Δικαιώματα και υποχρεώσεις του πολίτη από την άποψη της προσωπικής ευθύνης
Νοέ 1st, 2008 | Γεώργιος Μπήτρος| Κατηγορία: Γενικά | Email This Post | Print This Post |1. Εισαγωγή
Για λόγους που θα φανούν πιο κάτω θα αρχίσω με ένα περιστατικό το οποίο μου συνέβη πριν αρκετά χρόνια στην πόλη της Γενεύης της Ελβετίας. Ήταν φθινόπωρο και είχα προσκληθεί να πάρω μέρος και να παρουσιάσω μια επιστημονική εργασία στο ομώνυμο πανεπιστήμιο της πόλης. Όπως συμβαίνει συνήθως, στο πρόγραμμα του συνεδρίου προβλεπόταν ένα μικρό διάλυμα αμέσως μετά το μεσημεριανό γεύμα. Έτσι, τη δεύτερη ημέρα του συνεδρίου που υπήρχε λιακάδα, αλλά μαζί και τσουχτερό κρύο, αποφάσισα να επωφεληθώ και να κάνω ένα μικρό περίπατο. Βαδίζοντας έφθασα σε ένα πολυσύχναστο δρόμο στον οποίο η κίνηση των αυτοκινήτων ρυθμιζόταν από σηματοδότες. Στο πεζοδρόμιο υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι οι οποίοι περίμεναν για να περάσουν στην απέναντι πλευρά. Αλλά ενώ τα δευτερόλεπτα περνούσαν, χωρίς να διέρχονται αυτοκίνητα προς τη μια η την άλλη κατεύθυνση, όλοι έμεναν στην θέση τους περιμένοντας να ανάψει το πράσινο. Για μένα αυτή η κατάσταση φαινόταν παράξενη. Όλοι έβλεπαν ότι δεν έρχονταν αυτοκίνητα από μακριά, και όμως κανένας δεν αποφάσιζε να διασχίσει το δρόμο ενόσω ο σηματοδότης έδειχνε κόκκινο. Από την άλλη μεριά εμένα με πίεζαν τα χρονικά περιθώρια και παράλληλα είχα την επιθυμία να δω όσο περισσότερο από την πόλη. Έτσι, ενστικτωδώς και χωρίς περίσκεψη, άρχισα να διασχίζω το δρόμο. Αλλά δεν είχα κάνει περισσότερα από τρία-τέσσερα βήματα και άκουσα πίσω μου να χτυπούν παλαμάκια και να μου φωνάζουν τη φράση «ντροπή σου». Τότε σταμάτησα και γύρισα πίσω στο πεζοδρόμιο προσπαθώντας με λόγια και με κινήσεις να απολογηθώ, αλλά χωρίς να έχω συνειδητοποιήσει τους λόγους για τους οποίους το έκανα.
Όμως το περιστατικό αυτό με αναστάτωσε. Μέχρι τότε ήμουν πεπεισμένος και επιχειρηματολογούσα υπέρ της ορθολογικότητας της συμπεριφοράς των ατόμων. Αλλά αν ίσχυε η πεποίθησή μου αυτή γενικά, εφόσον δεν φαίνονταν αυτοκίνητα στο ορίζοντα ούτε από την μια ούτε από την άλλη κατεύθυνση και δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος, θα έπρεπε να περάσουν στην απέναντι πλευρά γιατί ο καθένας τους θα πήγαινε στον προορισμό του γρηγορότερα και θα γλίτωνε επίσης το ξεροβόρι που φυσούσε. Εντούτοις, όλοι περίμεναν να ανάψει το πράσινο. Έτσι άρχισα να ψάχνομαι και να θέτω στο εαυτό μου ερωτήματα όπως τα ακόλουθα:
1. Γιατί οι Ελβετοί που έτυχε να είναι παρόντες στο περιστατικό συμπεριφέρθηκαν με τρόπο που σ’ εμένα φάνηκε να είναι τουλάχιστο ανόητος; Με άλλα λόγια, αφού ο καθένας είχε κάθε κίνητρο να περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο, ήταν ορθολογικό κάτω από τις συνθήκες που περιέγραψα να περιμένουν να ανάψει το κόκκινο φως;
2. Πως μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι στην απόφασή μου να περάσω στο απέναντι πεζοδρόμιο δεν αδιαφόρησαν, αλλά αντέδρασαν όλοι μαζί; Με άλλα λόγια ποια ήταν η δύναμη που τους έσπρωξε να αντιδράσουν συνολικά και να μου επιβάλλουν να μην προχωρήσω;
3. Σε ανάλογη περίσταση οι Έλληνες θα αντιδρούσαμε διαφορετικά. Πολύ πιθανόν θα περνούσαμε όλοι μαζί στο απέναντι πεζοδρόμιο αγνοώντας το κόκκινο φως. Πως μπορεί να εξηγηθεί η διαφορετικότητα της συμπεριφοράς μας σε σχέση με εκείνη των Ελβετών;
4. Ποιες από τις δύο συμπεριφορές, η δική μας η εκείνη των Ελβετών, αποφέρει τα περισσότερα βέβαια ισοδύναμα ατομικά και κοινωνικά οφέλη;
Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τις απαντήσεις στις οποίες έχω καταλήξει στα χρόνια που μεσολάβησαν.
2. Το δίπολο μεταξύ ατομικότητας και συλλογικότητας
Από τον καιρό των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων γνωρίζουμε ότι υπάρχουν δύο προσεγγίσεις στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε περιβάλλον κοινωνικής συμβίωσης. Σύμφωνα με τη σύγχρονη θεώρηση της πρώτης απ’ αυτές τις προσεγγίσεις, τα άτομα ενεργούμε σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας με τρόπο ώστε να μεγιστοποιούμε την ικανοποίηση από τις επιλογές μας κάτω από περιορισμούς. Μερικοί από τους περιορισμούς, όπως π.χ. ο πλούτος και χρόνος που διαθέτουμε, μας θέτουν ανυπέρβλητα εμπόδια με την έννοια ότι δεν μπορούμε να μην τους λάβουμε υπόψη όταν αποφασίζουμε. Αλλά πολλοί άλλοι, όπως ήταν π.χ. το κόκκινο φως στο περιστατικό στο οποίο αναφέρθηκα, είναι χαλαροί με την έννοια ότι έχουμε τη διακριτική ευχέρεια να αποφασίσουμε αν και πότε μας αφορούν και πρέπει να τους λάβουμε υπόψη. Προφανώς λοιπόν αν είχα περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο με το κόκκινο θα είχα εξοικονομήσει χρόνο και θα γλίτωνα και το κρύο. Αυτό ήταν για μένα η ορθή απόφαση και ίσως γι’ αυτό αποπειράθηκα να περάσω. Συμπεριφέρθηκα όπως ακριβώς θα συνιστούσε η αρχή της ατομικότητας, σύμφωνα με την οποία τα άτομα προτάσσουμε την ικανοποίηση των δικών μας προτιμήσεων χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τις επιπτώσεις των αποφάσεών μας στο κοινωνικό σύνολο στο οποίο είμαστε εντεταγμένοι και ζούμε.
Αντίθετα, οι Ελβετοί με τους οποίους έτυχε να βρεθώ στο φανάρι, ενώ έβλεπαν ότι δεν υπήρχε κίνδυνος να περάσουν με κόκκινο και να επωφεληθούν έτσι από την άποψη του χρόνου και του κρύου, έκριναν ότι έπρεπε να περιμένουν να ανάψει το πράσινο. Η επιλογή αυτή σημαίνει ότι προτίμησαν να μην επωφεληθούν από την ευκαιρία που τους παρείχαν οι συνθήκες της κυκλοφορίας και να σεβαστούν τον κανόνα ότι απαγορεύεται η διέλευση με κόκκινο. Αυτή η συμπεριφορά είναι συμβατή με την δεύτερη προσέγγιση στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία βάζει την έμφαση στην αρχή της συλλογικότητας. Και τούτο γιατί όσοι την υιοθετούν αποφασίσουν προσέχοντας να μην προκαλέσουν το περί ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς αίσθημα των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνουν.
Συμπερασματικά, η απάντηση στο πρώτο ερώτημα που έθεσα είναι ότι, ενώ η συμπεριφορά μου θα ήταν σωστή σε Ελληνικό περιβάλλον, όπου το αξιακό σύστημα βάζει μεγάλη έμφαση στην ατομικότητα, στο Ελβετικό περιβάλλον ήταν λάθος γιατί εκεί το αξιακό σύστημα προτάσσει τη συλλογικότητα. Τους πρόσβαλλα τους ανθρώπους γιατί είχα λησμονήσει την αρχαία νουθεσία ότι είναι φρόνιμο «όσοι επισκέπτονται τη Ρώμη να συμπεριφέρονται όπως οι Ρωμαίοι». Αλλά η εμπειρία που αποκόμισα ήταν χρήσιμη γιατί μου άνοιξε τα μάτια στο σημαντικότατο ρόλο που παίζουν οι ηθικές και οι άλλες μεγάλες αξίες στη διαμόρφωση του αισθήματος της συλλογικής συμβίωσης με κοινούς στόχους και δεσμούς, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, το έδαφος, η θάλασσα, η πατρίδα.
3. Προσωπική ευθύνη, νομιμότητα και κοινωνική εμπιστοσύνη
Κάθε νόμος αποσκοπεί να επιτύχει ένα η περισσότερους στόχους με μια κατάλληλη κατανομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων στους πολίτες. Για παράδειγμα, ο Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας (ΚΟΚ), έχει σχεδιαστεί για να ρυθμίζει την κυκλοφορία σε όλη τη χώρα έτσι ώστε να αποφεύγονται οι καθυστερήσεις, να μειώνεται η κατανάλωση ενέργειας, οι μετακινήσεις να πραγματοποιούνται με ασφάλεια, κλπ. Για να επιτύχει αυτούς τους στόχους ο ΚΟΚ απονέμει στους πολίτες ορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις ως προς τη χρήση των δρόμων και των πεζοδρομίων, την κατάσταση των οχημάτων, την ασφάλιση, κλπ. Οι οδηγοί μαθαίνουμε γι’ αυτά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις όταν λαμβάνουμε το δίπλωμα οδήγησης, ενώ οι πολίτες γενικά ενημερώνονται με την φροντίδα των δημόσιων υπηρεσιών και των μέσων ενημέρωσης. Για την παρακολούθηση της εφαρμογής του ΚΟΚ η πολιτεία έχει συστήσει ειδικό αστυνομικό σώμα, την Τροχαία. Αλλά η τροχαία δεν μπορεί να βρίσκεται παντού και στην πλειονότητα των περιπτώσεων η συμμόρφωση επαφίεται στην προσωπική ευθύνη του καθενός μας. Οπότε, η απάντηση στο ερώτημα γιατί οι Ελβετοί δεν αδιαφόρησαν, αλλά αντέδρασαν στη συμπεριφορά μου, προκύπτει εύκολα με βάση τις ακόλουθες σκέψεις. Σύμφωνα με το προηγούμενο συμπέρασμα, το σύστημα των αξιών των Ελβετών δίνει προτεραιότητα στη συλλογικότητα έναντι της ατομικότητας. Αυτό σημαίνει ότι δίνουν μεγάλη σημασία σε τρία πράγματα. Πρώτον, στην συμπεριφορά τους έναντι των νόμων, δηλαδή τη νομιμότητα. Δεύτερον, στο ήθος και στον χαρακτήρα τους ως πολιτών, γιατί θεωρούν ότι όσοι παραβαίνουν τους νόμους προσβάλλουν και τους ίδιους και την πολιτεία στην οποία ζουν. Και τέλος, τρίτο, γιατί έχουν συνειδητοποιήσει ως άτομα την προσωπική ευθύνη που φέρουν ως πολίτες να φροντίζουν ώστε οι συμπολίτες τους να μην τους προσβάλλουν με την έκνομη συμπεριφορά τους. Με άλλα λόγια, κάθε Ελβετός έχει μέσα του ένα αόρατο αστυφύλακα ο οποίος του υπενθυμίζει την προσωπική του ευθύνη για την ευνομία και την ευταξία στην πολιτεία, με αποτέλεσμα οικειοθελώς και αυτοβούλως να συμπεριφέρεται ως φρουρός της νομιμότητας.
Αλλά αυτός ο αόρατος αστυφύλακας της προσωπικής ευθύνης για να μπορεί να αποθαρρύνει τη χρήση από τα άτομα των κινήτρων που πηγάζουν από την ατομικότητά τους χρειάζεται να συνεπικουρείται και από την λειτουργία της «κοινωνικής εμπιστοσύνης». Πιο συγκεκριμένα, για να αυτοδεσμεύεται ο πολίτης ως άτομο από την προσωπική του ευθύνη για τα κοινά, θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη ότι και οι συμπολίτες του θα συμπεριφέρονται όπως ο ίδιος. Σύμφωνα με πρόσφατη συνέντευξη τον Καθηγητή Gert Svensen του Πανεπιστημίου του Aarchus στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», η κοινωνική εμπιστοσύνη μετριέται ως το ποσοστό του πληθυσμού που επιλέγει μία εκ των ακόλουθων δύο αντιθετικών προτάσεων:
Α. Μπορεί κανείς να εμπιστευθεί τους περισσότερους ανθρώπους γύρω του.
Β. Πρέπει να είναι κανείς πολύ προσεκτικός γιατί «ποτέ δεν ξέρεις».
Από τα δεδομένα του αρχείου Κοινωνικής Εμπιστοσύνης σε 86 χώρες τα οποία προέρχονται από την Παγκόσμια Επιθεώρηση Αξιών της Δανίας προκύπτει ότι ένα μεγάλο ποσοστό (>50%) των πολιτών σε χώρες όπως η Δανία, η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φιλανδία, κλπ. απαντάει ότι «εμπιστεύεται τους ανθρώπους». Προτιμά, δηλαδή, την πρόταση Α. Κατά συνέπεια δεν χρειάζεται πολύ σκέψη για να εξηγήσει κανείς γιατί οι Ελβετοί αντέδρασαν συλλογικά στην προσβλητική συμπεριφορά μου. Το έκαναν γιατί τους το επέβαλλε η προσωπική τους ευθύνη για τη νομιμότητα από την μια μεριά, και η εμπιστοσύνη τους ότι και οι άλλοι παριστάμενοι θα έκαναν το ίδιο.
4. Το έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης στη χώρα μας
Οι Έλληνες έχουμε αποδείξει στο διάβα των αιώνων ότι είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε για την πατρίδα ότι πολυτιμότερο έχουμε, δηλαδή τη ζωή μας. Αλλά στην καθημερινή ζωή από αρχαιοτάτων χρόνων δεν χάνουμε την ευκαιρία να επιβεβαιώνουμε όσα αληθή έλεγε και έγραφε ρωμαίος αυτοκράτωρ για μας. Είμαστε τυφλά ατομιστές, καταφεύγουμε σε σοφιστείες προκειμένου να δικαιολογήσουμε την παραβατικότητα στην συμπεριφορά μας, για τις προσωπικές μας αποτυχίες φταίνε άλλοι κλπ. Με άλλα λόγια δεν έχουμε αναπτυγμένο μέσα μας τον αυτοέλεγχο που πηγάζει από το σεβασμό στα δικαιώματα των άλλων. Γιατί παρατηρείται αυτή η εξόφθαλμη αντίφαση στην κοινωνική μας ζωή; Η απάντηση μας έρχεται από την Παγκόσμια Επιθεώρηση Αξιών της Δανίας, σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο στο δείκτη της κοινωνικής εμπιστοσύνης, αφού μόνο το 24% των πολιτών δηλώνει ότι εμπιστεύεται τους συμπολίτες του. Έτσι, επειδή ακριβώς δεν πιστεύουμε αρκετά ότι οι συμπολίτες μας θα συμπεριφερθούν κοινωνικά, ο καθένας μας προσπαθεί να ξεπεράσει τους άλλους σε καπατσοσύνη, πονηριά, και διαπλοκή.
Συνεπώς, η απάντηση στο τρίτο ερώτημα που έθεσα, γιατί δηλαδή διαφέρει η συμπεριφορά μας ως πολιτών από εκείνη των Ελβετών, είναι ότι στην χώρα μας παρατηρείται μεγάλο έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης.
5. Ατομικά οφέλη και συλλογικότητα
Υπό το φως των σκέψεων που διατύπωσα πιο πάνω ανακύπτει το ακόλουθο ερώτημα. Γιατί παρατηρείται τόσο μεγάλο έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης στην χώρας μας; Η απάντηση που πηγάζει από τη σχετική βιβλιογραφία ανιχνεύεται στη λειτουργία των θεσμών. Ειδικότερα, επειδή η δημόσια διοίκηση, οι δημόσιες επιχειρήσεις, οι δημόσιοι οργανισμοί, κλπ. λειτουργούν αναξιόπιστα, οι πολίτες είναι φυσιολογικό να μην προσβλέπουν με εμπιστοσύνη στα οφέλη που αποφέρουν γι’ αυτούς ως άτομα. Έτσι, κυριαρχεί ο ακραίος ατομισμός και οι πολίτες αποδίδονται σε ένα ανταγωνισμό με όλα τα μέσα προκειμένου να ιδιοποιηθούν από τη λειτουργία των θεσμών όσα περισσότερα οφέλη μπορούν, χωρίς να νοιάζονται για τις παρενέργειες που προκαλούν με την συμπεριφορά τους στους άλλους πολίτες.
Αυτή η θεώρηση εξηγεί ικανοποιητικά τους πιθανούς λόγους που με παρακίνησαν να περάσω με το κόκκινο στο απέναντι πεζοδρόμιο εκείνο το μεσημέρι στη Γενεύη. Αφού η δομή και η λειτουργία των δημόσιων υπηρεσιών μας σπρώχνουν συνεχώς να φερόμαστε ατομιστικά στον κοινωνικό περίβολο που ζούμε, αυτή η συμπεριφορά μας έχει γίνει δεύτερη φύση και μας οδηγεί στο να μηδενίζουμε τα οφέλη για το άτομο μας από το σεβασμό των κανόνων της συλλογικότητας. Αλλά πρόκειται για λάθος με μεγάλο ατομικό και κοινωνικό κόστος. Προς επιβεβαίωση αυτού του ισχυρισμού, αρκούν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά παραδείγματα.
1. Ο Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας για να αποφέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα για το κοινωνικό σύνολο προϋποθέτει ότι οι ρυθμίσεις που προβλέπει θα ακολουθούνται πιστά τόσο από τους οδηγούς, όσο και από τους πεζούς. Για παράδειγμα, οι οδηγοί γνωρίζουμε ότι δεν προσπερνάμε με διπλή διαχωριστική γραμμή, δεν τρέχουμε με 200 χιλιόμετρα σε ένα δρόμο που έχει προβλεφθεί για 100, σε μη σηματοδοτούμενους δρόμους την προτεραιότητα διάβασης την έχουν οι πεζοί, κλπ. Εντούτοις, από τις διεθνείς στατικές των τροχαίων ατυχημάτων προκύπτει ότι η χώρα μας βρίσκεται κοντά στην κορυφή του σχετικού δείκτη. Αυτό σημαίνει ότι ερμηνεύουμε τις ρυθμίσεις του ΚΟΚ κατά το δοκούν και ενεργούμε παρορμητικά κατά παράβαση των ρυθμίσεων που προβλέπει, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα να προκαλέσουμε η να γίνουμε θύμα ατυχήματος. Αλλά αυτή η συμπεριφορά κοστίζει ακριβά στον καθένα μας γιατί όσο πιο υψηλή είναι η πιθανότητα τροχαίου ατυχήματος τόσο ανεβαίνει το κόστος των οδικών μεταφορών σε όρους θανάτων, τραυματισμών, ασφαλίστρων, κλπ. Προφανώς, σ’ αυτήν την περίπτωση υπεύθυνη για τη συμπεριφορά μας δεν είναι η κακή λειτουργία των θεσμών του κράτους, αλλά η νοοτροπία της έλλειψης προσωπικής ευθύνης για την τήρηση των νόμων οι οποίοι ενσωματώνουν τους κανόνες του συλλογικού βίου.
2. Κάθε χρόνο τέτοια εποχή πληροφορούμεθα από τα μέσα ενημέρωσης πόσοι συμπολίτες μας χάνουν τη ζωή τους η τις περιουσίες τους από πλημμύρες. Οι έρευνες δείχνουν ότι στην μεγάλη πλειοψηφία τους οι πλημμύρες προκαλούνται γιατί συμπολίτες μας χτίζουν παράνομα μέσα σε χείμαρρους η εναποθέτουν σ’ αυτούς μπάζα, με αποτέλεσμα να στενεύει το άνοιγμα τους και να παρεμποδίζεται η ελεύθερη διαφυγή των όμβριων υδάτων. Οσάκις συμβαίνουν τέτοια γεγονότα αισθανόμαστε άσχημα και για καθησυχάσουμε τη συνείδηση μας συνήθως σκεπτόμαστε ότι για την κατάσταση ευθύνεται το κράτος, η κοινότητα, ο δήμος, κλπ., που δεν έκαναν τα αναγκαία αντιπλημμυρικά έργα η που δεν έδειξαν τη δέουσα πρόνοια. Ποτέ η σχεδόν ποτέ δεν πάει το μυαλό μας στη δική μας ευθύνη να «φυλάμε την πόλη μας μήπως πλημμυρίσει και καταστραφούμε». Η ευθύνη για τα κοινά, αφορά πάντα τους άλλους, μέχρι να συμβεί σ’ εμάς προσωπικά το κακό. Αυτή η συμπεριφορά είναι όχι μόνο κοντόφθαλμη αλλά και παραλογική ενόψει του γεγονότος ότι ελάχιστοι φροντίζουμε να ασφαλίσουμε τις ζωές και τις περιουσίες μας από απρόβλεπτα καταστροφικά γεγονότα.
3. Το τελευταίο παράδειγμα έχει να κάνει με τη διαφθορά. Στις συναλλαγές με τις υπηρεσίες του στενότερου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα συναντούμε μύρια όσα εμπόδια. Έτσι, προκειμένου να ξεπλέκουμε εύκολα, είμαστε επιρρεπείς στην κοινή συνήθεια η οποία είναι γνωστή ως «γρηγορόσημο», το οποίο κατά περίπτωση μπορεί μεν να είναι μικρό, αλλά να αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό ποσοστό του εισοδήματός μας. Αυτή η συνήθεια είναι πολύ κακή για πολλούς λόγους. Ένας είναι, για παράδειγμα, ότι μετατρέπει τους δημόσιους υπαλλήλους από υπηρέτες δημόσιου συμφέροντος σε προσοδοθήρες. Ένας άλλος είναι ότι οι υπάλληλοι που ασχολούνται με τους νόμους και την ερμηνεία τους δεν έχουν κανένα κίνητρο να απλοποιήσουν τις διαδικασίες γιατί κάτι τέτοιο θα μείωνε τις αφανείς προσόδους τους. Και ακόμη ένα τρίτος λόγος είναι ότι προκαλείται μια πλειοδοσία μέσα από την οποία ικανοποιούνται κατά προτεραιότητα τα συμφέροντα των ανθρώπων της εξουσίας και όσων διαπλέκονται μ’ αυτούς. Σε τελευταία ανάλυση επιβεβαιώνουμε καθημερινά το δείκτη της διαφθοράς του World Economic Forum, σύμφωνα με τον οποίο η χώρα μας κατατάσσεται σε μια από τις πλέον διεφθαρμένες του κόσμου. Αλλά αυτή η κατάσταση μας ζημιώνει ποικιλοτρόπως, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, γιατί, π.χ. οι διεθνείς επενδυτές μας αποφεύγουν και χάνουμε τα οφέλη από τις ξένες άμεσες επενδύσεις.
6. Καταληκτικές σκέψεις
Από τους φιλοσόφους, οικονομολόγους, και άλλους διανοητές της ανοικτής κοινωνίας υποστηρίζεται ότι, αν τα άτομα συμπεριφέρονται ατομιστικά προσπαθώντας να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους μέσω ελεύθερων και οικειοθελών συναλλαγών, η μηχανισμοί της οικονομίας οδηγούν σε μεγιστοποίηση των προσωπικών ελευθεριών και παράλληλα εξασφαλίζουν τη μεγαλύτερη δυνατή υλική πρόοδο. Σε σημαντικό βαθμό η ανάλυσή τους είναι ορθή και έχει επιβεβαιωθεί από τις εξελίξεις των τελευταίων δύο αιώνων. Αλλά από νεώτερες επιστημονικές έρευνες έχει επισημανθεί ότι η απεριόριστη ατομιστική δράση συνοδεύεται από κάποιες παρενέργειες οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται συλλογικά, γιατί διαφορετικά χαλαρώνει ο κοινωνικός ιστός. Για ένα παράδειγμα, ας πάρουμε την ροπή των ατόμων να επιθυμούν όλο και περισσότερα πλούτη. Αυτή ονομάζεται απληστία και πολύ πιθανά είναι η κινητήριος δύναμη που περιστρέφει τον τροχό της υλικής προόδου. Αλλά όπως το νερό, η φωτιά, η πυρηνική ενέργεια και οι άλλες μεγάλες δυνάμεις της φύσης πρέπει να περιορίζονται για να αποφέρουν στους ανθρώπους τα οφέλη τους, έτσι και η δυνατότητα άσκησης απληστίας εκ μέρους των ατόμων πρέπει να περιορίζεται ώστε να λειτουργεί επωφελώς για το κοινωνικό σύνολο. Σε πολλές περιπτώσεις οι αναγκαίοι μηχανισμοί γι’ αυτό το σκοπό δημιουργούνται ενδογε-νώς από τις ανθρώπινες σχέσεις, ενώ σε άλλες επιβάλλονται από την πολιτεία. Αλλά σε κάθε περίπτωση για να λειτουργήσουν τα ατομικά κίνητρα σωστά για την κοινωνία χρειάζεται να περιορίζονται με βάση κάποιους φραγμούς οι οποίοι να λειτουργούν μέσω του ήθους και του χαρακτήρα των ατόμων.
Προσωπικά εκτιμώ ότι το μεγαλύτερο έλλειμμα που υπάρχει αυτή τη στιγμή στη χώρα μας δεν είναι ούτε το έλλειμμα του προϋπολογισμού, ούτε το έλλειμμα στο ισοζύ-γιο πληρωμών, ούτε οι πάσης μορφής ανεπάρκειες στη λειτουργία του δημόσιου τομέα. Το μεγαλύτερο έλλειμμα βρίσκεται στο ήθος και στο χαρακτήρα μας ως πολιτών αυτής της χώρας. Γι’ αυτό θα τελειώσω με τη συμβουλή που έδωσε ο Πάπας Βενέδικτος ΧIV στο Βολτέρο σε ένα φανταστικό διάλογο που είχαν μεταξύ τους.
Βολτέρος: Εντούτοις επιμένω ότι οι φιλόσοφοι μπορούν να απαλλαγούν από την ανάγκη της ηθικής.
Πάπας Βενέδικτος XIV: Πόσο αφελής είσαι. Μπορούν τα παιδιά να φιλοσοφήσουν; Μπορούν τα παιδιά να σκεφτούν λογικά; Η κοινωνία βασίζεται πάνω στην ηθική. Η ηθική βασίζεται πάνω στο χαρακτήρα των ατόμων. Ο χαρακτήρας διαμορφώνεται κατά τα χρόνια της παιδικής ηλικίας και εφηβείας, πολύ πριν η λογική μπορεί να χρησιμεύσει ως οδηγός. Πρέπει να ενσταλάζουμε την ηθική στο άτομο όταν είναι νέο και εύπλαστο, ώστε μετά στη ζωή του ίσως να μπορέσει να εξισορροπήσει τα ατομιστικά του ένστικτα, ακόμη και την ατομιστική λογική. Φοβούμαι ότι άρχισες να σκέπτεσαι πολύ γρήγορα. Η νόηση είναι μια διαδικασία εγγενώς ατομιστική και όταν δεν ελέγχεται από την ηθική μπορεί να καταστρέψει τον κοινωνικό ιστό.
Το συμπέρασμα είναι ότι για ένα καλύτερο συνδυασμό των κινήτρων της ατομικότητας και της συλλογικότητας, εκτός και πέρα από αποτελεσματικούς θεσμούς, χρειαζόμαστε ατομικό ήθος και χαρακτήρα. Αυτά τα αγαθά παράγονται στο περιβάλλον της οικογένειας και του σχολείου, όχι του πανεπιστημίου, γιατί τότε είναι αργά. Αλλά με την προϊούσα απαξίωση και των δύο αυτών θεμελιωδών θεσμών, αυτό το έλλειμμα θα συνεχίσει να αυξάνεται χωρίς εμφανείς προοπτικές αναστροφής.
Γεώργιος Μπήτρος
—————————————————————————–
Σημειώσεις:
Το άρθρο αυτό προέρχεται από ομιλία σε συνέδριο για τον εθελοντισμό και την πράσινη οικονομία που οργάνωσε η Υπερνομαρχία Έβρου – Ροδόπης, υπό την αιγίδα και την επιστημονική υποστήριξη του ΕΡΓΟΥ ΠΟΛΙΤΩΝ, στην πόλη της Αλεξανδρούπολης στις 17-19 Οκτωβρίου 2008.
τραβηγμενο, εχω περασει πολλες φορες κοκκινα φαναρια πεζων στην Ελβετια και ουδεις ασχοληθηκε
Ἀπόγευμα στην παλιὰ πόλη τῆς Βέρνης, ὁμοσπονδιακῆς πρωτευούσης τῆς Ἑλβετίας. Γλυκὸς καιρὸς, τέλος Σεπτεμβρίου. Τὸ κέντρο τῆς πόλεως ἄδειο ἀπὸ ἀνθρώπους. Πολλὰ αὐτοκίνητα σταθμευμένα σὲ θέσεις ὅπου δὲν ἐπιτρέπεται ἡ στάθμευση, ἀλλὰ χωρὶς νὰ ἐνοχλοῦν. Ἕνα ὡδεῖο ἔχει ἀνοίξει γιά ἐγγραφὲς μαθητῶν στὸ νέο ἀκαδημαϊκὸ ἔτος καὶ παὶζει δυνατὴ μουσικὴ ἀπὸ τὰ μεγάφωνα χωρὶς, καὶ πάλι, νὰ ἐνοχλεῖ κανέναν. Ἡ δημοτικὴ ἀστυνομία φθάνει μὲ αὐτοκίνητο μὲ συμβατικὲς πινακίδες καὶ οἱ κλητῆρες της, μὲ πολιτικὴ περιβολή, ἀρχίζουν νὰ ἐπιδίδουν κλήσεις γιὰ παράνομη στάθμευση. Τὴν στιγμὴ ἐκείνη περνοῦν δύο νεαρὰ παιδιὰ 14-15 χρόνων καβάλα σὲ ἕνα ποδήλατο. Ἡ δημοτικὴ ἀστυνομία τὰ σταματᾶ καὶ τοὺς δίνει κι αὐτῶν κλήση !
Καθολου τραβηγμενο, το αντιθετο μαλιστα. Εγω εχω καλυτερο. Μοναχο το περασμενο καλοκαιρι, ειμαι σταματημενος στο φαναρι των πεζων και περιμενω μαζι με αρκετους Γερμανούς τον “Γρηγόρη”. Απο τον δρομο περναγε γραμμη τραμ και λωριδα αυτοκινητων. Καποια στιγμη και το τραμ και τα αυτοκινητα εχουν κοκκινο αλλα ο “Γρηγορης” δεν αναβει. Περιμενω, περιμενω μα τιποτα. Οι διπλανοι μου ομως δεν δειχνουν να ταραζονται. Τελικά το πρασινο αναψε μετα απο λίγο αλλα καποιο προβλημα σιγουρα θα υπηρχε (;) στον συγχρονισμό του σηματοδοτη. Ουδεις εσπευσε να περασει απεναντι και γω, αν και δεν βιαζομουνα παντως, συμπεριφερθηκα ενστικτωδως το ιδιο.
Πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία με εξ ίσου χρήσιμα στοιχεία και συμπεράσματα. Έχω όμως την αίσθηση ότι είναι μισή. Εξηγούμαι: ο κ Μπήτρος, στη διερεύνησή του για τη συμπεριφορά ντων Ελλήνων καταλήγει:
“Γιατί παρατηρείται τόσο μεγάλο έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης στην χώρας μας;
Η απάντηση που πηγάζει από τη σχετική βιβλιογραφία ανιχνεύεται στη λειτουργία
των θεσμών. Ειδικότερα, επειδή η δημόσια διοίκηση, οι δημόσιες επιχειρήσεις, οι
δημόσιοι οργανισμοί, κλπ. λειτουργούν αναξιόπιστα, οι πολίτες είναι φυσιολογικό
να μην προσβλέπουν με εμπιστοσύνη στα οφέλη που αποφέρουν γι’ αυτούς ως άτομα”.
Σωστά. Αλλά η επόμενη ερώτηση είναι: “Γιατί παρατηρείται αυτή η αναξιοπιστία των θεσμών;” Αυτή την ερώτηση, ο κ. μπήτρος την αφήνει αναπάντητη. Ή μάλλον δεν την διατυπώνει καν.
Έτσι, κυριαρχεί ο ακραίος ατομισμός
Φοβούμαι ότι όσα αναφέρονται πιο πάνω είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ορθά διατυπωμένα.
Η παράμετρος που ο κος Μπήτρος δεν ανέφερε και που στην Ελλάδα έχει κυριαρχήσει πέραν του ατομισμού είναι ο κυνισμός. Αυτός τάχαμ’ αποδομεί με διάφορους τρόπους και την ανάγκη συλλογικότητας και την ηθική σαν ένα επιπλέον μέτρο των πράξεων των ατόμων όταν συναλλάσσονται ή διαδρούν με οποιοδήποτε τρόπο με συνανθρώπους τους.
Δυστυχώς, το τελευταίο κοινωνικό συμβόλαιο σε αυτή τη χώρα που επεκράτησε σαν αναφορικό σύστημα αξιών ήταν το “τσακίστε τα (ή όποιο άλλο ρήμα σας βολεύει) όλα” της δεκαετίας του 80. Σήμερα, έχουμε τον αντίποδα από τους κυβερνώντες “κι’ εσείς τα ίδια κάνατε” σε συνδιασμό με τη μοναχοφαγία που δημιουργεί η σύντομη παραμονή στην εξουσία.
Δυστυχώς, η συνασπισμένη απάντηση σε όλα αυτά είναι χειρότερη: “Δεν υπάρχει σύνταγμα πάνω από το λαό” όπου σαν “λαός” λογίζεται το πιο φωνακλάδικο 10% της κοινωνίας και το επιπλέον 30-40% που είναι -κακή τη μοιρα- υπό τον ιδεολογικό έλεγχο του. Σαν αποτέλεσμα, υπάρχει μια μάζα ανθρώπων γύρω στο 30-40% που θα ήθελαν να αλλάξουν πολλά πράγματα, οι θέσεις τους σχεδόν συμπίπτουν με αυτές της ΦΣ (ενός 20% ενδεχόμενα σχεδόν ταυτίζονται) αλλά φοβούνται μην τους κολλήσουν την ταμπέλα του “νεοφιλελεύθερου” τα κατευθυνόμενα Ελληνικά ΜΜΕ για τα οποία η ειδησεογραφία εξαντλείται μεταξύ Αγίου όρους, Νομαρχίας Θεσσαλονίκης, Μαξίμου, και λαϊκών αγορών και για τα οποία η διεθνής κρίση είναι κάτι το νεφελώδες που ταυτίζεται με την κατάρρευση του καπιταλισμού -που όμως χάρη σε αυτόν έστω και στην οικτρά στρεβλωμένη μορφή της ελληνικής εκδοχής του στην Ελλάδα – έγιναν οι ιδιοκτήτες τους και οι φωνακλάδες πολιτικοί αρχηγοί πλούσιοι, οι οποίοι άλλα είδαν στην εσπερία όπου έζησαν και άλλα εφαρμόζουν εδώ πέρα μην τύχει και ξυπνήσει ή αντιδράσει η χειραγωγούμενη εξαγριωμένη και εξαχρειωμένη κοινωνία.
Αυτή η περίεργη, εσωστρεφής, αντιδραστική Ελλάδα δεν με προβληματίζει απλά πλέον.
Με τρομάζει.
Παντων μετρο ατομο φωναζει ο φιλελευθερισμος. Γιατι απορειτε? Η Ελλας ειναι η πλεον φιλελευθερη χωρα
παρόμοιο περιστατικό συνάντησα στη Γερμανία πριν πολλά πολλά χρόνια. Ο Γερμανός γνωστός μου σε ερώτησή μου εάν είναι χαζομάρα να περιμένεις στο κρύο να ανάψει το πράσινο για πεζούς ενώ δεν φαίνεται κάνενα αυτοκίνητο, απάντησε: “Ναι νιώθω χαζός αλλά ξέρω ότι εάν παραβώ τον κανόνα θα είναι η αρχή της κατάρευσης όλου του συστήματος…Θα το συνηθίσω και την επόμενη φορά θα περάσω με κόκκινο τρέχοντας ακόμη και εάν δω ότι έρχονται αυτοκίνητα” . Πέρα από τις διαφορές στα θέματα ατομικότητας και συλλογικότητας των κοινωνιών, υπάρχει και διαφορά στη κουλτουρα της ασφάλειας: Μηδενική ανοχή στους κανόνες ασφάλειας…
Ωραίο το άρθρο, αλλά σκέτη απογοήτευση. Επιβεβαιώνει τις προσωπικές μου διαπιστώσεις κα δυστυχώς δεν αφήνει πολλά περιθώρια για το μέλλον.
Άψογο άρθρο. Θα συμπλήρωνα ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει χώρος για κοινωνική ηθική. Δηλαδή άνθρωποι που ενδεχομένως να διαθέτουν αυτόν τον αόρατο αστυφύλακα στον οποίο αναφερθήκατε τιμωρούνται από τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές και φυσικά θεωρούνται εξωγήινοι και γραφικοί.
Πολυ ενδιαφερουσα η αναλυση του κ. Μπητρου. Ολα οσα αναφερονται συνοψιζονται στο απλο συνπερασμα, με το οποιο πιστευω ολοι θα συμφωνησουν, οτι η συντριπτικη πλειοψηφια των Ελληνων εχει γραμμενη την τηρηση και εφαρμογη των νομων στα παλια της τα παπουτσια, σε σημειο μαλιστα που καποιες φορες να θεωρειται και “μαγκια” οταν καποιος καταφερνει να πετυχει τον σκοπο του παρακαμπτοντας τους κανονες του κρατους, με τη βοηθεια του λαδωματος, καποιας γνωριμιας κλπ.
Δυστυχως, η κακη αυτη συνηθεια ειναι βαθεια ριζωμενη στη νοοτροπια των Ελληνων: Πως θα βολεψουμε το παιδι μας στο δημοσιο με τη βοηθεια καποιου γνωστου, πως θα γινει να υπηρετησει ο γιος μας την θητεια του οσο πιο κοντα γινεται στο σπιτι του, πως ενας γιατρος θα παρει φακελακι, πως γινεται να μην κοψουμε αποδειξη ωστε να δηλωσουμε λιγοτερα στην εφορια, πως θα παρει το παιδι μας μια μεταγραφη απο την σχολη στην οποια περασε σε καποια αλλη υψηλοτερης βασης επικαλουμενο “οικονομικα προβληματα” ή “λογους υγειας”, πως γινεται να κρυψουμε καποια τετραγωνικα της κατοικιας μας, χαρακτηριζοντας τα ως ¨αποθηκευτικο χωρο” κλπ.
Μου εκανε εντυπωση ο τροπος που που ο κ. Μπητρου αναφερθηκε στο λαδωμα:
“Στις συναλλαγές με τις υπηρεσίες του στενότερου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα συναντούμε μύρια όσα εμπόδια. Έτσι, προκειμένου να ξεπλέκουμε εύκολα, είμαστε επιρρεπείς στην κοινή συνήθεια η οποία είναι γνωστή ως «γρηγορόσημο», το οποίο κατά περίπτωση μπορεί μεν να είναι μικρό, αλλά να αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό ποσοστό του εισοδήματός μας. ”
Οση ευθυνη εχει αυτος που “τα παιρνει” αλλη τοση εχει και αυτος που λαδωνει. Διοτι αν το μοναδικο που μας ενδιαφερει ειναι να “ξεμπλεξουμε ευκολα”, τοτε η σημερινη κατασταση δε θα διορθωθει ποτε. Δεν ξερω αν σε ενα κρατος οπως το ελληνικο οπου οι ελεγκτικοι μηχανισμοι ειναι ανυπαρκτοι, το να κανει κανεις καταγγελια σε αυτον που ζητησε φακελακι ειναι η ιδανικη λυση, αλλα πιστευω οτι ειναι σιγουρα καλυτερο απο το να καταφυγει, χωρις δευτερη σκεψη, στο γρηγοροσημο.
Συμφωνώ απόλυτα ότι δεν είναι καθόλου τραβηγμένο το παράδειγμα. Μου έχει συμβεί ακριβώς το ίδιο σε διασταύρωση ερημικού δρόμου εργατικής πόλης της δυτικής Γερμανίας. Ένας και μοναδικός μεσήλικος Γερμανός περίμενε ν’ ανάψει πράσινο και, όταν με είδε να παιρνώ, μου έκανε παρατήρηση. Μάλιστα το μόνο που κατάλαβα, μια και τα γερμανικά μου είναι μέτρια, ήταν ότι “δίνω κακό παράδειγμα στα παιδιά”, αν και παιδί εκείνη τη στιγμή δε φαινόταν πουθενά. Σε συζήτηση που είχα με συναδέλφους για το περιστατικό μού εξομολογήθηκαν ότι και στους ίδιους είχε συμβεί κάτι ανάλογο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμβαίνει πάντοτε. Τελικά, όπως καταλήγετε κ. Τσούκα όλα είναι θέμα συστήματος αξιών μιας κοινωνίας, βαθέων δομών και νοοτροπιών αιώνων, εξ ου και τα αίτια της κακοδαιμονίας μας που δεν αντιμετωπίζεται με μαγικές λύσεις και εύκολα λόγια πολιτικών, αλλά με συνεχή ατομική προσπάθεια αυτοβελτίωσης και επαγρύπνηση.
Αυτά τα αγαθά παράγονται στο περιβάλλον της οικογένειας και του σχολείου, όχι του πανεπιστημίου, γιατί τότε είναι αργά.
Ρόλο παίζουν και οι συχνά αγνοημένοι βιολογικοί παράγοντες:
Evolution of trust and trustworthiness: social awareness favours personality differences
“Using a model of trust and cooperation, we show how allowing individuals to monitor each other’s cooperative tendencies, at a cost, can select for heritable polymorphisms in trustworthiness. This variation, in turn, favours costly ‘ social awareness’ in some individuals. Feedback of this sort can explain the individual differences in trust and trustworthiness so often documented by economists in experimental public goods games across a range of cultures.”
http://journals.royalsociety.org/content/0p251n15r588h24g/fulltext.html
Καθόλου τραβηγμένο από τη δικά μου εμπειρία σε Γερμανία και Ολλανδία.
Κι εμένα μου έχουν κάνει αρκετές φορές παρατήρηση. Θυμάμαι μια χαρακτηριστική φορά: Κυριακή και εντελώς άδειοι δρόμοι χωρίς φανάρι πέρασα κοντά από διάβαση και όχι ακριβώς από τη διάβαση και κάποιοι ντόπιοι μου βάλανε τις φωνές.