Η απονέκρωση του κρατισμού και η μόνη ιστορική λύση

Oι πρόσφατες εξελίξεις στο χώρο της οικονομίας αντικατοπτρίζονται με τη μορφή διαδοχικών εκρήξεων σε κάθε πτυχή της κοινωνίας. Η κρίση, ώριμη πια, ξεσπά σταδιακά σα δυσαρέσκεια κάποιων κοινωνικών στρωμάτων, σαν οραματισμός κάποιων άλλων και τελικά σα γενική αναταραχή. Οι θεσμοί δε δείχνουν να επαρκούν για να καλύψουν μια καλπάζουσα πραγματικότητα. Το κοντινό παρελθόν φαίνεται να απέχει έτη φωτός από την εποχή μας. Η οσμή της αλλαγής κυριεύει το χώρο ενώ οι γνωστοί πια δημοσιολόγοι των καναλιών δεν παύουν να προφητεύουν με σιγουριά την κατάρρευση της ζωής μας και την πλήρη αποσάθρωση των πάντων, μέσα στην καταιγίδα των κρατικών μεταρρυθμίσεων. Όμως πέρα από κάποιους εργαζόμενους που θίχτηκαν από συγκεκριμένα μέτρα ( κάπως αργά είναι η αλήθεια καθώς ίσχυαν εδώ και χρόνια στην πράξη, απλώς τώρα ήρθε η στιγμή της «νομιμοποίησης» τους) το κοινωνικό σύνολο δε φαίνεται να συμμερίζεται την διαφημιζόμενη κατήφεια. Αντίθετα οι αντιδράσεις προέρχονται συνήθως από κύκλους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο είναι σφικτά δεμένοι στο άρμα του κράτους με δεσμούς οικονομικούς και πολιτικούς.

Στην κοινωνική ζωή τίποτα δεν είναι τυχαίο. Η μεγάλη μάζα των πολιτών ενστικτωδώς προαισθάνεται ότι οι αλλαγές θα λειτουργήσουν τελικά προς όφελος της. Οι οπαδοί του κρατισμού θεωρούν την δικιά τους ιστορική λύση συμφέρουσα για τους ίδιους. Αν λοιπόν θέλουμε να αποκωδικοποιήσουμε τα ιερογλυφικά της κοινωνικής ευημερίας, θα πρέπει να διερευνήσουμε αυτές τις επιλογές, στο βαθμό που εκδηλώθηκαν ως τώρα και στις βαθιές προοπτικές τους αν τελικά υπάρχουν. Δηλαδή, να κρίνουμε την (εύκολη) λύση της διαρκούς διεύρυνσης του κράτους και την φιλελεύθερη επιλογή της διαρκούς συρρίκνωσης του κράτους απ’τη σκοπιά της κοινωνικής και οικονομικής τους λειτουργικότητας.

Οι πολίτες μιας οργανωμένης κοινωνίας ,στις καθημερινές τους δραστηριότητες, στις οικονομικές τους δοσοληψίες, ακόμα και στην προσωπική τους ζωή δεν αργούν να πέσουν πάνω σε έναν θεσμικό τοίχο. Ένα γιγάντιο πανοπτικό σύστημα ελέγχου φαίνεται να εισβάλλει στην σφαίρα δράσης του ατόμου εξαρτώντας κάθε του πράξη από έναν πολύπλοκο μηχανισμό αδειοδότησης και επιτήρησης. Ο σπόρος του κακού βρίσκεται παντού. Στην Αίγυπτο χρειάζονται 77 στάδια δημόσιου ελέγχου για να εγκριθεί η άδεια κατασκευής ενός σπιτιού! Το κόστος της άδειας λειτουργίας ενός ραφείου στο Περού είναι τριάντα μία φορές μεγαλύτερο από τον κατώτερο μηνιαίο μισθό. Στην «προοδευτική» Ελλάδα η έκδοση ή η ανανέωση διαβατηρίου απαιτεί πέρα από το συνήθη σωρό των επίσημων εγγράφων και την καταβολή ενός αξιοσέβαστου ποσού στην αρμόδια υπηρεσία. Δε μας ενδιαφέρει το ακριβές νούμερο, εμείς δίνουμε έμφαση σε τούτο: ότι εν έτει 2005 το δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης μας στον πλανήτη γη δεν υφίσταται παρά μόνο υπό εκβιαστικούς όρους. Αν δεν πληρώσουμε τα λύτρα στο γραφειοκρατικό δεσμοφύλακα δε θα μπορέσουμε ποτέ να βγούμε από το γεωγραφικά περιορισμένο κελί μας! Τα παραπάνω παραδείγματα είναι πολύ πιο βαθιά απ’όσο πιθανώς φαντάζεται με την πρώτη ματιά ο αναγνώστης. Σημαίνουν πρακτικά ότι ορισμένοι θεσμοί μας, ή τουλάχιστο κάποιες εκφάνσεις τους δεν υπηρετούν σε τελική ανάλυση τα δικά μας συμφέροντα αλλά κάτι «άλλο». Αυτό το άλλο θα προσπαθήσουμε να το αναλύσουμε στις γραμμές που ακολουθούν.

Αν εμβαθύνουμε στους θεσμούς των σημερινών αστικοφιλελεύθερων κοινωνιών, δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε, πίσω από τις στιβάδες των ηθικονομικών διακηρύξεων, ριζωμένες κρυπτοδομές που εγκαταβιούν κάτω από το κέλυφος μιας μονάχα κατ’όνομα ανοικτής κοινωνίας. Ο σιδερένιος νόμος του Μίχελς (σιδερένιος γιατί δεν έχει ως τα τώρα διαψευστεί) είναι αμείλικτος. Κάθε δημοκρατία εκπίπτει αργά ή γρήγορα στον ολοκληρωτισμό. Το συλλογιστικό νήμα που γεννά αυτό το συμπέρασμα στηρίζεται στον σταδιακό εκφυλισμό της ελευθερίας των κοινωνιών μέσα από τα κανάλια μιας συσσωρευμένης εξουσίας λιγότερο ή περισσότερο τυραννικής και λιγότερο ή περισσότερο έκδηλης. Η κοινωνική συγκέντρωση γεννά την ανάγκη για πιο αποδοτική οργάνωση της συμβίωσης που με τη σειρά της ωθεί το κοινωνικό process σε μία πορεία διαίρεσης της εκτέλεσης και της διεύθυνσης κάθε παραγωγικής δραστηριότητας. Αλλά αυτή η πορεία δεν είναι αναγκαστική ή απαραίτητη για την επίτευξη της κοινωνικής ευημερίας. Στην πραγματικότητα η επιδίωξη της πραγματικής και νομικής στερέωσης μιας άκαμπτης εξουσιαστικής ιεραρχίας υπογραμμίζει την ανάγκη των εκάστοτε προνομιούχων τάξεων να επιβεβαιώσουν και να επεκτείνουν την κυριαρχία τους. Και στην περίπτωση μιας κοινωνίας όπου ο βασικότερος κυρωμένος πυρήνας εξουσίας είναι το κράτος, η νομικά κατοχυρωμένη προνομιούχος “τάξη” που λογικά επιδιώκει με κάθε μέσο την επέκταση της κυριαρχίας της είναι η γραφειοκρατία.

Ο δήθεν εξορθολογισμός της γραφειοκρατικής οργάνωσης είναι στο βάθος-βάθος μια μάζα από ασύνδετους παραλογισμούς, ακόμα κι από την πλευρά των διαφημιζόμενων στόχων του, την άρτια δηλαδή οργάνωση του κράτους και της οικονομίας προς όφελος του «συνόλου». Κι αυτό όχι εξαιτίας κάποιου θεμελιακού λάθους πάνω στην ανάγκη ύπαρξης του κράτους ή της οικονομίας καθ’εαυτής αλλά από τη σκοπιά μιας κολοσσιαίας αντίφασης που ενυπάρχει στη γραφειοκρατική κοινωνία. Την ανάγκη να αποκλείσει τους πολίτες από τη διεύθυνση της κοινωνίας και ταυτόχρονα να απευθύνεται διαρκώς σ’αυτούς μπροστά στο φάσμα του γενικού μαρασμού, επικαλούμενη την δημιουργικότητα τους, την εργατικότητα, την υπεράνθρωπη δύναμη τους, ικανή για να ανταπεξέλθουν σε κάθε δυσκολία.

Αυτή η αντίφαση επιφανειακά μεταλασσόμενη εμφανίζεται σε όλες της πτυχές του κοινωνικού. Ξεχύνεται από τις πληγές που ανοίγουν οι κεντρικοί σχεδιασμοί που δε λειτουργούν, αναβλύζει από τους τρανταγμούς που προκαλεί η μη αποδοτικότητα όταν οι εργαζόμενοι σε όλα τα επίπεδα δεν κάνουν αυτό που υποτίθεται ότι θα όφειλαν να κάνουν. Ξαναβρίσκεται στην πολιτική που ροκανίζει κάθε μορφής αυτοδιεύθυνση απομακρύνοντας τους ανθρώπους από τη ρύθμιση των υποθέσεων τους και την ίδια στιγμή υποκριτικά αγανακτεί για τη γενικευμένη απάθεια και αδιαφορία. Κρυφοκοιτάζει πάνω από τους ταγούς που αναλαμβάνουν την πολιτιστική κηδεμονία της κοινωνικής «μάζας» αγνοώντας επιδεικτικά ότι η αυταρχική χειραγώγηση της κουλτούρας καθ’εαυτή υποβιβάζει, κυριολεκτικά εξευτελίζει το πολιτιστικό επίπεδο και την κουλτούρα. Ξεπηδά ατόφια στις ομιλίες κομματαρχών και δημοσιολόγων που ξιφουλκούν ενάντια στην παρακμή της εκπαίδευσης, ωσάν η παιδεία, να μην ψυχορραγεί εδώ και χρόνια συνθλιμμένη κάτω από την κρατική μπότα

Σε οποιοδήποτε σύστημα διαχωρισμού της εργασίας σε κλάδους εξειδίκευσης, γεννάται η ανάγκη ύπαρξης μιας οργανωτικής «αρχής» που να συντονίζει και να εξασφαλίζει τη δράση των εργαζομένων. Σε ένα σύστημα ελεύθερης οικονομίας και αγοράς το ατομικό κέρδος, υλικό και μη, συνιστά αυτήν την αρχή. Στη γραφειοκρατική κοινωνία αυτή η αρχή υποτάσσεται στην σιδερένια θέληση του Κράτους που στο μεγαλύτερο βαθμό του και άσχετα απ’τις διακηρύξεις του καταλήγει τελικά να αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα των διαχειριστών του. Δεν υπάρχει Τρίτη επιλογή.

Η αγορά συνδέοντας τα συμφέροντα των παραγωγών με τις καταναλωτικές προτιμήσεις, μέσα από διάφορα ζιγκ-ζαγκ και εκτροπές, λύνει τελικά αυτό το πρόβλημα του συντονισμού των κάθε λογής ειδικών προς το συμφέρον των καταναλωτών, δηλαδή των ελεύθερα συναλλασσόμενων ιδιωτών. Ο παραγωγός, ο επιχειρηματίας, ο επαγγελματίας τείνουν να βελτιώνουν την ποιότητα των υπηρεσιών τους για να επικρατήσουν του ανταγωνισμού. Γνωρίζουν ότι σε αντίθετη περίπτωση τα κέρδη τους θα μειωθούν. Μέσα στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας ελαττώνουν συχνά και τις τιμές των προϊόντων για να τα κάνουν πιο ελκυστικά. Το περίσσευμα διοχετεύεται από τους καταναλωτές σε άλλες εκδηλώσεις της αγοράς ή συσσωρεύεται για να καταβληθεί μαζικά σε κάποια επένδυση. Έτσι το παιχνίδι του εμπορίου σε μια λειτουργική αγορά αποβαίνει προς όφελος του συνόλου μέσα από τα κανάλια των σταθμίσεων κόστους/οφέλους.. Ο γραφειοκρατισμός από την άλλη σε μια κλίμακα ανάλογη της έκτασης του τείνει να πραγματοποιήσει πιο ολοκληρωτικά από κάθε άλλο σύστημα εξουσίας την αναγωγή των κοινωνών στη βιολογική τους υπόσταση και τη μετατροπή τους σε υλικό προς εκμετάλλευση. Η βάση αυτής της δυνατότητας βρίσκεται στην κατάργηση του ανταγωνισμού μέσω των μονοπωλίων και του εξαντλητικού παρεμβατισμού που είναι τελικά κατάργηση του κινήτρου της συσσώρευσης και της επένδυσης ανάγοντας έτσι τους εθνικούς πόρούς σε μια απόλυτα στατική λειτουργία, τη συντήρηση της παρασιτικής τάξης. Στην εξιδανικευμένη του εκδοχή βέβαια ο κρατισμός υποτίθεται ότι καταλήγει σ’αυτό που οραματιζόταν ο Λένιν, κατά την πρώτη φάση της κομμουνιστικής μετάβασης. Τη μετατροπή δηλαδή της συνολικής κοινωνικοοικονομικής λειτουργίας σε έναν μηχανισμό οργανωμένο στα πρότυπα του δημόσιου ταχυδρομείου όπως έγραψε χαρακτηριστικά. Μια κοινωνία με λίγα λόγια όπου όλοι γίνονται γραφειοκράτες εισδύοντας έτσι στην κολοσσιαία πυραμίδα της κρατικής εξουσίας. Κάπως έτσι ένας πληθυσμός δημοσίων υπαλλήλων διαρκώς αναπτυσσόμενος θα οδηγηθεί στην παραδείσια κομμουνιστική κοινωνία. Επανάσταση-υπαλληλοποίηση/ γραφειοκρατικοποίηση και τελικά κομμουνιστική ευτυχία. Αυτός φυσικά ο οραματισμός προϋποθέτει ότι το ενδιάμεσο γραφειοκρατικό στάδιο καθ’εαυτό θα είναι βιώσιμο και ανθηρό απ’ολες τις απόψεις.

Αλλά στη βαθύτερη ουσία της, σε τελική ανάλυση η γιγαντωμένη γραφειοκρατία είναι ένας νεκρός με αναστολή. Όσο η εξουσία της αυξάνεται τόσο πλησιάζει η στιγμή του βιολογικού της τέλους. Μόλις το σύστημα ολοκληρώνει την διαδικασία κρατικοποίησης των πάντων ξεκινά η αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ιστορική εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού, μια από τις λίγες περιπτώσεις στην ιστορία που η γραφειοκρατία ανάχθηκε κατά τρόπο δικτατορικό σε απόλυτη κατευθυντήρια δύναμη της κοινωνικής και κυρίως της παραγωγικής εξέλιξης. Ο λόγος για αυτό το σκοτεινό πεπρωμένο προκύπτει από την κοινή λογική. Η γραφειοκρατική τάξη καταργεί και εξοντώνει από τη φύση της το μοχλό κάθε ανάπτυξης των κοινωνιών, την δημιουργικότητα στην εργασία καθώς η ιεραρχική της θέση κατά κάποιο τρόπο την υποχρεώνει να καταδιώκει το δι’εαυτό( την ελευθερία) του εργαζομένου, δηλαδή τελικά την ιδιοκτησία επί της παραγωγικής του δύναμης και να εντείνει παράλληλα την εκμετάλλευση με στόχο την επιβίωση της. Μέσα στα κυριαρχικά της πλαίσια αναπαράγει έτσι μια θανάσιμη αντίφαση. Ενώ με την καταπίεση που ασκεί στο κοινωνικό σύνολο επιδιώκει την οικονομική ανάπτυξη σαν εξασφάλιση της κυριαρχίας και των προνομίων της, το προϊόν της εργατικής δύναμης δε σταματά να εκφυλίζεται σε αριθμό και ποιότητα, και συνεπώς η αγορά, το γενικό οικονομικό επίπεδο της χώρας, τα κέρδη κάθε εργαζομένου χωριστά, , οι δυνατότητες του ως καταναλωτή οδηγούνται σε αγκύλωση .

Η γραφειοκρατία δεν είναι μόνο κοινωνικό στρώμα. Αντιπροσωπεύει μια σημαντική ιστορική φάση και ταυτόχρονα ένα στάδιο στη διαλεκτική εξέλιξη της σχέσης ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών. Η διαρκής κρίση της τα τελευταία τριάντα χρόνια εκφράζει αδιαμφισβήτητα το τέλος μιας εποχής. Αν και κρατιέται προσωρινά με νύχια και με δόντια στην εξουσία, αυτό και μόνο φανερώνει τον βαθιά αντιδραστικό της χαρακτήρα σε κοινωνικό επίπεδο. Αλλά όσο περίεργο κι αν ακούγεται όλα τα δεδομένα του προβλήματος, ακόμα και η λύση του βρίσκονται εδώ , αυτή τη στιγμή που μιλάμε. Ο παρασιτικός ρόλος του γραφειοκράτη έχει γίνει ολοφάνερος και κανένας ιδεαλιστικός φενακισμός δε μπορεί πια να τον καλύψει. Οι αντιδράσεις για τις ιδιωτικοποιήσεις στην Ελλάδα , τα αίσχη των «Κολλάδων» και των συνδικαλιστικών συσπειρώσεων το ‘90, ο αηδιαστικός λαϊκισμός των κάθε λογής αυτόκλητων «εκπροσώπων» των εργαζομένων στα τηλεοπτικά παράθυρα, ακόμα και οι όψιμα επιστρατευμένες σοσιαλιστικές κορώνες αρκετών δημοσιολόγων δε βρίσκουν έρεισμα πια στην ελληνική κοινωνία. Κάθε ψεύτικη μέσευση όπως π.χ. μια ρεφορμιστική τάση αναδόμησης των γραφειοκρατικών υπηρεσιών εκ των έσω, αν δεν έχει διαψευστεί απορρίπτεται ως υπερβολικά χρονοβόρος και αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Ακόμα και η λύση βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας καθώς σ’ολόκληρον τον κόσμο η ιδιωτική πρωτοβουλία αχρηστεύει κάθε γραφειοκρατική διαμεσολάβηση με τα μέσα παραγωγής. Ο κρατισμός θέτει ξεκάθαρα και ωμά στον πολίτη ένα δίλημμα, ή θα είσαι το παν, ή δε θα είσαι τίποτα, ή σκλάβος ή ελεύθερος. Η απόλυτη πραγμάτωση του σημαίνει ταυτόχρονα και την αρχή της αποσάθρωσης του μέσα από την άρνηση της κοινωνίας να ακολουθήσει το δρόμο μιας τάξης φύσει εχθρικής σ’αυτήν. Το μόνο που μας μένει τώρα πια, καθώς οι τελευταίες αντιστάσεις σαρώνονται από τους ανέμους της αλλαγής είναι να παρακολουθήσουμε το λυρικό ξεψύχισμα της γραφειοκρατίας.

Αλλά οι σειρήνες του κρατισμού δεν πρόκειται να σωπάσουν μέχρι την οριστική απονέκρωση των οικονομικών τους βάσεων και την ταυτόχρονη συνειδητοποίηση ότι η κοινωνία μπορεί να ευημερήσει (μόνο) χωρίς αυτές. Μέχρι τότε η αντιγραφειοκρατική πάλη δε θα πρέπει να αφήσει ανέγγιχτη καμία πτυχή της κοινωνικής ζωής. Ο αγώνας για την αναδόμηση του συστήματος είναι πρώτα και κύρια αγώνας πολιτικός. Αλλά η πολιτική δεν είναι μόνο πάλη για την εξουσία με στόχο την κατάργηση ή την μετατροπή των θεσμοποιημένων δομών. Είναι κυρίως αγώνας για την μετατροπή της σχέσης της κοινωνίας προς τους θεσμούς της. Είναι το όραμα για μια κοινωνία όπου η εγκαθιδρυμένες σχέσεις εξουσίας δε θα στραγγαλίζουν τον αυθορμητισμό του κοινωνικού ανθρώπου, αλλά αντίθετα όπου ο κοινωνικός άνθρωπος θα αναδομεί τους θεσμούς που ρυθμίζουν τη ζωή του κάθε φορά που αισθάνεται την ανάγκη ή την επιθυμία. Ας μην ανησυχούν οι απανταχού συντηρητικοί, κανείς δε μιλά εδώ για κατάργηση των θεσμών και διάλυση της κοινωνίας. Το θέμα όμως επιτέλους είναι να επανατοποθετήσουμε τα όρια αυτών των θεσμών, να αξιολογήσουμε ψύχραιμα τα προσφιλή μας στερεότυπα και να αποβάλλουμε κάθε τι άχρηστο, αντιδραστικό και οπισθοδρομικό. Το κράτος και οι γραφειοκρατίες του, αναπόφευκτες ως έναν βαθμό (και πόση σημασία παίζει αυτός ο βαθμός!) χρωστάν την ύπαρξη τους όχι σε κάποια θεϊκή αδειοδότηση, ή στο φύσει αναγκαίο της ύπαρξης τους αλλά στην ανάγκη των κοινωνών να διαμορφώσουν σχηματισμούς που να προστατεύουν τις κύριες ελευθερίες τους , δηλαδή, την ζωή , την ιδιοκτησία , την τιμή . Αν το κράτος φτάνει λόγω της γιγάντωσης του να απειλεί αυτές τις ελευθερίες, αυτό δεν μπορεί να σημαίνει παρά ότι στην παρούσα του μορφή έχει εξαντλήσει τον ιστορικό του ρόλο. Από το σημείο αυτό, των ακραίων αρνητικών αποδόσεων, ότι κι αν κάνει συντελεί στον κορεσμό, και τη σήψη. Κι αν για να διορθώσουμε θεσμούς όπως η δικαιοσύνη, θα πρέπει να σπάσουμε τις σάπιες προσφύσεις που έχουν προσκολληθεί σ’αυτούς, εδώ για να διορθώσουμε το κράτος, τον ισχυρότερο φορέα εξουσίας της σύγχρονης κοινωνίας θα πρέπει να “σπάσουμε” το ίδιο το κράτος διατηρώντας τελικά μονάχα τα κομμάτια εκείνα που ανταποκρίνονται στον πρωτογενή λόγο της δημιουργίας του.

Χάρης Πεϊτσίνης

Σεπτέμβριος 2005

——————-

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Ludwig von Mises, Bureaucracy

Robert Michels: Political parties, a sociological study of the oligarchical tendencies of modern democracy .

Fernando del Soto : The mystery of the Capital.

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η γραφειοκρατική κοινωνία

Βλάντιμιρ Ιλιτς Λένιν. Κράτος και επανάσταση