Αν έπρεπε να συνοψίσω με μια λέξη τι χαρακτηρίζει τη σημερινή Ελλάδα θα έλεγα «αναχρονισμός». Τα θέματα που μας απασχολούν, ο τρόπος που τα συζητούμε (και γενικότερα αντιδρούμε), καθώς και οι λύσεις που συνήθως δίνουμε, δεν θυμίζουν τόσο μια ανεπτυγμένη χώρα της ΕΕ, στον 21ο αιώνα, όσο είτε μια αναπτυσσόμενη τριτοκοσμική χώρα, είτε μια πρώην κομμουνιστική χώρα που εξήλθε από τη θεσμική και οικονομική υπανάπτυξη και πασχίζει να συντονιστεί με τον ανεπτυγμένο κόσμο. Είναι θλιβερό και επώδυνο να ζεις στην Ελλάδα.

Βέβαια, κάθε χώρα αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα, αλλά εκείνο που κάνει εμάς να είμαστε αναχρονιστικοί (και να μοιάζουμε περισσότερο με «αναδυόμενες» χώρες), δεν είναι μόνο η κλίμακα ή το είδος των προβλημάτων, αλλά, κυρίως, ο τρόπος που τα διαχειριζόμαστε.

Ποιος είναι αυτός; Όταν αναδεικνύεται ένα θέμα που πρέπει να καταστεί αντικείμενο δημόσιας πολιτικής, το κράτος, δέσμιο επιμέρους συμφερόντων ή φοβούμενο το πολιτικό κόστος, ή απλώς καθηλωμένο από την ανικανότητά του (η οποία με τη σειρά της οφείλεται σε χρόνια κομματικοποίηση, υποχρηματοδότηση, και/ή διοικητική απίσχνανση), αρχικά ολιγωρεί. Τα προβλήματα πολλαπλασιάζονται, μέχρις ότου το κράτος αναγκάζεται να κάνει κάτι. Όταν αναλαμβάνει δράση, αυτή χαρακτηρίζεται είτε από έναν απίστευτο κρατισμό (ο οποίος υποδηλώνει τουλάχιστον έλλειψη φαντασίας και τόλμης, άρα καθήλωση στο πλαίσιο της κυρίαρχης ελλαδικής νοοτροπίας), είτε ευνοεί επιμέρους συμφέροντα, σε κάθε περίπτωση όμως οι «λύσεις» είναι εμβαλωματικές και συνήθως αποσκοπούν να μεταθέσουν το πρόβλημα στο μέλλον (σε άλλους, πιθανότατα, διαχειριστές), όχι να το χειριστούν ορθολογικά.

Οι συνέπειες είναι όχι μόνο να μην επιλύονται τα προβλήματα, αλλά οι «λύσεις» να παράγουν νέα, παρόμοιας υφής, αποφεύξιμα προβλήματα. Υπάρχουν φυσικά και εξαιρέσεις, αλλά αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, το κυρίαρχο μοτίβο δημόσιας πολιτικής. Το συνοψίζω: αρχική ολιγωρία, ανευφάνταστη δράση που ακολουθεί το κυρίαρχο πρότυπο, μετάθεση του προβλήματος στο μέλλον ή δημιουργία νέων, παρόμοιων προβλημάτων. Με λίγα λόγια, ανακυκλώνουμε τη μιζέρια μας• είμαστε εγκλωβισμένοι σε ένα φαύλο κύκλο. Ιδού ένα πρόσφατο παράδειγμα από πολλά.

Ο θεσμός του ενός και μοναδικού συγγράμματος στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, που καθιερώθηκε από τη δικτατορία του Παπαδόπουλου, ήταν πάντοτε απαράδεκτος για μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Πέρασαν 33 χρόνια από τη Μεταπολίτευση, με συνεχείς εκκλήσεις διακεκριμένων πανεπιστημιακών και επικριτικές διακηρύξεις κομμάτων και συνδικαλιστικών οργανώσεων, για να καταργηθεί από τη σημερινή κυβέρνηση το 2007. Με τι αντικαταστάθηκε; Με την πρόνοια δύο συγγραμμάτων, από τα οποία οι φοιτητές μπορούν να επιλέξουν το ένα! Ναι, η αλλαγή είναι τόσο ριζοσπαστική!

Η λύση αυτή δημιουργεί καινούρια γραφειοκρατικά προβλήματα και, κυρίως, κινείται στο ίδιο κρατικιστικό πλαίσιο όπως το πρόβλημα που υποτίθεται ότι επιλύει. Τα νέα διαδικαστικά προβλήματα, εξ αιτίας των οποίων πολλοί φοιτητές δεν έχουν πάρει ακόμα βιβλία στο τέλος του πρώτου εξαμήνου, δημιουργούνται από το γεγονός ότι παρεμβάλλονται στη διαδικασία οι εκδότες, η διαθεσιμότητα των οποίων είναι καθοριστική για τη δημιουργία του τελικού καταλόγου από τον οποίο θα επιλέξουν οι φοιτητές. Οι εκδότες εύλογα ζητούν ακριβή στοιχεία για τις ποσότητες βιβλίων που θα κληθούν να τυπώσουν, τα οποία όμως τα πανεπιστήμια δεν διαθέτουν, αφού ακόμα οι φοιτητές δεν επέλεξαν τα βιβλία. Προσέξτε το κλασικό Catch-22: οι φοιτητές τυπικά καλούνται να επιλέξουν από έναν κατάλογο βιβλίων που έχει συνταχθεί με βάση, μεταξύ άλλων, την εκδοτική διαθεσιμότητα. Η τελευταία όμως είναι συνάρτηση των επιλογών που θα κάνουν οι φοιτητές. Οι επιλογές των φοιτητών, όμως, είναι συνάρτηση των εκδοτικών σχεδίων! Αδιέξοδο!

Επιπλέον, πώς να επιλέξουν οι φοιτητές για πράγματα που δεν γνωρίζουν; «Έρχονται και μας ρωτούν», παρατηρεί ο αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών, Κ. Ραβάνης. «Μας φέρνουν σε δύσκολη θέση» («Ελευθεροτυπία», 27/10/08). Δεύτερο αδιέξοδο: ο φοιτητής, για να επιλέξει, πρέπει να γνωρίζει. Πως όμως θα γνωρίζει ποιο βιβλίο είναι καλύτερο αφού δεν έχει διδαχθεί το μάθημα; Εκ των υστέρων μπορεί να γνωρίζει. Εκ των προτέρων όμως είναι δύσκολο. Το μοντέλο του φοιτητή-καταναλωτή δεν είναι εφικτό να εφαρμοστεί σε θέματα που ο αποφασίζων όχι μόνο στερείται ενημέρωσης, αλλά ουσιαστικής γνώσης. Το πιθανότερο είναι ότι είτε θα θελήσει να διακριβώσει τις επιθυμίες του διδάσκοντα (ιδιαίτερα αν τα βιβλία του εμπεριέχονται στον κατάλογο), είτε θα ακολουθήσει κοπαδικώς τους συμφοιτητές του.

Όλα αυτά προκύπτουν από το γεγονός ότι είμαστε η μόνη χώρα στην ΕΕ στην οποία διανέμονται συγγράμματα από το κράτος. Το όλο σύστημα θυμίζει Σοβιετική Ένωση, όχι σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα. Το κράτος δεν έχει καμία δουλειά να μοιράζει βιβλία. Το πολύ-πολύ να διανείμει ένα κουπόνι συγγραμμάτων σε άπορους φοιτητές, με βάση το οποίο οι τελευταίοι να μπορούν να αγοράσουν βιβλία της αρεσκείας τους. Τα συγγράμματα είναι υπόθεση των πανεπιστημίων, όχι του κράτους. Οι καθηγητές παρέχουν σχετική βιβλιογραφία (όχι μόνο συγγράμματα – τα επιστημονικά περιοδικά είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντικά), την οποία οι φοιτητές μπορούν να βρουν σε καλές βιβλιοθήκες ή να προμηθευτούν με δικά τους μέσα. Το μόνο που έχει να κάνει το κράτος είναι να χρηματοδοτεί καλά τα πανεπιστήμια προκειμένου αυτά να μπορούν να έχουν καλές βιβλιοθήκες.

«Επιλογή» δεν είναι η καλύτερη λέξη για να περιγράψει κανείς τα βιβλία που διαβάζει ο φοιτητής. Φυσικά μπορεί να διαβάσει ό,τι θέλει (και, ορθά, το κάνει), αλλά, στην πράξη, ο φοιτητής εμπιστεύεται τις οδηγίες του δασκάλου, οι οποίες οφείλουν να διέπονται από κριτήρια ακαδημαϊκού επαγγελματισμού, όχι ατομικής ιδιοτέλειας. Αυτό, βεβαίως, προϋποθέτει μια ακαδημαϊκή κουλτούρα υψηλής ποιότητας, κάτι που δυστυχώς απουσιάζει, σε γενικές γραμμές, από τα πανεπιστήμιά μας. Ο κρατισμός, συνδυασμένος με την οιονεί-αγοραία γλώσσα της ψευδο-επιλογής, είναι το καταφύγιό μας στο μέτρο που δεν έχουμε μια υγιή αυτο-ρυθμιζόμενη ακαδημαϊκή κοινότητα.

Δεν είναι τυχαίο ότι λύση στο πρόβλημα του ενός συγγράμματος εξακολουθεί να είναι κρατικιστική. Η ιδεοληπτική αριστερά, που ηγεμονεύει στα πανεπιστήμια, θεωρεί την κατάργηση των κρατικά παρεχόμενων συγγραμμάτων «νεοφιλελεύθερο» μέτρο! Πολλοί καθηγητές είτε συμπληρώνουν το εισόδημά τους με τα κρατικώς παρεχόμενα συγγράμματα, είτε κερδίζουν τεράστια ποσά (100 χιλιάδες ευρώ και πάνω, ετησίως) από τα συγγραφικά δικαιώματα. Ο κρατισμός βολεύει πολλούς: την κυβέρνηση να επιδεικνύει «κοινωνική ευαισθησία»• την ιδεοληπτική αριστερά και τις επηρεαζόμενες από αυτήν φοιτητικές παρατάξεις να βαυκαλίζονται ότι προασπίζουν τη «δωρεάν παιδεία» και, συνακόλουθα, να αυτο-επιβεβαιώνονται ότι, χάρις στους «αγώνες» τους, κρατούν το «νεοφιλελευθερισμό» μακριά από τα πανεπιστήμια• και τους καθηγητές να κερδίζουν χρήματα αφού πουλάνε τα βιβλία τους σε ένα «αιχμαλωτισμένο κοινό» που δεν έχει άλλες επιλογές.

Είμαστε εγκλωβισμένοι ως χώρα σε έναν αδιέξοδο φαύλο κύκλο. Οι «λύσεις» των προβλημάτων μας βυθίζουν, συνήθως, βαθύτερα στο τέλμα. Απωθούμε τα προβλήματα κι όταν, επιτέλους, κάνουμε κάτι γι αυτά, δεν τολμούμε να βγούμε από το υφιστάμενο πλαίσιο μέσα στο οποίο παρήχθησαν τα προβλήματα κατά πρώτο λόγο. Ανακυκλώνουμε τη μιζέρια μας. Και το χειρότερο: δεν βλέπω μια ακτίδα ελπίδας στον ορίζοντα.

Χαρίδημος Τσούκας