεθοδολογικό ατομισμό: ο Τσόμσκυ αντιλαμβάνεται τη γλωσσική ικανότητα – να το πούμε έτσι – ως εγγενή, a priori κατηγορία, έμφυτη στο ανθρώπινο είδος, γογονός που, νομίζω, δεν έχει σχέση με τον μεθοδολογικό ατομισμό.

    Να υπογραμμίσουμε επίσης ότι άλλο πράγμα είναι η ολιστική προσέγγιση κι άλλο πράγμα η κολλεκτιβιστική προσέγγιση. Μη μπερδεύουμε – πονηρά – τ’ αγγούρια με τα κολοκύθια.

    Υ.Γ. «μεγάλο ρεύμα της αριστερής διανόησης που απορρίπτει τα ατομικά δικαιώματα». Έλεος, παρακαλώ, τι άλλο θ’ ακούσουμε !!!!!!

  2. Ναι, η κομμουνιστική αριστερά, ο Λενινισμός, ο τροτσκισμός δεν απορρίπτουν τo φιλελεύθερισμό αλλά προσπαθούν να τον υπερβούν. Τι άλλο θ’ακούσουμε, indeed!

    Δώστε και κανένα quote για το ότι ο Τσόμσκι θεωρεί την ισότητα προϋπόθεση της ελευθερίας — εγώ πχ δεν έχω διαβάσει κάτι τέτοιο (δεν είμαι βέβαια ειδήμων — διαφωτίστε με).

  3. @ Β. Βασσάλος: Φαίνεται πως αγνοείτε τα βασικά της αριστερής σκέψης – έξω από τα διαδεδομένα κλισέ και στερεότυπα. Για την ισότητα ως προϋπόθεση ελευθερίας απλά ξαναδιαβάστε προσεκτικότερα το post.

  4. Mikrh uposhmeiwsh pros Vrennus: to efuologhma ths “aristerhs skepshs” einai arketa endiaferon. Epitrepei thn staxuologhsh oswn kalwn kai sumferontwn kai thn aporripsh oswn mh arestwn. Wstoso otan sugkrinoume kalo 8a htan na pairnoume kseka8arh 8esh. Aristera opws leme Marxismos? E den nomizw oti milame gia isothta me thn ennoia ths eleu8erias alla mallon me thn ennoia ths eksiswshs, kata kurio logo me th xrhsh bias. Aristera opws leme uparktos sosialismos? Tote ki an den milame gia isothta alla mallon gia… fasismo (mia bolta sta “panemorfa” kthria twn ellhnikwn panepisthmiwn kai isws mereikes fwtografies tou grafeiou tou sunadelfou k. Bassalou 8a sas peisoun).

  5. Σκεπτικέ, θα μπορούσα και να αντιστρέψω το ευφυολόγημα, αυτή τη φορά περί «φιλελεύθερης σκέψης» που επιτρέπει τη σταχυολόγηση των καλών και συμφερόντων! Φυσικά, ούτε η κλασσική φιλελεύθερη παράδοση, ούτε η σοσιαλιστική – θα βάλω στην τελευταία τον Τσόμσκυ – ακολουθούν μια ενιαία, αδιάσπαστη και μονολιθική ιστορική διαδρομή. Π.χ. αν ο Τσόμσκυ συναντιέται π.χ. με τον Χάγιεκ στον Χιουμ και τον Σμιθ, τότε με τον Μαρξ συναντιέται στον Προυντόν και τον Μιλλ!

    Το παράδειγμα του ελληνικού πανεπιστημίου (και των καθεστώτων του ανύπαρκτου) ως αναφορά για την έννοια της αριστεράς είναι εύκολο αλλά και τετριμμένο κλισέ.

  6. Η “ισότητα ως προϋπόθεση ελευθερίας” δεν είναι μια συνεπαγωγή από την ελευθερία στην ισότητα (που θα δικαιολογούσε την λέξη “προϋπόθεση”) αλλά μια σύζευξη των δύο εννοιών και μία πρόχειρη και ατελής επίλυση των αντιφάσεων που προκύπτουν. Προφανώς από την ελευθερία που ήδη εμπεριέχει την ισότητα με άλλες λέξεις (είτε επειδή υποθέτουμε ότι η ισότητα είναι “στην ανθρώπινη φύση” όπως λέει ο Τσόμσκι, είτε επειδή θα είναι αποτέλεσμα της “ιστορικής αναγκαιότητας” όπως λέει ο Μάρξ) είναι τετριμμένο να συναχθεί ξανά η ισότητα. Ο φιλελεύθερος όμως προσπαθεί γνησίως να συνάγει ότι μπορεί από την ελευθερία που θεωρεί πρότερη έννοια, και εάν το αποτέλεσμα δεν του αρέσει τότε αναγκάζεται να ομολογήσει ότι η κοσμοθεωρία του έχει και όρια. Η επίγνωση όμως των ορίων τον κάνει ακόμα πιο φιλελεύθερο γιατί μπορεί και υιοθετεί τον κανόνα ότι τα όρια της ελευθερίας είναι και τα όρια της ζωής των άλλων που δεν πρέπει να παραβεί.

  7. Ένα ακόμα διαμάντι από τον Τάκη Μίχα. Ποιός άλλωστε τολμά (ειδικά στην Ελλάδα) να αμφισβητήσει τον φιλελευθερισμό του ανθρώπου που ανέλαβε την κατάρριψη των ισχυρισμών της Δυτικής προπαγάνδας εναντίον των Ερυθρών Χμερ, στα άρθρα του και το βιβλίο “After the Cataclysm”? Σίγουρα δεν μπορούμε να αφήσουμε λίγα εκατομμύρια νεκρούς να συσκοτίσουν την εκτίμησή μας για το μνημειώδες έργο αυτού του λαμπρού υπερασπιστή της ελευθερίας.

  8. @ Vrennus: Η απάντησή σας με ισοπέδωσε. Προφανώς αγνοώ διάφορα βασικά και δεν διάβασα καλά το ποστ — έχω περιορισμένες δυνατότητες αντίληψης κειμένου, ειδικά όταν έχει πολυσύλλαβες λέξεις. Πάω να κρυφτώ…

    Θα ενδιαφερόμουν ιδιαίτερα να μάθω επίσης που συναντιέται ο Μιλλ του Οn liberty με το Μαρξ — όποιος μπορεί ας βοηθήσει.

    Στα τελευταία σχόλια σας , όπως λένε στο Αμέρικα, I call bullshit.

  9. Αν η “πολυμορφία” στην οποία αποσκοπεί το πολιτικό μόρφωμα όπου συμμετέχει ο κύριος Σκάλκος συμπεριλαμβάνει τον Νόαμ Τσόμσκυ, λίγο απέχει στα μάτια μου από την Νεοδημοκρατική “πολυμορφία” που επιχειρεί να θέσει υπό την ίδια σκέπη θαυμαστές του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου με υποστηρικτές του φιλελευθερισμού. Προφανώς η… ιδεολογική ταχυδακτυλουργική που επιστρατεύθηκε προκειμένου να προσδώσει επίχρισμα ιδεολογικού υποβάθρου στην συνεργασία με τον “ΓΑΠ” άφησε ανεξίτιλα σημάδια στην σκέψη των πάλαι ποτέ Ταύρων.

    YΓ: Για το βάθος και εύρος του πολιτικού προβληματισμού του κυρίου Τσόμσκυ, σας παραπέμπτω στα δαιμονοποιητικά βιβλία του όπου αναφέρεται με.. λεπτότητα που θα έκανε τον Αλέκο Αλαβάνο να κοκκινήσει, σε “Ταλιμπάν της ελεύθερης αγοράς” κ.ο.κ.

  10. @ Β. Βασσάλος: Έχετε δίκιο για τον Μιλλ. Η σπουδή μου αντιμετέθεσε τα ονόματα των Σμιθ και Μιλλ. Το ορθόν είναι: «αν ο Τσόμσκυ συναντιέται π.χ. με τον Χάγιεκ στον Χιουμ και τον Μιλλ, τότε με τον Μαρξ συναντιέται στον Προυντόν και τον Σμιθ.

    You’d better call bullshit
    τις αντίληψεις που έχετε για την αριστερά – από τα ελληνικά πανεπιστήμια τις προσλαμβάνετε;

  11. Agaphth/e Vrennus: Akribws auth einai h diafora oso ki an den 8eleis na to apodex8eis. Me to oro fileleu8erismos h “staxuologhsh” ginetai kata ti pio duskolh. An 8eleis h kaluterh apodeiksh ep’autou einai oti den einai kai terastioi (akoma) oi ari8moi autwn pou trexoun na aspastoun thn fileleu8erh tautothta. Wstoso to anti8eto isxuei me to “one size fits all” aristero ideologhma to opoio apo epikoinwniakhs pleuras kerdizei (twra kai o poluekatommuriouxos S. G. mporei na isxurizetai aristeres pepoi8hseis, eidika sthn Ellada!). Akoma kai h apanthsh sou (peri “klise”) auto apodeiknuei. Einai arage apla klise? ‘H apla duskolo na apodex8ei kaneis oti to dictum tou core aristerismou (bl. Marx) einai o enoplos an xreiastei agwnas gia thn epikrathsh tou proletariatou? Auto ennoousa me thn parathrhsh twn ellhnikwn panepisthmiwn pou kata ta alla pasxoun apo muria alla osa… Auto ennoousan (pistepse me) kai oi anegkefaloi kapoioi pou katastrefoun thn periousia olwn mas kai ta grafeia kapoiwn pio sugkekrimenwn. An exeis uparksei melos suneleushs foithtikhs ‘h sugklhtou mporeis na to epibebaiwseis…
    Euxaristw gia thn prosoxh.

  12. ΤΟΥ ΆΓΝΩΣΤΟΥ ΑΓΩΝΙΣΤΉ
    στ.
    “Για το λαό” λένε. Κολοκύθια για το λαό.
    Κονκάρδες στα πέτα βάζουν: “ελευθερία”.
    Κολοκύθια ελευθερία. Δίνουν Ίμια, δίνουν Κύπρο,
    δίνουν λεφτεριά και αξιοπρέπεια, μόνο αυξήσεις

    στους μισθωτούς δε δίνουν. Τρέχουν προς τα πίσω
    και λένε: “τραβάμε μπρος!” Γλύφουν κόλους, φιλάνε ποδιές
    κατουρημένες και λένε: “Είμαστε υπερήφανοι!..” Η αστυνομία
    τους άπορους πιάνει και τους κλέφτες προστατεύει.

    Οι κυβερνήτες, με το βιβλίο του Νόμου στο χέρι, σαν μύγες
    το δίκιο και την ευημερία σκοτώνουν. Για δικιοσύνη
    δεν ακούς κουβέντα. Για ελευθερία τίποτα πια.

    Ελληνικέ λαέ, ως πότε θα τους ανέχεσαι;.
    Με την κάννη του όπλου σου Αμάλθειο Κέρας
    ανθρωπιά και αξιοπρέπεια στην Ελλάδα φέρε.

Σχολιαστε