Μία προσέγγιση ανα-σημασιοδότησης της «φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας»

του Δημήτρη Σκάλκου1 ,2

Το παρόν κείμενο εργασίας πραγματεύεται την παράλληλη κρίση των μοντέλων της σοσιαλδημοκρατίας και του φιλελευθερισμού στη μεταβιομηχανική εποχή και αναζητά θεωρητικά λειτουργικούς τρόπους υπέρβασής της. Εκκινώντας από την κατοχύρωση των βασικών πολιτικών ελευθεριών και ατομικών δικαιωμάτων των ημερών μας, συνέπεια της επικράτησης του προγράμματος του πολιτικού («ρεπουμπλικανικού») φιλελευθερισμού, προτείνεται η διεύρυνση και επέκταση των ανθρώπινων ελευθεριών σε μία «δημοκρατία των ελευθεριών», στο πλαίσιο ενός προγράμματος «φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας». Η παραπάνω προσέγγιση δεν συνίσταται στην πραγματιστική σύγκλιση στο μέσο των δύο ρευμάτων, αλλά αντίθετα εδράζεται στη διαλεκτική σύνθεση ανάμεσα στον δημοκρατικό σοσιαλισμό και τον κλασσικό φιλελευθερισμό, η οποία προϋποθέτει την επαναβεβαίωση των αφετηριακών παραδοχών και των ηθικών-αξιακών πλαισίων τους.

Το Τέλος των Ιδεολογιών και το Τέλος της Σοσιαλδημοκρατίας

«“Σοσιαλδημοκρατία” είναι μια λέξη που σήμερα σημαίνει πολύ λίγα πράγματα.»
Ralf Dahrendorf

Το περίφημο «τέλος των ιδεολογιών»3 , για το οποίο πολύς λόγος έχει γίνει τις τελευταίες δεκαετίες, περισσότερο από την οριστική κατάληξη της διαδρομής της πολιτικής Ιστορίας, υπογραμμίζει την αδυναμία παραγωγής νέων και σχημάτων ικανών να εμπνεύσουν νέα κοινωνικά κινήματα και να κινητοποιήσουν τους πολίτες σε διεθνές επίπεδο. Τα κύρια ρεύματα πολιτικής σκέψης, οι δύο βασικές κομματικές οικογένειες, η σοσιαλδημοκρατική και η φιλελεύθερη, δεν θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστες από τις εξελίξεις.

Ειδικότερα, ο χώρος της σοσιαλδημοκρατίας, την τελευταία (τουλάχιστον) εικοσαετία, έχει περιέλθει σε κατάσταση (ανεπανόρθωτης;) κρίσης, απόρροια σε μεγάλο βαθμό της απαξίωσης που υπέστησαν οι βασικές παραδοχές της. Ο γερμανός κοινωνιολόγος Ralf Dahrendorf αναφέρεται χαρακτηριστικά στο τέλος όσων παραδοσιακά σημασιοδοτούσαν την σοσιαλδημοκρατία, “τον κεντρικό ρόλο του κράτους στον προγραμματισμό της οικονομικής πολιτικής” και μιαν ευρεία δέσμευση στο πεδίο του κράτους πρόνοιας, της δημόσιας υποστήριξης του πληθυσμού, της λεγόμενης “κοινωνικής δικαιοσύνης”. Και οι δύο αυτές έννοιες ωστόσο έχουν μπει στο αρχείο της Ιστορίας από τις αλλαγές των δύο τελευταίων δεκαετιών»4

Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας αποτυπώνεται τόσο στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας, των ακαδημαϊκών προβληματισμών και των θεωρητικών αναζητήσεων, όσο και στο πεδίο της κρίσης των σοσιαλιστικών-σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε διεθνές επίπεδο. Δεν αποτελεί ιστορικά συγκυριακή κρίση δυσμενών συσχετισμών πολιτικών δυνάμεων, αλλά αντίθετα πρόκειται για κρίση του σοσιαλδημοκρατικού «υποδείγματος», με την έννοια που δίνει στο υπόδειγμα ο Kuhn5 , ως δηλαδή συνεκτικό σύνολο παραδοχών από το οποίο πηγάζουν οι επί μέρους προσλαμβάνουσες. Έτσι, ο Martin Jacques, εκδότης της έγκυρης μαρξιστικής επιθεώρησης «Marxism Today», δεν διστάζει να υποστηρίξει ότι, «η Αριστερά, ως ιστορικό φαινόμενο, είναι νεκρή- και δεν θα ξαναγεννηθεί».6

Τα αίτια της κρίσης μπορούν να αναζητηθούν, μεταξύ άλλων, στην πανθομολογούμενη διάψευση των προσδοκιών που καλλιέργησε το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα και στη συνακόλουθη εκκωφαντική κατάρρευση των καθεστώτων του σοβιετικού μπλοκ, η επίτευξη των ενδιάμεσων στόχων της σοσιαλδημοκρατίας στη Δυτική Ευρώπη με την ανάπτυξη του σύγχρονου κράτους πρόνοιας (Dahrendorf) και τον προσανατολισμό πλέον σε μετα-υλιστικούς στόχους πολιτικής, την κυριαρχία μίας νέας ατομικότητας (individuality) σε βάρος των παραδοσιακών συλλογικοτήτων, τις δομικές αλλαγές στο οικονομικό σύστημα, κύρια υπό την πίεση της τεχνολογικής προόδου. Έτσι, η παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία, μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας στην μεταπολεμική Ευρώπη, εμφανίζεται σήμερα ως απολιθωμένο και ξεπερασμένο από τις εξελίξεις πολιτικό μόρφωμα, το οποίο αδυνατεί να συμπορευτεί με το υπό διαμόρφωση νέο ιστορικό πλαίσιο, της ονομαζόμενης «μετα-νεωτερικότητας» (post-modernity).

Στη σφαίρα της οικονομίας, η αποτυχία της σοσιαλδημοκρατίας και η εξάντληση των ορίων του κοινωνικού κράτους που άρχισαν να γίνονται ευρέως αντιληπτά από τη δεκαετία του 1970 μέσα σε ένα περιβάλλον στασιμοπληθωρισμού (φαινόμενο που κατέρριπτε μία εκ των βασικών παραδοχών του μοντέλου)7 έκανε σαφές πως, οι διαχειριστικές κορπορατιστικές λογικές του κυρίαρχου κεϋνσιανού μοντέλου υπερέβησαν τις δυνατότητές τους. Χωρίς να παραγνωρίζεται η συμβολή του στα υψηλά επίπεδα διαβίωσης στις δυτικές κοινωνίες, δημιούργησε στρεβλώσεις στη λειτουργία των αγορών υπονομεύοντας την ανάπτυξη και πλήθος δημοσιονομικών προβλημάτων που συχνά οδήγησαν τα δημόσια οικονομικά σε αδιέξοδο. Οι εξελίξεις αυτές σηματοδότησαν το τέλος της «σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης», η οποία είχε αποκτήσει όλα τα χαρακτηριστικά της «ενιαίας σκέψης»8 , καθώς σε αυτήν προσχώρησαν πρόθυμα όχι μόνο τα σοσιαλιστικά/σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αλλά και τα φιλελεύθερα/συντηρητικά9 . Η κρίση του σοσιαλδημοκρατικού οικονομικού μοντέλου ήταν, λοιπόν, πρώτιστα κρίση του μεγάλου κράτους.

2. Η Κρίση του Φιλελευθερισμού

«…είναι παράξενο πως, από τα μεγάλα πολιτικά ρεύματα, μόνο ο φιλελευθερισμός στερείται ιδεολογίας.»
Anthony de Jasay

Αντίστοιχη κρίση, διαφορετικής μορφής και αιτίων, παρόμοιου όμως εύρους και έντασης, φαίνεται να βιώνει και ο φιλελεύθερος χώρος. Ο νεοφιλελευθερισμός, η πλέον αντιπροσωπευτική έκφρασή του, έχει πλέον εξαντλήσει την δυναμική του κατά την δεκαετία του ’80, τουλάχιστον στα αναπτυγμένα κράτη του Δυτικού κόσμου, και την εμβέλεια των κύριων επιλογών του στον οικονομικό τομέα, που συνιστούσαν ο περιορισμός του δημόσιου τομέα (roll back the state) μέσα από ευρεία προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων, η απορύθμιση των αγορών (deregulation) και η πειθάρχηση της δημοσιονομικής πολιτικής.

Ταυτόχρονα, ο «ρεπουμπλικανικός» φιλελευθερισμός, υφίσταται τις συνέπειες της εξάντλησή του καθώς εφάρμοσε εν πολλοίς το «πρόγραμμα» του, αυτό του πολιτικού φιλελευθερισμού, μέσα από την κατοχύρωση των βασικών πολιτικών ελευθεριών (ελευθερία λόγου, εκλογικά δικαιώματα, κ.λπ.) συμβάλλοντας στην εγκαθίδρυση του σύγχρονου κράτους δικαίου.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι διαφορετικές εκφάνσεις του φιλελευθερισμού (καθώς δεν μπορούμε να μιλάμε για ενιαία φιλελεύθερη θεωρία) στερούνται σε μεγάλο βαθμό οράματος (vision) για τις επιθυμητές μορφές κοινωνικής συμβίωσης. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρούσε ο συντηρητικός συγγραφέας T.S. Elliot, ο φιλελευθερισμός περισσότερο απομακρύνεται παρά πηγαίνει κάπου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ο ουτοπισμός αποκαθίσταται στη φιλελεύθερη σκέψη με το έργο του Friedrich Hayek10 και ο φιλελευθερισμός αποκτά θετικό περιεχόμενο.11

Ο αμερικανός οικονομολόγος και κάτοχος Nobel Οικονομικών (1986) James Buchanan, υποστηρίζει ότι η υπέρμετρη προβολή του επιχειρήματος της αποτελεσματικότητας (efficiency) από τους φιλελεύθερους, ο κοινωνικός ωφελιμισμός, οδηγεί στην παραγνώριση των αξιακών προϋποθέσεων του κλασσικού φιλελευθερισμού.12 Ο ίδιος σημειώνει πως, ο Pigou υποστήριζε πως ο ρόλος των οικονομολόγων είναι να προσφέρει ζεστασιά παρά φως- «heat rather than light»13, υπονοώντας την εργαλειακή χρήση της επιστήμης των οικονομικών, προτεραιότητα από την οποία δεν ξέφυγαν ούτε οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι. Συνέπεια του ιδεολογικού κενού αποτελεί το σημερινό πατερναλιστικό και «προσοδοθηρικό» (rent-seeking) κράτος.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι, οι απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα της κοινωνικής μέριμνας και προστασίας δεν μπορεί να προέλθουν μέσα από τις ξεπερασμένες και αποδεδειγμένα αναποτελεσματικές πρακτικές του σοσιαλδημοκρατικού κοινωνικού κράτους. Αντίθετα, αυτές θα πρέπει να αναζητηθούν στη βάση ενός νέου οικονομικού φιλελευθερισμού που, έχοντας πλέον επιτύχει σε μεγάλο βαθμό στο στόχο της δημιουργίας μίας πρωτοφανούς υλικής ευημερίας σε ένα μεγάλο τμήμα του πλανήτη, μπορεί κα πρέπει να κινηθεί προς την κατεύθυνση ενός περισσότερο δίκαιου κόσμου στη βάση της ισότητας των ευκαιριών, της μεγιστοποίησης της κοινωνικής κινητικότητας, της διάχυσης του πλούτου σε ευρύτερα τμήματα του πληθυσμού και στην εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης στους αναξιοπαθούντες συμπολίτες μας, ενσωματώνοντας τις νέες συνθήκες και προκλήσεις.

Αυτός ο υπό διαμόρφωση νέος φιλελευθερισμός (ή μετα-φιλελευθερισμός) οφείλει να κινηθεί προς την κατεύθυνση της διεύρυνσης των ατομικών ελευθεριών, με στόχο την χειραφέτησή του.14

Η αλληλεγγύη και η κοινωνική διάσταση της συνεργασίας, η βούληση για μεταρρύθμιση (βολονταρισμός) και η χειραφέτηση του ατόμου και της κοινωνίας (κοινωνία πολιτών), είναι στοιχεία της σοσιαλιστικής σκέψης15 που αξίζει να διατηρηθούν και να συμβάλουν με τη σειρά τους στην ανανέωση του σύγχρονου φιλελευθερισμού.

Πρέπει ακόμη να επισημανθεί ότι, των τελευταίων δεκαετιών προκαλέσει κρίση στο μεταπολεμικό μοντέλο της «φιλελεύθερης/ συντηρητικής συναίνεσης», η οποία εκφράστηκε επιτυχημένα στο εκλογικό επίπεδο με τακτικές πολιτικές/ κομματικές συμμαχίες, στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης με το μεγάλο κράτος και τις κολεκτιβιστικές πρακτικές (οικονομικό πεδίο) καθώς και τις διπολικές λογικές του διεθνούς συστήματος την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (πολιτικό-γεωστρατηγικό πεδίο). Σε αυτές τις αλλαγές πρέπει να προστεθούν μια σειρά από επιμέρους μεταβολές μετα-υλιστικές ευαισθησίες (post-material concerns) και ζητήματα πολιτισμικού φιλελευθερισμού, το σύνολο των οποίων δημιουργεί ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο, που συχνά επιβάλει διαφορετικές πολιτικές επιλογές για συντηρητικούς και φιλελεύθερους, υπερβαίνοντας τις παραδοσιακές παραταξιακές λογικές. Διόλου τυχαία παρατηρείται στον ευρωπαϊκό χώρο μία στροφή των συντηρητικών κομμάτων σε εθνικιστικές/ κοινοτιστικές θέσεις και αυταρχικές/ πατερναλιστικές επιλογές (μετανάστευση, κλπ), την στιγμή που οι φιλελεύθεροι κινούνται προς την επαναβεβαίωση του κλασσικού φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού και του πρωτείου των ατομικών επιλογών.16

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως, η ταυτόχρονη κρίση στην οποία έχουν εισέλθει τα δύο κύρια πολιτικά ρεύματα και η απουσία διαφαινόμενης εξόδου από αυτήν, επιβάλλουν την ανα-σημασιοδότησή τους, με στόχο την ανάδειξη νέων λειτουργικών κοινωνικών μοντέλων. Άλλωστε, οι συνθέσεις αποτελούν συνηθισμένο φαινόμενο στην ιστορία των κοινωνικών επιστημών.17

3. Πολιτικές Καταβολές και Ιστορικές Διαδρομές

Φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές εμφανίζουν κοινές πολιτικές καταβολές και παράλληλες ιστορικές διαδρομές, αμφότεροι προσανατολισμένοι στη χειραφέτηση του ατόμου και στην άρση των θεσμοθετημένων διακρίσεων. Η «αντι-καθεστωτική» (anti-establishment) προσέγγισή τους προκαλούσε την αντίδραση των συντηρητικών, όπως ο F. Stahl, για τον οποίο οι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές αποτελούσαν από κοινού «δυνάμεις ανατροπής και επανάστασης»18 . Με την επιλογή του δογματικού κολεκτιβισμού και του κεντρικού σχεδιασμού, που επικράτησε στο εσωτερικό της Αριστεράς υπό την κυριαρχία του μαρξισμού, οι δύο αυτές οικογένειες όχι μόνο απομακρύνθηκαν, αλλά και τέθηκαν αντιμέτωπες, με τρόπο που καθιστούσε αδύνατη την συνύπαρξή τους.

Ωστόσο δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι, υπήρξε στο παρελθόν ένα ρεύμα στους κόλπους του σοσιαλιστικού κινήματος με ισχυρή παρουσία, κύρια ανάμεσα στους βρετανούς σοσιαλιστές, για το οποίο υπήρξε δυσπιστία, εάν όχι ανοιχτή εχθρότητα, απέναντι στις κεντρικά κατευθυνόμενες και επιβαλλόμενες πολιτικές. Θα περιοριστούμε να επισημάνουμε την επιρροή του Robert Owen19 , ο οποίος ορθά θεωρείται πατέρας του βρετανικού σοσιαλισμού. Όπως χαρακτηριστικά έχει ειπωθεί, ο βρετανικός σοσιαλισμός χρωστά περισσότερα στον Owen παρά στον Marx, ο οποίος ανέπτυξε την πολιτική θεωρία του στη βάση του αναρχικού ατομικισμού του William Godwin και της ανθρώπινης αδελφοσύνης και όχι στο συγκρουσιακό δόγμα της ταξικής πάλης. Οι αντιλήψεις του για τις ιδεατές μορφές κοινωνικής οργάνωσης βασίστηκαν σε αποκεντρωμένες και αυτοδιοικούμενες κοινότητες20 . Στην γραμμή αυτή κινήθηκαν μία σειρά κοινωνικών κινημάτων όπως οι Ισοπεδωτές (Levellers) και οι Χαρτιστές (Chartists) που διεκδικούνται και από τις δύο πολιτικές παραδόσεις.21

Στην παράδοση αυτή θα πρέπει να εντάξουμε τον σπουδαίο εμπειριστή φιλόσοφο και εμβληματική φιγούρα για τον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό, Bertrand Russell. Ο Russell, υποστηρικτής της ατομικής πρωτοβουλίας και των θεσμών της εθελοντικής οργάνωσης, εμφανίζεται υπέρμαχος του «ελάχιστου κράτους» (minarchism), με τις λειτουργίες του τελευταίου να περιορίζονται στην εξασφάλιση «ασφάλειας, δικαιοσύνης και συντήρησης»22 .

Πρόκειται για ένα ρεύμα που εκφράστηκε κύρια με τον πρώιμο Βρετανικό σοσιαλισμό, από τον Robert Owen (με καταβολές στον ατομικιστικό αναρχισμό του William Godwin23 ) έως τον Bertrand Russell και τον L.T. Hobhouse (1864-1929)24 . Μία παράδοση, όχι απλά μη μαρξιστική αλλά, συνειδητά αντι-μαρξιστική. Στη Γαλλία συναντούμε αντίστοιχα σοσιαλιστικά ρεύματα επηρεασμένα από την σκέψη του Pierre-Joseph Proudhon, του «μασκαρεμένου φιλελεύθερου» για τους επικριτές του25 .

Στην πλούσια παράδοση του φιλελεύθερου σοσιαλισμού ή σοσιαλφιλελευθερισμού πρέπει ακόμη να συμπεριλάβουμε την εμβληματική φυσιογνωμία του ιταλικού αντιφασιστικού κινήματος Carlo Rosselli (1899-1937) και το έργο του Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός26 , τον επίσης ιταλό ριζοσπάστη Piero Gobetti (1901-1926) με το έργο του Φιλελεύθερη Επανάσταση27 , τον σπουδαίο ρεβιζιονιστή Edward Bernstein, τον πολέμιο των μονοπωλίων Franz Oppenheimer28 και τον Friedrich Neumann, για να περιοριστούμε σε ορισμένους μόνο από αυτούς.

Στις μέρες μας ο υπουργός της κυβέρνησης Blair και θιασώτης του Τρίτου Δρόμου, Peter Hain, κάνει λόγο για φιλελεύθερο σοσιαλισμό (libertarian socialism) υπενθυμίζοντας τα κύρια χαρακτηριστικά του πρώιμου βρετανικού σοσιαλισμού- αποκέντρωση, δημοκρατική κυριαρχία και υπεράσπιση της ατομικής ελευθερίας απέναντι στις επιβολές του κολεκτιβισμού, και συνεχίζει επισημαίνοντας την απαξίωση του σοσιαλισμού λόγω της ταύτισης του με τον κρατισμό29 .

Τουναντίον, ανατρέχει σε μια μακρά παράδοση της σοσιαλιστικής σκέψης γνήσια ατομοκεντρική και αντικρατικιστική. Μία παράδοση ριζοσπαστική και αντιγραφειοκρατική, που ελάχιστα κοινά έχει με τον συγκεντρωτισμό και τις διαχειριστικές και κολεκτιβιστικές λογικές της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας των δεκαετιών του ’60 και του ‘70.

Αντιστοίχως για τους φιλελεύθερους, υπενθυμίζουμε την κοινωνική και ηθική διάσταση των απαρχών του, κάτι που στις μέρες μας, υπό την κυριαρχία του οικονομισμού, συχνά παραβλέπεται. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνούμε πως, τα κύρια ρεύματα της ατομικιστικής σκέψης αποδέχονται την «κοινωνική φύση του ατόμου» (L. Dummont). Δεν έχει κάποιος παρά να θυμηθεί αναφέροντας ενδεικτικά, την «ακοινώνητη κοινωνικότητα» του Immanuel Kant, την ηθική θεωρία του Adam Smith, τον ωφελιμισμό του John Stuart Mill και την αυθόρμητη τάξη του Hayek.

4. Πέρα από το κοινωνικό κράτος

«Δεν υπάρχει ανακολουθία ανάμεσα στο σύστημα ελεύθερης αγοράς και στην επιδίωξη ευρύτερων κοινωνικών σκοπών»
Milton Friedman

Η κοινωνική προστασία και το κοινωνικό κράτος δεν αποτελούν απαραίτητα συμπληρωματικούς όρους. Μάλιστα από ορισμένες πλευρές είναι και αντιθετικοί. Τούτο διότι το κοινωνικό κράτος δημιούργησε, συντήρησε και ανέπτυξε μία κουλτούρα εξάρτησης που υπονόμευσε μία σειρά προσπαθειών οικονομικού εκσυγχρονισμού, συνετέλεσε στην υπανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και συνέβαλε στη δημιουργία ευνοημένων κοινωνικών ομάδων που λειτουργούν ως οργανωμένες ομάδες πίεσης-συμφερόντων και οδηγούν στην περιθωριοποίηση τμημάτων του πληθυσμού («κοινωνίες των δύο τρίτων»).

Παράλληλα, δεν επέτρεψε την ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου και της κοινωνίας των πολιτών, που πλέον αναγνωρίζονται ευρέως ως καθοριστικοί παράγοντες οικονομικής ανάπτυξης (Putnam, Fukuyama), στη βάση της σκέψης του Alexis de Tocqueville, ο οποίος, στο ιδιαίτερα σημαντικό έργο του Δημοκρατία στην Αμερική30 , περιγράφει με πραγματικό θαυμασμό το πλήθος των εθελοντικών οργανώσεων πολιτών στις Η.Π.Α. που, λειτουργώντας ως ενδιάμεσοι θεσμοί, συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη εξυπηρετώντας παράλληλα μία σειρά κοινωνικών σκοπών31 .

Αυτή είναι σε μεγάλο βαθμό και η ελληνική περίπτωση όπου ο κρατισμός αποτελεί τον κυρίαρχο ιδεολογικό μύθο. Τα αίτια της ατροφίας της κοινωνίας πολιτών πρέπει να αναζητηθούν στο γιγαντισμό του νεοελληνικού κράτους, ο οποίος εδράζεται στο κυρίαρχο πολιτιστικό πρότυπο που επιβιώνει ιστορικά από το Βυζάντιο ως τις μέρες μας. Αυτό το πρότυπο στηρίζεται στις αδιαμεσολάβητες σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες και το κράτος, οι θεσμοί του οποίου είναι οι σχεδόν αποκλειστικοί φορείς νομιμοποίησης της κοινωνική πρακτικής. Μεταξύ άλλων, το κρατικιστικό πρότυπο οδήγησε στη στρεβλή οικονομική ανάπτυξη και στη διαμόρφωση μίας κοινωνίας μηδαμινής κοινωνικής προσφοράς και αλληλεγγύης, με τη μοναδική εξαίρεση του θεσμού της οικογένειας, θεσμός που επιβιώνει σε κοινωνίες «χαμηλής εμπιστοσύνης»32 (low-trust societies) όπου απουσιάζει κάθε έννοια ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας.

Παρενθετικά, αναφορικά με τις ενστάσεις που διατυπώνονται για τη δυνατότητα διαλόγου του φιλελευθερισμού με μία σοσιαλδημοκρατία με μακρά παράδοση/ ταύτιση με το κοινωνικό κράτος, πρέπει να σημειωθεί ότι, από την πλευρά του ο μεταπολεμικά «σύμμαχος» συντηρητικός χώρος όχι μόνο αποδέχτηκε το κοινωνικό κράτος, αλλά και συνέβαλε στη διεύρυνση και τον γιγαντισμό του. Έτσι, ας μην ξεχνούμε πως, στην ανάπτυξη του μύθου περί κοινωνικού κράτους συνέβαλαν αποφασιστικά οι συντηρητικοί Τόρυδες (όπως ο Disraeli), οι οποίοι και αντιπαραθέτονταν στους φιλελεύθερους Whigs που τόσο θαύμαζε ο Hayek. Υπό αυτό το πρίσμα οι συντηρητικοί παρουσιάζουν περισσότερα κοινά με το κυρίαρχο ρεύμα του σοσιαλισμού- και διαφορές με τον φιλελευθερισμό- από όσα φαντάζονται.

Μια λειτουργική σύγκλιση/σύνθεση ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και την σοσιαλδημοκρατία οφείλει, εκ των πραγμάτων να οικοδομηθεί στους παρακάτω τέσσερις βασικούς άξονες:
• Τον τερματισμό της εξιδανίκευσης του κράτους, της «παχιάς ιερής αγελάδας». Η κρατολατρεία αποτελεί τη νομιμοποιητική βάση της Συντήρησης, δικαιώνει τις διαχειριστικές λογικές και τις καθεστωτικές πρακτικές, στηρίζοντας τελικά το status quo και αναπαράγοντας την οικονομική αναποτελεσματικότητα και τη διαπλοκή κρατικού μηχανισμού και ιδιωτικών συμφερόντων («παρεοκρατικός καπιταλισμός»). Στραγγαλίζει την κοινωνία των πολιτών και αποθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή στο πολιτικό γίγνεσθαι.
• Την εμπιστοσύνη στις δημιουργικές δυνάμεις της αγοράς και τις κοινωνικά επωφελείς συνέπειες της ατομικής πρωτοβουλίας. Την ενθάρρυνση της αποκέντρωσης (decentralization) ως οργανωτική μορφή της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής δράσης. Την προώθηση του εθελοντισμού και των θεσμών της ανοικτής κοινωνίας, με τελικό στόχο τη συμφιλίωση της ανάπτυξης με την αλληλεγγύη.
• Την ενίσχυση του Ατόμου και της Ελεύθερης Επιλογής, τόσο θετικά με την αύξηση των διαθέσιμων επιλογών των πολιτών στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή του τόπου, όσο και αρνητικά με την προστασία του απέναντι στις απειλές της μισαλλοδοξίας, του στενόμυαλου κοινοτισμού και της καταθλιπτικής και συχνά ισοπεδωτικής ομοιομορφίας που επιβάλουν οι πλειοψηφίες.
• Τη προώθηση της κεντρικής σε όλα τα συστήματα ηθικής (πολιτικά και θρησκευτικά) αξία της κοινωνικής αλληλεγγύης.

Με βάση τις παραπάνω αρχές, η αποτελεσματική διαχείριση της κοινωνικής προστασίας στηρίζεται στην εφαρμογή πολιτικών που, προωθούν μία ευρείας κλίμακας αποκέντρωση εξουσιών και διαδικασιών, ενισχύουν μη κρατικούς θεσμούς κοινωνικής προσφοράς (φιλανθρωπικά δίκτυα, μη κυβερνητικές οργανώσεις, εταιρική ευθύνη, δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης) και παρέχουν εξατομικευμένες κοινωνικές υπηρεσίες (ελεύθερη επιλογή συστημάτων ασφάλισης, περίθαλψης, κ.λπ).

Αντίθετα, όπως παροτρύνει τους Νέους Εργατικούς (New Labour) ο εμπνευστής του βρετανικού Τρίτου Δρόμου, Anthony Giddens, οι κλασσικές πολικές επιλογές της φορολόγησης και των αυξανόμενων δημοσίων δαπανών θα πρέπει να εγκαταλειφθούν.33

Σύμφωνα με την Canto-Sperber, τούτο θα επιτευχθεί με την προσφυγή σε ένα «σοσιαλισμό των ελευθεριών» που τοποθετείται «ενάντια σε όλες τις μορφές του αυταρχισμού, του σχεδιοποιημένου κα κρατικοποιημένου σοσιαλισμού»34 . Η διαμόρφωση της νέας σοσιαλδημοκρατίας προϋποθέτει την ανακάλυψη εκ νέου, ή την επανασύνδεσή της (για την Canto-Sperber), με βασικές αρχές της φιλελεύθερης σκέψης όπως, την αυτονομία του προσώπου και τον πλουραλισμό, την επιλογή και την ατομική υπευθυνότητα, την διανοητική μετριοπάθεια και τον αντιουτοπισμό, τον θεμελιώδη ρόλο των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, τις αγορές ως αποκεντρωμένες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.

Από την άλλη πλευρά, η αλληλεγγύη και η κοινωνική διάσταση της συνεργασίας, η βούληση για μεταρρύθμιση (βολονταρισμός) και η χειραφέτηση του ατόμου και της κοινωνίας (κοινωνία πολιτών), είναι στοιχεία της σοσιαλιστικής σκέψης που αξίζει να διατηρηθούν και να συμβάλουν με τη σειρά τους στην ανανέωση του σύγχρονου φιλελευθερισμού.35

5. Προς μία Λειτουργική Σύνθεση Φιλελευθερισμού και Σοσιαλδημοκρατίας

«Η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία μόνο φιλελεύθερη μπορεί να είναι.»
M. Canto-Sperber

Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται πως ο φιλελευθερισμός δεν εξαντλείται σε έναν στείρο οικονομισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κοινωνική αλληλεγγύη δεν αποτελεί μονοπώλιο και αποκλειστικό γνώρισμα της σοσιαλιστικής σκέψης. Αρκεί να αναφέρουμε ενδεικτικά στον ωφελιμισμό και του John Stuart Mill36 καθώς και στη φιλανθρωπία στη θεωρία θεμελιωτή του οικονομικού φιλελευθερισμού Adam Smith.37 Στη φιλελεύθερη σκέψη οι αλληλέγγυες πολιτικές αναζητούνται πέραν των καταναγκαστικών και αναποτελεσματικών θεσμών του κοινωνικού κράτους.

Επίσης, ο κλασσικός φιλελευθερισμός δεν περιορίζεται στον οικονομικό φιλελευθερισμό, όπως εμφανίζονται οι νέο-συντηρητικές εκφράσεις του, κύρια στον αγγλο-σαξονικό χώρο, συνδυάζοντας την ελεύθερη οικονομία με τον κοινωνικό πατερναλισμό. Τουναντίον, επεκτείνεται σε ζητήματα που εμπίπτουν στην κατηγορία του πολιτικού και πολιτισμικού φιλελευθερισμού, στα οποία συχνά κατά το παρελθόν βρήκαν κοινό έδαφος με τον σοσιαλιστικό χώρο, συνάπτοντας την αποκαλούμενη συμμαχία «φιλελεύθερων και ελευθεριακών», καθώς και σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής όπου μετά την πτώση του ανατολικού μπλοκ ο διεθνισμός των σοσιαλιστών συναντά ολοένα και συχνότερα τον κοσμοπολιτισμό των φιλελεύθερων.

Μία λειτουργική σύνθεση των δύο ρευμάτων περνάει ουσιαστικά μέσα από την επαναβεβαίωση της προτεραιότητας της Ελευθερίας ως τελικού σκοπού, πέρα από την κυριαρχία του στείρου οικονομισμού.

Ο αμερικανός πολιτικός Alexander Hamilton συνήθιζε να αποκαλεί την πολιτική οικονομία «πολιτική αριθμητική». Πραγματικά, παρά τις επίμονες προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας για την πλήρη «μαθηματικοποίηση» της, και τη μετατροπή της σε πειθαρχία (discipline) ανεξάρτητης αξιακών προϋποθέσεων, από την εποχή των Adam Smith, David Ricardo και Karl Marx, παραμένει δέσμια κανονιστικών (normative) προτύπων και ιδεολογικών παραδοχών (assumptions).

Ειδικότερα οι ρίζες των κανονιστικών παραδοχών της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας βρίσκονται στο έργο του βρετανού φιλοσόφου Jeremy Bentham (1748-1832) και στο ωφελιμιστικό σύστημα σκέψης (utilitarianism)38 («το μέγιστο δυνατό καλό για τον μέγιστο δυνατό αριθμό ανθρώπων») παραγνωρίζει την ηθική διάσταση του ατόμου, κάτι που έχει προκαλέσει την κριτική του επιγόνου του John Stuart Mill (1806-1873).39 Δεν πρέπει να ξενίζει λοιπόν το γεγονός ότι, η φιλοσοφία του κοινωνικού ωφελιμισμού άσκησε σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη ποικίλων θεωριών οικονομικού και πολιτικού κολεκτιβισμού. Έτσι, ο ωφελιμισμός συνέβαλε στην ανάπτυξη του διαχειριστικού κράτους στη βικτοριανή Αγγλία, ανοίγοντας το δρόμο στην κρατική παρέμβαση στην οικονομική σφαίρα.40

Ως συνέπεια, οι κυβερνητικές προτεραιότητες κατευθύνονται προς τη μεγιστοποίηση του οφέλους του κοινωνικού συνόλου, νομιμοποιώντας τον περιορισμό των οικονομικών ελευθεριών των ατόμων. Ο οικονομικός ωφελιμισμός βρίσκεται στη βάση της επικρατούσας «νέο-κλασσικής σύνθεσης». Από αυτό το πλαίσιο δεν απέκλιναν ακόμη και νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, όπως ο Milton Friedman.41

Αξίζει να σημειωθεί πως, η σχολή των Αυστριακών, προεξάρχοντος τον εκ των θεμελιωτών της Carl Menger, δεν έχει εξαιρέσει από την κριτική που ασκεί σε κάθε μορφή οικονομικού κολεκτιβισμού ακόμη και τον Adam Smith, στρεφόμενη κατά του ορθολογισμού του που ανοίγει τον δρόμο στον σοσιαλισμό42 . Αυτή η, ας μας επιτραπεί ο όρος, κολεκτιβιστική πλευρά του έργου του, βασίζεται στη διάσταση ανάμεσα στη θεωρία της «αξίας-εργασίας» και τη θεωρία της «φυσικής τιμής», και συνιστά το περίφημο «πρόβλημα Adam Smith»43

Μία προσπάθεια σύγκλισης των δύο ρευμάτων, βασισμένης στη φιλοσοφία του κοινωνικού ωφελιμισμού, επιχειρήθηκε με το μοντέλο της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» (social market economy) που εφαρμόστηκε στην μεταπολεμική Δυτική Γερμανία από τις κυβερνήσεις των CDU/CSU44 , ομολογούμενα με επιτυχία την περίοδο εκείνη. Η έξοδος, βέβαια, από την υπάρχουσα κρίση δεν μπορεί να οικοδομηθεί πάνω στις ιστορικά απαρχαιωμένες πρακτικές και επιλογές της κοινωνικής αγοράς του Adenauer και σε συνθέσεις στο «μέσο» (middle ground). Η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, των πολύ-πολιτισμικών κοινωνιών και των παγκοσμιοποιημένων οικονομιών, δεν συνιστά το τέλος των κοινωνικών συγκρούσεων/ αντιπαραθέσεων (Fukuama)45 , αλλά αντίθετα, την ανάδειξη αντιτιθέμενων συμφερόντων/ ταυτοτήτων, που επιβάλουν την αντιμετώπιση και όχι τον παραμερισμό τους. Μια τέτοια προσέγγιση επαναφέρει την συζήτηση για τον φιλελευθερισμό σε εκείνες τις θεωρήσεις που τον έβλεπαν ως ριζοσπαστικό πρόγραμμα επίλυσης κοινωνικών συγκρούσεων παρά ως έκφραση μιας (φυσικής) αρμονίας του κοινωνικού σώματος, αντίληψη που έλκει την καταγωγή της από την πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού (Gobetti).46

Ο Paul Hirst, από τους κύριους εκπροσώπους των αναζητήσεων της συμμετοχικής δημοκρατίας, υποστηρίζει κατηγορηματικά ότι, «η ιδέα ότι μπορούμε να οικοδομήσουμε περιεκτικό ριζοσπαστικό κέντρο παραμερίζοντας θεμελιώδεις συγκρούσεις συμφερόντων είναι ανεδαφική. Δεν θα επιβιώσει ούτε των διαθέσεων των βιαστικών των μάγων της επικοινωνίας»47 . Η σύγκλιση λοιπόν των ρευμάτων του φιλελευθερισμού και της σοσιαλδημοκρατίας, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του έργου του Giddens Πέρα από την Αριστερά και Δεξιά- το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής, δεν τοποθετείται στο ενδιάμεσο του παραδοσιακού άξονα «αριστερά-δεξιά» αλλά αντίθετα πέρα από αυτόν.48

6. Το Οικονομικό Πρόγραμμα της Ελευθερίας

Την προτεραιότητα της ελευθερίας ως ηθική επιταγή της πολιτικής οικονομίας επαναφέρει το έργο του αριστερού ινδού οικονομολόγου και καθηγητή στο Harvard Amartya Sen, ο οποίος τιμήθηκε με το Nobel Οικονομικών (1998) για το έργο του στα οικονομικά της ανάπτυξης και της ευημερίας (welfare economics). Στο σημαντικό έργο του Η Ανάπτυξη ως Ελευθερία49 , προχωρά πέρα από το κλασσικό επιχείρημα της αποτελεσματικότητας της ελεύθερης οικονομίας ως παράγοντα οικονομικής ευημερίας (effectiveness reason), στην αξιολόγησή της με βάση τη μεγιστοποίηση της ανθρώπινης ελευθερίας (evaluative reason). Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι, «η αξιολόγηση της προόδου πρέπει πρωταρχικά να γίνεται με κριτήριο το κατά πόσο ενδυναμώνονται οι ελευθερίες των ανθρώπων».50

Ο Sen, σύμφωνα με την Επιτροπή των βραβείων Nobel, επαναφέρει την «ηθική διάσταση» στην οικονομική επιστήμη. Όσο και αν ακούγεται παράδοξο, κάτι τέτοιο τον φέρνει κοντά στον, «κοινωνικό δαρβινιστή» και απολογητή του καπιταλισμού για την αριστερή οικονομική σκέψη, Friedrich Augustus von Hayek51 , αλλά ακόμη και σε αυτούς τους φιλελευθεριστές (libertarians) οικονομολόγους της σχολής των Αυστριακών Οικονομικών, όπως ο Murray Rothbard52 . Το πρωτείο που αποδίδει ο Sen στην ελευθερία τον φέρνει στις ρίζες του κλασσικού φιλελευθερισμού των αρχών του 19ου και στο ριζοσπαστικό πολιτικό ρεύμα των Cobden-ιστών κα του «φιλελευθερισμού του Μάντσεστερ» (Manchester liberalism). Η εμβληματική μορφή τους, ο Richard Cobden έβλεπε «τη διατήρηση της ειρήνης, την επέκταση του εμπορίου και τη διάδοση της μόρφωσης»53 περισσότερο ως μέσα επίτευξης της ανθρώπινης ελευθερίας και λιγότερο ως τελικούς σκοπούς, δίνοντας προτεραιότητα στην ηθική τελείωση του ατόμου έναντι του κοινωνικού αγαθού.

Είναι χαρακτηριστικό πως, ο ίδιος ο Sen δεν διστάζει να αναγνωρίσει τη συμβολή του Friedrich von Hayek, της εμβληματικής αυτής μορφής για τον φιλελευθερισμό του 20ου αιώνα, στην οικονομική επιστήμη. Σε άρθρο του με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από την έκδοση του βιβλίου του Hayek Ο Δρόμος προς τη Δουλεία54 σημειώνει πως, «το χρέος μας στον Hayek είναι ουσιαστικό. Βοήθησε να καθιερώσουμε μία προσέγγιση εκτίμησης βασισμένη στην ελευθερία, με βάση την οποία κρίνονται τα οικονομικά συστήματα».55

Ένα πολιτικό πρόγραμμα σύγκλισης Αριστεράς-Δεξιάς στον οικονομικό τομέα, για το οποίο πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια, οφείλει να κινηθεί στην αναζήτηση μίας διαλεκτικής σύνθεσης των θεωριών των Sen και Hayek, αμφότεροι οι οποίοι επεχείρησαν να συνδυάσουν τις ατομικές προτιμήσεις και επιλογές των ανθρώπων με το κοινωνικό όφελος (common good), ή διαφορετικά, να συγκεράσουν την ατομική ελευθερία με την κοινωνική δικαιοσύνη.

Ο Τάκης Μίχας σωστά επισημαίνει πως, η λειτουργική σύγκλιση φιλελεύθερων-σοσιαλιστών δεν μπορεί να εξαντληθεί σε ευκαιριακές αποσπασματικές συμμαχίες ούτε στις (όντως υπαρκτές) κοινές ιστορικές καταβολές των δύο ρευμάτων, αλλά αντίθετα προϋποθέτει την αξιακή τους σύνθεση («first principles first»)56 . Και ορθά προβάλει το έργο του Rawls ως το πλέον κατάλληλο για την παραπάνω σύνθεση. Σε αυτό το πλαίσιο, η οικονομική ανισότητα δεν (πρέπει να) είναι καταδικαστέα per se. Τουναντίον, «αυτό που προσδιορίζει την ηθική φύση των οικονομικών δομών μιας κοινωνίας δεν είναι αν αυτές παράγουν ανισότητα η ισότητα, αλλά τα αποτελέσματα που έχουν στην ευημερία των λιγότερο ευνοημένων ατόμων».

Η ηθική βάση νομιμοποίησης της παραπάνω σύνθεσης προσφέρεται από τον σπουδαίο αμερικανό φιλόσοφο John Rawls και τη θεωρία του για την «αναδιανεμητική δικαιοσύνη» (distributive justice), όπως αναπτύσσεται στο γνωστό έργο του Θεωρία Δικαιοσύνης.57 Για τον Rawls, η κατοχύρωση και διεύρυνση των ατομικών ελευθεριών πρέπει να συνοδεύεται από την παράλληλη παρέμβαση υπέρ των λιγότερο ευνοουμένων και όχι κατ’ ανάγκη των ασθενέστερων ή των φτωχότερων. Πρόκειται δηλαδή για απομάκρυνση τόσο από τον οικονομικό ωφελιμισμό των συντηρητικών αλλά και νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, όσο και τον εξισωτισμό (egalitarianism) της παραδοσιακής σοσιαλιστικής θεωρίας.

Σε αυτό το πλαίσιο επισημαίνεται ότι, παρά τις αξιοπρόσεκτες προσπάθειες διανοητών να διασώσουν την αντιπαράθεση Αριστεράς-Δεξιάς ως κύριο ερμηνευτικό σχήμα των κοινωνικο-πολιτικών αντιπαραθέσεων στη σύγχρονη εποχή στη βάση της επιλογής του εξισωτισμού ως έκφραση του αιτήματος της ισότητας58 , για την υπό διαμόρφωση φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία μια τέτοια διάκριση φαντάζει απαρχαιωμένη. Στο χώρο της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας, η έννοια της ισότητας αποτελέσματος αρχίζει να γίνεται αντικείμενο έντονου προβληματισμού. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Pete Smith, «στην “αξιολογική” διάσταση του Bobbio, τα κινήματα και τα κόμματα πρέπει να είναι δεξιά ή αριστερά, και η διάσταση εδράζεται σε συμπεριφορές απέναντι στην ισότητα και την ανισότητα. Εάν αυτό ισχύει οι Νέοι Εργατικοί μοιάζουν αποφασισμένοι να τοποθετήσουν τον εαυτό τους στα δεξιά και όχι στα αριστερά».59

Ο Rawls, με τη σειρά του, προσάπτει με την σειρά του στον κοινωνικό ωφελιμισμό την παραγνώριση των προτιμήσεων των ατόμων προς χάρη της μεγιστοποίησης του «κοινωνικού αγαθού». Για τον Rawls, όπως ορθά επισημαίνει ο Ξενοφών Παπαρρηγόπουλος, «ο ωφελιμισμός…αποδεικνύεται αντίπαλος του ατομικισμού» καθώς «μεταφέρει αυθαίρετα τον τρόπο σκέψης και επιλογής που ισχύει, ενδεχομένως, στο κάθε άτομο ξεχωριστά στην κοινωνία ως σύνολο, αγνοώντας έτσι και συνθλίβοντας έμμεσα τις διαφοροποιήσεις μεταξύ των επιμέρους ατόμων».60

Κάτω από αυτό το πρίσμα, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, η σκέψη του Rawls εμφανίζει κοινά χαρακτηριστικά με την προσέγγιση ατομικιστών και νεοφιλελεύθερων διανοητών όπως ο Robert Nozick61 , στο βαθμό που αμφότεροι ιεραρχούν την ατομική ελευθερία πάνω από την αποτελεσματικότητα.62 Ορθά λοιπόν ο Αρ. Χατζής επισημαίνει πως, κακώς ο Rawls «χαρίζεται» από πολλούς φιλελεύθερους στην Αριστερά.63

Ένα ενδεικτικό παράδειγμα των ορίων του κοινωνικού ωφελιμισμού, της αποτυχίας του κοινωνικού κράτους, καθώς και ένα εν δυνάμει πεδίο δράσης του προγράμματος μίας φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας, θα μπορούσε να αποτελέσει το φαινόμενο της επονομαζόμενης «νέας ένδειας», δηλαδή εκείνων των στρωμάτων που στερούνται όχι μόνο οικονομικά αλλά και συμβολικά αγαθά, κάτι που τα καθιστά εκτός «συστήματος».64 Τα άτομα αυτά βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας και συνεπώς εκτός κράτους πρόνοιας, καθώς οι προτεραιότητες του οποίου καθορίζονται σε γενικές γραμμές από την ένταση/ συνεννόηση κεφαλαίου-εργασίας και ως εκ τούτου στερούνται οργανωμένης εκπροσώπησης και υποστήριξης από το συνδικαλιστικό κίνημα. Πρόκειται για άτομα που συνθέτουν τις «μη-λίστες» της συγκεκαλυμμένης φτώχειας καθώς δεν καταγράφονται στις επίσημες στατιστικές.

Στις μέρες μας, η ευημερία του κοινωνικού συνόλου μοιάζει συχνά να οικοδομείται πάνω στα θεμέλια της περιθωριοποίησης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, μέσα από την δημιουργία των λεγόμενων «κοινωνιών των 2/3». Έτσι, από την απομόνωση των ανέργων υπό το καθεστώς των ασφυκτικών ρυθμίσεων των αγορών εργασίας και των αποκλεισμό των αλλοδαπών από τους αυστηρούς μεταναστευτικούς νόμους, έως την καταδίκη στη μιζέρια του αγροτικού πληθυσμού του Τρίτου Κόσμου μέσα από τον περιορισμό του διεθνούς εμπορίου και την εφαρμογή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), συναντούμε ένα συνεχώς διευρυνόμενο υπο-προλεταριάτο ανθρώπων που στερούνται στοιχειώδη ατομικά δικαιώματα και οικονομικές ελευθερίες, δημιουργώντας μια βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια της κοινωνικής συνοχής.65

Ο Hirst επισημαίνει ότι, «ζούμε σε μία οργανωτική παρά σε μία δημοκρατική κοινωνία an, που συντίθεται από μεγάλες δημόσιες και ιδιωτικές γραφειοκρατίες που είναι ακριβώς αρχές χωρίς δημοκρατία. Οι περισσότεροι κρατικοί φορείς μόνο περιπτωσιακά είναι άμεσα υπόλογοι στους εκλεγμένους πολιτικούς, οι οποίοι έχουν τη δική τους ατζέντα, και καθόλου απ’ ευθείας σε αυτούς που υπηρετούν…Οι ιεραρχικοί οργανισμοί συνθλίβουν τις εθελοντικές συνενώσεις της κοινωνίας των πολιτών, είτε περιθωριοποιώντας τις είτε αναγκάζοντας τις να μιμούνται γραφειοκρατικές και διαχειριστικές πρακτικές. Αυτές οι μορφές εξουσίας από την «κορυφή στη βάση» έχουν αυξηθεί σε εξουσίες και εύρος, επιτρέποντας στις διαχειριστικές ελίτ να μεταφέρουν ένα αυξανόμενο μερίδιο κέρδους προς αυτές. Οι ‘χοντρές γάτες’ δεν είναι ατύχημα, είναι άμεση συνέπεια της αναπτυσσόμενης κακής διανομής εξουσίας σε μια οργανωτική κοινωνία».66 Πρόκειται για μορφές νεο-φεουδαρχισμού που στην κοινωνική κινητικότητα αναπαράγοντας μορφές πολιτικο-κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων.

Η παγίωση-θεσμοθέτηση και η αναπαραγωγή σχέσεων ανισότητας, μέσα από διοικητικές ρυθμίσεις, σε βάρος των λιγότερο ευνοημένων συνιστά ανεπίτρεπτη παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων και μέγιστη κοινωνική αδικία. Η ενσωμάτωσή τους αποτελεί το μεγάλο στοίχημα για την οικονομική ευημερία, την αρμονική συνύπαρξη και την διεθνή ασφάλεια τον 21ο αιώνα. Και τον πρωταρχικό και φιλόδοξο στόχο ενός οικονομικού προγράμματος της Ελευθερίας.

Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση υπέρβασης του, εγγενούς στα ιεραρχικά οργανωτικά συστήματα, συγκεντρωτισμού και της γραφειοκρατικοποίησης, προσφέρουν οι διαφορετικές θεωρήσεις της συμμετοχικής δημοκρατίας. Η έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας67 έγινε αντικείμενο θεωρητικής επεξεργασίας από τον καθηγητή κοινωνικής θεωρίας στο λονδρέζικο πανεπιστήμιο του Birkbeck Paul Hirst. Ο Hirst ανέπτυξε την έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας κύρια στο βιβλίο του Συμμετοχική Δημοκρατία68 , προτείνοντας νέους τρόπους κοινωνικής οργάνωσης πέρα από το κυρίαρχο κρατικό μοντέλο. Σε πολιτικό επίπεδο οι Νέοι Εργατικοί του Tony Blair χρησιμοποίησαν πλευρές της συμμετοχικής δημοκρατίας του Hirst προκειμένου να δώσουν πρακτικό περιεχόμενο στον «Τρίτο Δρόμο» του Anthony Giddens69 .

Ο Hirst προσπάθησε να διαχωρίσει την μακρά παράδοση του «συνεργατισμού» (όπως ίσως θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον όρο «associationalism») από τον σοσιαλισμό. Τα γραπτά του Hirst είναι αρκούντως αποκαλυπτικά: «Η συμμετοχική δημοκρατία είναι εξαιρετικά απλή στις πλέον βασικές πολιτικές αιτιάσεις της…Ο συνεργατισμός κάνει τη δεοντολογική πρόταση ότι η ατομική ελευθερία και η ευημερία των ανθρώπων εξυπηρετούνται καλύτερα όταν οι κατά το δυνατό περισσότερες υποθέσεις της κοινωνίας διαχειρίζονται από εθελοντικές και δημοκρατικά αυτοδιοικούμενες ενώσεις»70 . Με άλλα λόγια, οι πολίτες επιλέγουν τις κοινωνικές υπηρεσίες που επιθυμούν από μία σειρά.

Ουσιαστικά, ο Hirst επιστρέφει στη μακρά παράδοση του κλασσικού φιλελευθερισμού του John Locke και του Alexis de Tocqueville και τη συμβολή της κοινωνίας πολιτών (civil society) και των εθελοντικών ενώσεων που αποτελούν τη βάση της στην ατομική και την συλλογική ευημερία. Εάν μάλιστα αυτές οι παραπάνω υπηρεσίες (πανεπιστήμια, ασφαλιστικοί φορείς, κ.λπ.) ανταγωνίζονται μεταξύ τους τότε βρισκόμαστε στο (νέο)φιλελεύθερο παράδεισο, που ουδεμία σχέση έχει με τον κρατισμό (statism) της παρωχημένης και αναποτελεσματικής σοσιαλδημοκρατίας.71

Αυστηρή βέβαια κριτική στα παραπάνω, ασκείται από την πλευρά (και) φιλελεύθερων διανοητών, οι οποίοι ουσιαστικά απορρίπτουν την δυνατότητα παραγωγικής σύνθεσης της φιλελεύθερης και της σοσιαλιστικής-σοσιαλδημοκρατικής θεωρίας72 , θεωρώντας πως αυτές εκκινούν από διαφορετικές αφετηρίες και νοηματικά πλαίσια, αντιμετωπίζονται ως οξύμωρο σχήμα καθώς αποτελούν διαφορετικές «γραμματικές» (Wittgenstein). Η επέκταση της σφαίρας της πολιτικής, μέσω των οργανωτικών προτύπων της συμμετοχικής δημοκρατίας, στη σφαίρα της κοινωνίας, αντιμετωπίζεται από τους φιλελεύθερους επικριτές του εγχειρήματος ως «δούρειος ίππος» της εισβολής του κολεκτιβισμού στη σφαίρα του ατομικού-ιδιωτικού.73

7. Αντί Επιλόγου

Ο Αρ. Χατζής, αναφερόμενος στον Sen, μας υπενθυμίζει εύστοχα πως, κανείς μέχρι σήμερα δεν κατάφερε να συνδυάσει επιτυχώς έστω δύο εκ των προτεραιοτήτων της οικονομικής αποτελεσματικότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ατομικών ελευθεριών74. Τούτο αποτελεί ίσως την μεγαλύτερη πρόκληση της κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας τον 21ο αιώνα.

Η μετάβαση από το κοινωνικό κράτος στη κοινωνία της πρόνοιας, τις βασικές κατευθύνσεις της οποίας επιχειρήσαμε να σκιαγραφήσουμε στις προηγούμενες γραμμές, θα επιτρέψει- για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του γάλλου φιλελεύθερου διανοητή Guy Sorman– τη συμφιλίωση της ανάπτυξης με την αλληλεγγύη, δημιουργώντας κοινωνίες ευημερίας που διασφαλίζουν (και) την οικονομική αξιοπρέπεια των μελών τους.

Συνθέσεις όπως η παραπάνω ίσως να συμβάλουν σε αυτό που ο Wilhelm Röpke, εκ των θεωρητικών του μεταπολεμικού της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, αναφέρει ως την συνεννόηση ανάμεσα σε φιλελεύθερους και σε φιλελεύθερους σοσιαλιστές. Σε αυτό το πλαίσιο, τα φιλελεύθερα ρεύματα σκέψης θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να ανανεώσουν την αφυδατωμένη από ιδέες κεντροαριστερά και να προσδώσει ένα μέρος από την ριζοσπαστικότητα που έχει προ πολλού απολέσει υπό το βάρος των κρατοκεντρικών πολιτικών και του αναπόφευκτου κυβερνητικού πραγματισμού. Είναι σε θέση να προσφέρουν μία ρεαλιστική ουτοπία (Giddens), όχι στη βάση απρόσωπων σχεδίων κοινωνικής μηχανικής, αλλά με επίκεντρο την Civitas Humana (Röpke).

Αν μη τι άλλο, οι αναζητήσεις των τελευταίων ετών αφήνουν περιθώρια για προβληματισμό που μόνο χρήσιμος μπορεί να αποβεί στην ιδεολογικά τελματωμένη και απονευρωμένη πολιτική ζωή του τόπου μας.

—————————————————————————–

Σημειώσεις:

1. Ο Δημήτρης Σκάλκος είναι κάτοχος MA (Kent) Διεθνών Σχέσεων, υποψήφιος διδάκτωρ πολιτικών επιστημών Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Γενικός Γραμματέας της Φιλελεύθερης Συμμαχίας [↩]
2. Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου Ευρωπαϊκής Ενοποίησης & Πολιτικής του Παν. Αθηνών http://eeep.pspa.uoa.gr/ [↩]
3. Daniel Bell, The End of Ideology, Harvard University Press, 2000 [1960], 501 σελ [↩]
4. Ραλφ Ντάρεντορφ, «Ο σοσιαλισμός πέθανε επειδή πέτυχε», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 27/5/2005, σελ.30-31. [↩]
5. Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press, 1996 [1962], 226 σελ. [↩]
6. Martin Jacques, “The Only Show in Town”, The Guardian, 20/11/2004. [↩]
7. Πρόκειται για την αντίστροφη σχέση πληθωρισμού και ανεργίας [↩]
8. Όπως χαρακτηριστικά είχε ειπωθεί παλαιότερα, «είμαστε όλοι Κεϋνσυανοί!» [↩]
9. Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Ο Θρίαμβος του Δημοκρατικού Καπιταλισμού, Libro, 1989, σελ. 131-148. [↩]
10. Δημήτρης Σκάλκος, «Φιλελευθερισμός και Ουτοπισμός: έννοιες συμβατές ή ασύμβατες;», στο: Περί Φιλελευθερισμού, Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2002, σελ. 163-181 [↩]
11. Αν και όχι η ελευθερία, το περιεχόμενο της οποίας συνεχίζει να ορίζεται αρνητικά, ως δηλαδή την κατά το δυνατόν απουσία των εξωτερικών καταναγκασμών για τα άτομα. Πρόκειται για την γνωστή διάκριση ανάμεσα στην «ελευθερία από» (freedom from) και στην «ελευθερία προς» (freedom to). [↩]
12. James Buchanan, «The Soul of Classical Liberalism», Independent Review, Vol. V, No. 1, σελ. 6. [↩]
13. Ibid., σελ. 11. [↩]
14. Monique Canto-Sperber, Σοσιαλισμός και Φιλελευθερισμός- Οι κανόνες της ελευθερίας, Πόλις, Αθήνα, 2004, 480 σελ. [↩]
15. Ibid., σελ. 97-104. [↩]
16. Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει να ερμηνευτεί, στα καθ’ ημάς, η δημιουργία του κόμματος «Οι Φιλελεύθεροι» (1999), παρά τα όποια προσωπικά κίνητρα των εμπνευστών του. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα ιδρυτικά κείμενα του κόμματος βρίσκονται σε μια σειρά ζητημάτων κοντύτερα στην εκσυγχρονιστική αριστερά παρά στην συντηρητική Νέα Δημοκρατία, από την οποία είχε προέλθει μεγάλο μέρος του πολιτικού δυναμικού του (βλ. σχετικά: Ιδρυτική Διακήρυξη και Διακήρυξη του Ελαιώνα, www.bulls.gr) [↩]
17. Πάνος Καζάκος, Πολιτική και Ιδεολογία- απέναντι σε παλαιά και νέα προβλήματα, Ι. Σιδέρης, 2003, σελ. 22. [↩]
18. Παρατίθεται στο: Θ. Διαμαντόπουλος, Κομματικές Οικογένειες, Εξάντας, Αθήνα, 1991, σελ. 48. [↩]
19. Robert Owen, A View on Society and Other Classics, Penguin Books, 1991, 432 σελ. [↩]
20. Δημήτρης Σκάλκος, «Οι Φιλελεύθερες Ρίζες του Σοσιαλισμού», Προοδευτική Πολιτική, www.ppol.gr, 18/2/2004. [↩]
21. Για τους Ισοπεδωτές δες: David Hoile, «Levellers: Libertarian Radicalism and the English Civil War», 1992, Libertarian Heritage, No.5, έκδοση του ιδρύματος Libertarian Alliance, www.libertarian.co.uk. Για το κίνημα των Χαρτιστών (1838-1848) δες: Dorothy Thompson, The Chartists, Aspen Publishers Inc.1984, 500 σελ. [↩]
22. Bertrand Russell, Authority and the Individual, Routledge, 1995 [1949], 96 σελ. [↩]
23. William Godwin, The Anarchist Writings of William Godwin, Freedom Press, 1986, 184 σελ. [↩]
24. L. T. Hobhouse, Liberalism and Other Writings, Cambridge University Press, 1994 [1911], 244 σελ. [↩]
25. Για τις φιλελεύθερες συνιστώσες της σκέψης του Proudhon, δες: Larry Gambone, Pierre-Josheph Proudhon and Anarchism: Proudhon’s Libertarian Thought and the Anarchist Movement, Libertarian Heritage, No. 24, 2004, έκδοση του ιδρύματος Libertarian Alliance, www.libertarian.co.uk. [↩]
26. Carlo Rosselli, Liberal Socialism, Princeton University Press, 1994 [1929], 208 σελ [↩]
27. Piero Gobetti, On Liberal Revolution, Yale University Press, 2000 [1924], 304 σελ [↩]
28. Franz Oppenheimer, The State, 1997 [1908], 148 σελ [↩]
29. Peter Hain, «Rediscovering our libertarian roots», www.chartist.org.uk. [↩]
30. Alexis de Tocqueville, Democracy in America, Signet Book, 2001 [1835], 317 σελ [↩]
31. Δημήτρης Σκάλκος, «Από το Κοινωνικό Κράτος στη Κοινωνία της Πρόνοιας», Προοδευτική Πολιτική, www.ppol.gr, 14/3/2004. [↩]
32. Για την έννοια της «εμπιστοσύνης» και το κοινωνικό κεφάλαιο, δες: Francis Fukuyama, Trust- the social virtues and the creation of prosperity, Free Press, 1996, 480 σελ. [↩]
33. Anthony Giddens, «Don’t go back to the bad old ways of tax and spent, Mr. Blair», Independent, 7/1/2002. [↩]
34. Monique Canto-Sperber, op. cit. σελ. 13 [↩]
35. Ibid., σελ. 97-104. [↩]
36. John Stuart Mill, On Liberty, Penguin Books, 1975 [1859], 186 σελ. [↩]
37. Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Prometheus Books, 2000 [1759], 546 σελ. [↩]
38. Jeremy Bentham, The Principles of Morals and Legislation, Prometheus Books, 1988 [1789], 336 σελ. [↩]
39. Φιλήμων Παιονίδης, εισαγωγικό δοκίμιο στο: J. S. Mill, Ωφελιμισμός, Πόλις, Αθήνα, 2002, σελ. 28. [↩]
40. Βλέπε σχετικά, Axel Davies, The Utilitarian Foundations of Collectivism, Libertarian Heritage, No. 15, 1995, έκδοση του ιδρύματος Libertarian Alliance- www.libertarian.co.uk [↩]
41. Milton Friedman, Free to Choose, Avon Books, 1985 [1980], 352 σελ [↩]
42. Βλ. Κοσμάς Ψυχοπαίδης, «Ο Adam Smith: Η φιλελεύθερη και η σοσιαλιστική θεωρία της κοινωνίας», στο: Συντηρητισμός, Φιλελευθερισμός, Σοσιαλισμός, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1992, σελ. 35-47. [↩]
43. Με την «αξία-εργασία» να αποτρέπει την κρατική παρέμβαση με βάση την ποσότητα της εργασίας και την «φυσική τιμή» να επιτρέπει τον κρατικό παρεμβατισμό στις περιπτώσεις που διαπιστώνεται ανισορροπία στη «φυσική» τάξη πραγμάτων. Είναι, επίσης, γνωστές οι οφειλές της μαρξιστικής όπως και της εγελιανής φιλοσοφίας στο έργο του Smith. [η πραγμάτευση των παραπάνω ιδιαίτερα ενδιαφερόντων ζητημάτων εκφεύγει των σκοπών του παρόντος κειμένου] [↩]
44. Αναφορικά με τις φιλοσοφικές καταβολές και το πρόγραμμα της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, δες; Konrad Zweig, The Origins of the German Social Market Economy- the Leading Ideas and their Intellectual Roots, Adam Smith Institute, 1980. [↩]
45. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, Perennial, 1993, 448 σελ. [↩]
46. Όπως σημειώνει η Nadia Urbinati στην εισαγωγή του βιβλίου του Piero Gobetti “On Liberal Revolution”, για τον συγγραφέα η επαναστατικότητα του φιλελευθερισμού συνίσταται στην πρόσληψη της αυτονομίας της κρίσης του ατόμου και την ίση αξία του σε σχέση με τους άλλους, ως θεμελίων της νεωτερικότητας» (op. cit., σελ. xxi). [↩]
47. Paul Hirst, «The Future of Radical Politics», Times Change: Quarterly Political and Cultural Magazine, no. 16, Χειμώνας 1998/1999. [↩]
48. Anthony Giddens, Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics, Stanford University Press, 1995, 276 σελ. [↩]
49. Amartya Sen, Development As Freedom, Anchor, 2000, 384 σελ. [↩]
50. Ibid., σελ. 4. [↩]
51. Δημήτρης Σκάλκος, «Ο Sen, ο Hayek και το Οικονομικό Πρόγραμμα της Ελευθερίας», Προοδευτική Πολιτική, www.ppol.gr, 5/3/2005. [↩]
52. Κυριότερα έργα του Murray Rothbard: The Ethics of Liberty (1982), Man, Economy and the State (1962), Power and the Market (1970). [↩]
53. Αναφέρεται στην εισαγωγή του Φ. Παιονίδη, στο: Ronald Dworkin, Φιλελευθερισμός, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 39. [↩]
54. Friedrich August Hayek, The Road to Serfdom, Routledge, 2001 [1944], 272 σελ. [↩]
55. Amartya Sen, «An Insight into the purpose of prosperity», Financial Times, 20/9/2004. [↩]
56. Τάκης Μίχας, «Φιλελευθερισμός, Σοσιαλισμός, ΠΑΣΟΚ», Προοδευτική Πολιτική, 24/2/2005 (www.ppol.gr). [↩]
57. John Rawls, A Theory of Justice, Belknap Press, 1999 [1971], 538 σελ. [↩]
58. Για μία εξαιρετική προσπάθεια επικαιροποίησης του ερμηνευτικού σχήματος Αριστερά- Δεξιά, δες: Norberto Bobbio, Between Left and Right- The Significance of a Political Distinction, University of Chicago Press, 1997, 148 σελ. [↩]
59. Pete Smith, «Do you know your left from your right?», Chartist- for democratic socialism, Ιούλιος/ Αύγουστος 2000, www.chartist.org.uk. [↩]
60. Ξενοφών Ιω. Παπαρρηγόπουλος, «Η Θεωρία της Δικαιοσύνης στη Φιλελεύθερη Θεωρία του John Rawls», στο: Συντηρητισμός, Φιλελευθερισμός, Σοσιαλισμός, op. cit, σελ. 67. [↩]
61. Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia, Basic Books, 1977, 384 σελ. [↩]
62. Αριστείδης Χατζής, «Εισαγωγή στις Σύγχρονες Φιλελεύθερες Τάσεις στην Πολιτική και Νομική Θεωρία», στο: Περί Φιλελευθερισμού, op. cit., σελ. 97. [↩]
63. Ibid., σελ. 98. [↩]
64. Για μια διεξοδική πραγμάτευση του ζητήματος της «νέας ένδειας» Δες: Βασιλική Γεωργιάδου, «Τα Όρια του Συστήματος της Κοινωνικής Ασφάλειας και η “Νέα Αρωγή”- το ζήτημα της ένδειας στη φιλελεύθερη θεωρία», στο: Συντηρητισμός, Φιλελευθερισμός, Σοσιαλισμός, op.cit., σελ. 77-91. [↩]
65. Τάκης Μίχας- Δημήτρης Σκάλκος, Φιλελεύθερη Σοσιαλδημοκρατία, Ελάτη, Αθήνα, 2005, 229 σελ [↩]
66. Paul Hirst, «The Future of Radical Politics», op. cit. [↩]
67. Για μια περιεκτική παρουσίαση της συμμετοχικής δημοκρατίας, δες: Μαρία Δαμανάκη, Συμμετοχική Δημοκρατία- εγχειρίδιο προς ενδιαφερόμενους, Καστανιώτης, Αθήνα, 2004, 160 σελ. [↩]
68. Paul Hirst, Associative Democracy- New Forms of Economic and Social Governance, Amherst, University of Massachusetts Press, 1994 [↩]
69. Anthony Giddens, The Third Way: Renewal of Social Democracy, Polity Press, 1998, 176 σελ. [↩]
70. Ibid., σελ.19. [↩]
71. Δημήτρης Σκάλκος, «Ο Γ. Παπανδρέου, η Συμμετοχική Δημοκρατία και η Αδύναμη Κοινωνία Πολιτών», Προοδευτική Πολιτική, www.ppol.gr, 23/1/2004. [↩]
72. Perry de Havilland, «The Fallacy of “Libertarian Socialism”», Libertarian Heritage, No. 186, 2003, έκδοση του ιδρύματος Libertarian Alliance, www.libertarian.co.uk. [↩]
73. Πρόκειται για προσέγγιση που εντάσσεται στο πλαίσιο της παραδοσιακής φιλελεύθερης διχοτόμησης/ διάστασης ανάμεσα σε κοινωνία (civil society) και κράτος (state) που, κύρια για τους φιλελευθεριστές (libertarians) συγγραφείς παίρνει τη μορφή ελεύθερη οικονομία (market) versus πολιτική (politics). [↩]
74. Αρ. Χατζής, op.cit., σελ. 98-99. [↩]