Είναι θετικό ότι συνήθως δεν χρειάζεται να εμπλακούμε σε αντιπαραθέσεις προσπαθώντας να αποδείξουμε τα αυτονόητα, ότι δηλαδή οι φρικαλεότητες που συμβαίνουν από τους ανά τον κόσμο οπαδούς του Ισλάμ καθαγιάζονται από την κουλτούρα που εκφράζει. Δεν λέμε ότι αποκλειστικό κίνητρο της δράσης τους είναι η διάδοση των φονταμενταλιστικών τους ιδεών, αλλά ότι αυτές ιδέες διευκολύνουν την διάπραξη τόσων αγριοτήτων. Εχθροί τους είναι πολλοί, από τα θύματα των δίδυμων πύργων μέχρι τους μετριοπαθείς μουσουλμάνους των χωρών τους και οι στόχοι τους είναι εξίσου πολυπληθείς. Θα έλεγα ότι πιο πολύ παλεύουν για τη διατήρηση της πνευματικής τους επιρροής (και φυσικά της πολιτικής εξουσίας που την συνοδεύει) στον μουσουλμανικό κόσμο, παρά για την ανατροπή της Δύσης.

Καθώς όλο και περισσότεροι μουσουλμάνοι έρχονται σε επαφή με τη Δύση και όλο και περισσότερα δυτικά πολιτισμικά στοιχεία αλληλεπιδρούν με το ισλαμικό κόσμο (ανάπτυξη δυτικών οικονομικών και κοινωνικών θεσμών, διάχυση της δυτικής εκπαιδευτικής κουλτούρας σε όλο και περισσότερους μουσουλμάνους), οι μεταφορές και οι επικοινωνίες εκμηδενίζουν τις αποστάσεις, η φιλελευθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας επιτρέπει την μετακίνηση ιδεών, κεφαλαίων και ανθρώπων με ασύγκριτα μεγαλύτερη ευκολία, ο ισλαμικός κόσμος βρίσκεται μπροστά σε μια τεράστια πρόκληση. Η αδυναμία του να συγκριθεί σε οποιοδήποτε τομέα με τις χώρες που υιοθετούν το δυτικό μοντέλο, γεννά φωνές μεταρρύθμισης. Όλο και περισσότεροι μουσουλμάνοι αντιλαμβάνονται ότι είναι αδύνατον να πορευτούν σε ένα σύγχρονο κόσμο με τα βαρίδια ενός πολιτισμού που τους εμποδίζει Η θνησιγενής επίδραση ενός πολιτισμού στην προσπάθεια μιας κοινωνίας για ανανέωση και εξέλιξη περιγράφεται πολύ ωραία από τον Arnold Toynbee στο «Μια μελέτη της Ιστορίας».

Μπροστά στην απειλή της μεταρρύθμισης και της εξέλιξης, οι αντιδραστικές δυνάμεις του Ισλάμ ορθώνουν τους δικούς τους Ιγνάτιους Λογιόλα (όπως η ισλαμική επανάσταση στο Ιράν, οι Ταλιμπάν, η Αλ Κάιντα, οι φονταμενταλιστές στο Αλγέρι, οι φανατικοί της Χεζμπολά, της Χαμάς, της Τζιχάντ και ο κατάλογος δεν τελειώνει) και δυστυχώς οι δυνάμεις της αντίδρασης έχουν το τεράστιο πλεονέκτημα της ύπαρξης μιας κουλτούρας αδύναμης να ανανεωθεί (γι’ αυτό και 800 χρόνια τώρα οι αντίδραση κρατάει τον ισλαμικό κόσμο στο δικό του μεσαίωνα). Η Ιερά Εξέταση, η αντεπανάσταση στη Βανδέα στην Γαλλική Επανάσταση, η επανάσταση των Σαμουράι απέναντι στην προσπάθεια εισαγωγής νέων θεσμών (1867 αν θυμάμαι καλά) είναι όλες παρόμοιες με τη σημερινή προσπάθειες αντίδρασης στην αλλαγή, την εξέλιξη και την πρόοδο.

Αν και σε πολλά μέρη οι φανατικοί επιβάλλονται με τη βία και το αίμα πάνω στις όποιες φωνές για ανανέωση, αυτό δεν μπορεί να ισχύσει σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο, ειδικά όπου η αποικιοκρατία έχει εμφυσήσει σε βάθος κάποιες δυτικές δομές. Γι’ αυτό οι ισλαμοφασίστες καταφεύγουν στην εξωτερίκευση του προβλήματός τους με το γεννούν συγκρούσεις με τη Δύση, την Ινδία, το Ισραήλ κτλ. Δεν έχει ανάγκη η Ευρώπη, η Αμερική, η Ιαπωνία και ο υπόλοιπος κόσμος της σύγκρουση με το καθυστερημένο Ισλάμ (μπορεί κάποτε να μην ήταν αλλά σήμερα είναι και αυτό δείχνει καθαρά το post του Avatar). Οι φονταμενταλιστές του καθυστερημένου Ισλάμ όμως έχουν απόλυτα ανάγκη αυτή τη σύγκρουση προκειμένου να επιβιώσουν (πχ ποια θα ήταν η πνευματική επιρροή του Σεΐχη Γιασσίν αν οι Άραβες ζούσαν ειρηνικά με τους Εβραίους; ), και γι’ αυτό το Ισλάμ και όχι η Δύση είναι που δίνει στην αντιπαράθεση στοιχεία σύγκρουσης πολιτισμών (ποτέ δεν απλοποίησα μιλώντας για αποκλειστική σύγκρουση πολιτισμών, και σε προηγούμενο post μίλησα για στοιχεία σύγκρουσης. Οι Μογγόλοι πχ δεν επιτέθηκαν στην Κίνα επειδή ήταν διαφορετικοί πολιτισμικά, αλλά η διαφορετικότητά τους ανέδειξε στη σύγκρουση στοιχεία σύγκρουσης πολιτισμών.). Επειδή πολλές φορές στο παρελθόν κατώτεροι πολιτισμοί επικράτησαν πολύ ανώτερων τεχνολογικά, κοινωνικά, οικονομικά κτλ δεν μπορούμε να πάρουμε αψήφιστα αυτή τη σύγκρουση, ειδικά με τα ασύμμετρα χαρακτηριστικά που έχει.

Αυτή τη σύγκρουση δεν τη βλέπουμε, εδώ στην Ελλάδα, ως εξωτερικοί παρατηρητές αλλά ως μέλη ενός παγκόσμιου συστήματος οικονομικής και πολιτικής αλληλεπίδρασης και συνεργασίας που σήμερα απειλείται. Η ενοποίηση των αγορών και η μετακίνηση κεφαλαίων και ανθρώπινου δυναμικού απαιτεί συνθήκες ασφάλειας αλλιώς οι πυλώνες του παγκόσμιου συστήματος εύκολα καταρρέουν. Όταν χτυπιέται το κέντρο της παγκόσμιας ανάπτυξης, αυτό επηρεάζει όχι μόνο τις μεταφορές (προβλήματα στις αεροπορικές εταιρίες, μείωση δρομολογίων κτλ), όχι μόνο την ελευθερία μετακίνησης κεφαλαίων και ανθρώπων (οι αυξημένες ανάγκες ασφάλειας καθιστούν πιο δύσκολη την πρόσβαση στο παγκόσμιο χωριό) αλλά χτυπάει και την ανεκτικότητα και πολυπολιτισμικότητα των δυτικών κοινωνιών (πχ περιορισμοί σε μουσουλμάνους πολίτες στις ΗΠΑ) δημιουργώντας νέους φραγμούς στην προσπάθεια της παγκόσμιας οικονομικής ενοποίησης. Και αυτό μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στις ανεπτυγμένες χώρες, έχει όμως καταστροφική στις αναπτυσσόμενες, που βασίζονται στην ύπαρξη των ανεπτυγμένων αγορών για να διαθέσουν τα προϊόντα τους. Οφείλουμε να υπερασπιστούμε, με όποιο τρόπο χρειαστεί, όχι μόνο τον πολιτισμό μας, αλλά και τις ίδιες τις προϋποθέσεις της οικονομικής μας ανάπτυξης και επιβίωσης.

Κάθε μα κάθε σύγκρουση ακόμα και αν πρόκειται για εμφύλιο, περιέχει πολιτιστικά στοιχεία. Όσο πιο διαφορετικοί είναι οι συγκρουόμενοι τόσο περισσότερο αναδεικνύονται τα στοιχεία της διαφορετικότητας των πολιτισμών τους. Πχ. η σύγκρουση Ελλήνων και Περσών δεν ήταν απλά μια στρατιωτική σύγκρουση αλλά και αναμέτρηση του ελληνικού πολιτισμού όπως αυτός συμπυκνωνόταν στο πεδίο της μάχης στην έννοια της φάλαγγας, του βαρεού οπλισμού της μάχης σε παράταξη κτλ με τον περσικό που επίσης συμπυκνωνόταν στον οπλισμό και τον τρόπο μάχης των Περσών. Όπως πολύ εύστοχα αναλύει ο V. Hanson στο «Σφαγή και Πολιτισμός» αλλά και ο John Keagan στο «Ιστορία του Πολέμου», ο δυτικός πολιτισμός ήταν το τεράστιο πλεονέκτημα στο πλευρό των δυτικών στρατών όταν αντιμετώπιζαν λαούς διαφορετικής κουλτούρας. Ο οπλίτης στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν απλά ένας πολεμιστής, αλλά εξέφραζε τα ιδανικά της ισοπολιτείας, αντιπροσώπευε την οργάνωση της παραγωγής από ελεύθερους μικροκτηματίες και ο οπλισμός του ήταν η συμπύκνωση της τεχνολογικής προόδου των Ελλήνων. Αντίστοιχα οι σύγχρονοι δορυφόροι, οι Tomahawk που ελέγχονται από GPS, τα Stealth μαχητικά είναι όλα δημιουργήματα του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μόνο η σύγκρουση στο πεδίο της μάχης έχει πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ακόμα και απλός οικονομικός ανταγωνισμός έχει πληθώρα τέτοιων. Η Ιαπωνία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει ήθη και παραδόσεις αιώνων προκειμένου να μπορέσει να επιβιώσει οικονομικά και να ανταγωνιστεί τη Δύση. Η αλλαγή που δημιουργείται στις σχέσεις παραγωγής και στην κοινωνική οργάνωση έχει και την αντανάκλασή της στον πολιτισμό μιας κοινωνίας, που ξεκινά από το πώς κρατάνε το πιρούνι μέχρι τι μουσική ακούνε, και από το πώς οργανώνουν τις επιχειρήσεις τους μέχρι πώς πολεμάνε στη μάχη. Σήμερα ο ανταγωνισμός μεταξύ όλων των οικονομιών σε ένα όλο και πιο ισχυρό παγκόσμιο σύστημα διασύνδεσης και αλληλεξάρτησης οδηγεί στην ανταλλαγή όλο και περισσότερων πολιτιστικών στοιχείων και φυσικά στον αναπόφευκτο ανταγωνισμό μεταξύ τους. Η σύγχρονη πολιτιστική διείσδυση του δυτικού πολιτισμού στον μουσουλμανικό κόσμο, είτε αφορά αμερικανική στρατιωτική παρουσία, είτε κατανάλωση κόκα-κόλα, είτε σπουδές μουσουλμάνων στο εξωτερικό, είτε δραστηριοποίηση δυτικών εταιριών κτλ οδηγεί σε σύγκρουση με τα παραδοσιακά στοιχεία του Ισλάμ και όσους στηρίζουν την εξουσία και την επιρροή τους στην έκφραση αυτών των στοιχείων. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλές περιοχές ακόμα και το τζιν στην γυναίκες είναι απαγορευμένο.

Η σύγκριση πολιτισμών μεταξύ τους είναι απόλυτα λογική με βάση αντικειμενικά κριτήρια όπως πχ πώς επηρεάζει ο κάθε πολιτισμός τις δυνατότητες επιβίωσης και ανάπτυξης της κοινωνίας που τον υιοθετεί. Το να βλέπουμε τις διαφορές μεταξύ των πολιτισμών και να αξιολογούμε τα επιτεύγματά τους είναι απόλυτα λογικό και δεν περιέχει ίχνος ρατσισμού. Με την ίδια λογική είναι εξίσου ρατσισμός απέναντι στον πολιτισμό της υποσαχάριας Αφρικής το να στέλνουμε γιατρούς και φάρμακα αφού έτσι υποτιμούμε τις ντόπιες θεραπευτικές τεχνικές (πχ το AIDS φεύγει άμα πας με παρθένα και άλλα τέτοια). Ρατσισμός είναι όχι η διαπίστωση της ανωτερότητας αλλά η στο όνομά της πολιτική εκμετάλλευση και καταπίεση. Το να προσπαθείς να δείξεις και να μεταλαμπαδεύσεις ότι θετικό έχεις κατακτήσει είναι βοήθεια που πολλές περιοχές του πλανήτη έχουν άμεση ανάγκη. Άλλωστε στην ίδια λογική και η αμερικανική βοήθεια (όχι μόνο κεφάλαια και εργαλειομηχανές αλλά και εξελιγμένες τεχνικές οργάνωσης της παραγωγής, χρηματοοικονομικής διαχείρισης κτλ) μετά την πόλεμο στην Ευρώπη ήταν αποτέλεσμα ρατσισμού.

Κανείς δεν αμφισβητεί το μερίδιο της Ευρώπης και του Δυτικού Κόσμου στον φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και τις αγριότητες. Άλλωστε δεν μπορεί να κατηγορούμαι για μεροληψία όταν αναφέρω πχ τον βομβαρδισμό της Δρέσδης ή το Ολοκαύτωμα. Από τον θρησκευτικό φανατισμό της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου και τον αντισημιτισμό του Ολοκαυτώματος μέχρι τις ιδεολογικές εκκαθαρίσεις στην ΕΣΣΔ εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους για πολιτικές σκοπιμότητες με ιδεολογικό μανδύα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο μανδύας ο ίδιος δεν φέρει ευθύνη. Μπορεί τα πραγματικά αίτια μιας σύγκρουσης να μην έχουν τίποτα να κάνουν με τη θρησκεία, τον εθνικισμό κτλ αλλά ο φανατισμός που προκαλούν από μόνος του είναι ανεξάρτητος παράγοντας διάπραξης θηριωδιών.

Η διαφορά του δυτικού κόσμου με τον μουσουλμανικό είναι ότι ο βρίσκεται κάτι αιώνες μπροστά. Η Δύση ξεπέρασε με την Μεταρρύθμιση στην αρχή και τον Διαφωτισμό στη συνέχεια το ζήτημα της θρησκείας ως κυρίαρχου στοιχείου κοσμικής εξουσίας και αιτίου συγκρούσεων (ο κυρίαρχος ρόλος της εκκλησίας σε απομονωμένες περιοχές όπως η Ιρλανδία δείχνει πόσο έχει προχωρήσει ο υπόλοιπος κόσμος, άλλωστε το ζήτημα της Β.Ιρλανδίας είναι πρώτα πολιτικό και μετά θρησκευτικό). Ακόμα, ο εθνικισμός στα ανεπτυγμένα δυτικά κράτη έχει υποχωρήσει αισθητά (και η έξαρσή του στα λιγότερα ανεπτυγμένα δείχνει τη στενή του συσχέτιση με την ανάπτυξη και την οικονομική διασύνδεση) καθώς oι ενοποιούμενες αγορές δημιουργούν μια κουλτούρα συνύπαρξης και αποδοχής και όχι διότι έχουμε απλά πιο καθαρά εθνικά κράτη. Άλλωστε οι συγκρούσεις εθνικών κρατών δεν γίνονταν μόνο για λόγους εθνοκάθαρσης και εθνικά καθαρά κράτη (ή τουλάχιστον χωρίς εθνοτικές διαφορές) του παρελθόντος μπλέκονταν συχνά σε συγκρούσεις (πχ. είχαν η Αγγλία και η Γαλλία, μετά το 1459 έστω, τίποτα να χωρίσουν παρά μόνο τα συμφέροντά τους; ). Οι συγκρούσεις περιορίστηκαν διότι η οικονομία έχασε τα απολύτως καθαρά εθνικά χαρακτηριστικά της. Οι σημερινές εμπορικές διαμάχες ΗΠΑ-Ευρώπης, σε παλαιότερες εποχές άνετα θα οδηγούσαν σε πόλεμο, σήμερα όμως η διασύνδεση των οικονομιών είναι τόσο μεγάλη που το κόστος είναι ασύμφορο και οι δυνάμεις της αγοράς δεν θα στήριζαν μία τέτοια επιλογή.

Σε οποιαδήποτε εποχή και αν ανατρέξει κανείς, θα δει τόνους αναλύσεων για την κρίση που τη μαστίζει, την αβεβαιότητα κτλ Εύκολα θα σχημάτιζε κανείς την εντύπωση ότι όλη η ιστορία είναι μια κρίση αξιών, ιδεών και θεσμών! Σήμερα δεν έχουμε κάποια εσωτερική κρίση των αξιών του πολιτισμού μας, αλλά αντίθετα προχωρούμε σε ένα κόσμο όπου τα κυρίαρχα στοιχεία του δυτικού τρόπου σκέψης, της δυτικής οργάνωσης της παραγωγής και των κοινωνιών (civil societies), της δυτικής επιχειρηματικότητας, των δυτικών οικονομικών και πολιτικών θεσμών, της δυτικής τέχνης κτλ γίνονται όλο και πιο αποδεκτά από αυξανόμενα τμήματα του πλανήτη. Η Ιαπωνία και οι Τίγρεις της Ανατολής είναι κλασικό παράδειγμα υιοθέτησης (με κάποιες προσαρμογές) του δυτικού πολιτισμού. Ακόμα και η Κίνα δείχνει να αντιλαμβάνεται τις εξελίξεις και κάνει αργά αλλά σταθερά βήματα σ’ αυτή την κατεύθυνση. Η κρίση σήμερα δεν αφορά εμάς, αλλά χτυπά την πόρτα του Ισλάμ. Οι μουσουλμανικές κοινωνίες οφείλουν να προσαρμοστούν στο παιχνίδι του ανταγωνισμού αν θέλουν να επιβιώσουν και αυτή την προσπάθεια αποδυναμώνουν οι δυνάμεις της συντήρησης και της οπισθοδρόμησης.

Η αντιμετώπιση λοιπόν της απειλής από την τρομοκρατία των φονταμενταλιστών έχει δύο σκέλη. Πρώτον η καταστολή της τρομοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο με την στέρηση κάθε πιθανού χώρου ανάπτυξή της (rogue-stages), αλά και δεύτερον, η ενίσχυση των δυνάμεων αλλαγής μέσα στον μουσουλμανικό κόσμο. Αύτη είναι και η μεγαλύτερη πρόκληση για την διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη στο Ιράκ. Η εγκαθίδρυση όχι απλά ενός κοσμικού κράτους αλλά ενός κράτους-πρότυπο που θα αποτελέσει πυξίδα για τις ανανεωτικές δυνάμεις να οδηγήσουν το Ισλάμ σε μια νέα φάση. Όπως αντίστοιχα μετά το 1945 η Ιαπωνία μετεξελίχθηκε με την αμερικανική βοήθεια σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό καθεστώς και έγινε φάρος για όλη την περιοχή (φυσικά η σημερινή κατάσταση μοιάζει πιο δύσκολη). Όπως λέει και ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βαγδάτης Μωχάμετ Α. Αλ-Ντα’μί σε συνέντευξή του στον Tomas Friedman «Αυτό που συμβαίνει τώρα είναι μια μετωπική πολιτιστική σύγκρουση. Δύο αντιδράσεις θα υπάρξουν: η μία είναι η υπερευαισθησία που την κατευθύνουν οι ισλαμιστές. Η άλλη είναι η θετική αποδοχή που θα αναδείξουν οι κοσμικές δυνάμεις που μέχρι τώρα δεν είχαν τρόπο να εκφραστούν. Αυτό που συμβαίνει εδώ είναι η διείσδυση της μιας κουλτούρας μέσα σε μία άλλη. Αν πετύχετε εδώ τότε το Ιράκ θα είναι δυνατόν να αλλάξει τα ήθη και της συνήθειες των λαών όλης της περιοχής».

Γι’ αυτό η σημερινή αντίδραση δεν προέρχεται μόνο από οπαδούς και νοσταλγούς του Σαντάμ, αλλά και από τη δράση μυστικών υπηρεσιών άλλων ισλαμικών αυταρχικών κρατών που βλέπουν την εξουσία τους να απειλείται καθώς και από ισλαμιστές (ακόμα και Σιίτες του Νότου που αντιτάχθηκαν στον Σαντάμ) που βλέπουν ότι το κοσμικό κράτος που προωθείται αντιστρατεύεται τις θεοκρατικές τους επιδιώξεις. Η επιτυχία της προσπάθειας είναι αβέβαιη. Αν όμως πετύχει τότε θα γίνει η αρχή της διαμόρφωσης εντελώς νέων όρων για τον αραβικό κόσμο, θα επιτρέψει την ενσωμάτωσή τους στο παγκόσμιο σύστημα και θα γίνει η αφετηρία μιας νέας εποχής προόδου, ευημερίας και ειρήνης.

Περλικός Φώτης