του Ευάγγελου Τάρταρη1

Πρέπει να αναγνωρισθεί πως ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα της κατάρρευσης των ολοκληρωτικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, ήταν πως μετέβαλε μεταξύ άλλων το πεδίο του προβληματισμού μέσα στη κοινωνία γύρω από το μέλλον και την πρόοδο του κόσμου. Ενώ πρωτύτερα η ύπαρξη «στρατοπέδων» και συνασπισμών ενίσχυε κάπως την ανάδειξη «ορθολογικών» διαφωνιών και ειδοποιών διαφορών (αν και η εντεινόμενη αποδυνάμωση της ΕΣΣΔ διαμόρφωνε σταθερά καινούρια δεδομένα), η συγχρονισμένη αυτό-διάλυση των κομμουνιστικών συστημάτων άνοιξε ένα καινούριο κύκλο αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων στους κόλπους της κοινωνίας.

Οι επικρίσεις και οι διαμαρτυρίες έναντι της ελεύθερης οικονομίας και της Δύσης γενικότερα, έχοντας απωλέσει το σταθερό σημείο αναφοράς, αντικατέστησαν τους παλιούς και δύσκαμπτους ορισμούς των σοσιαλιστικών θεωρήσεων και στράφηκαν εναντίον εννοιών κλισέ πια, όπως ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποίηση. Αυτές οι μαζικές πολλές φορές ποσότητες ανθρώπινης σκέψης και δράσης, παρατηρούμε πως υπερβατούν αρκετά συχνά πάνω από τα λογικά και αναμενόμενα πλαίσια της κριτικής ή της αποδοκιμασίας τα οποία σαφώς και είναι προαπαιτούμενα κάθε δημοκρατικής ανοικτής πολιτείας. Ως αποτέλεσμα έχουμε άλλοτε την άδικη αναταραχή και εσωστρέφεια στο εσωτερικό πολλών κοινωνιών, και άλλοτε την αμφισβήτηση θεμελιωδών αξιών όπως του ίδιου του Δυτικού πολιτισμού και της ελεύθερης οικονομίας, με θέσεις οι οποίες αγγίζουν όχι σπανίως τις παρυφές του μηδενισμού, του παραλογισμού και σίγουρα του λαϊκισμού.

Θα έπρεπε λοιπόν σήμερα, στην εποχή της άμεσης πληροφόρησης και των γοργών εξελίξεων, να αναρωτιόμαστε για υποθέσεις για τις οποίες η ιστορία και η πραγματικότητα έχουν προσφέρει σαφείς κατευθύνσεις και υποδείξεις; Θα έπρεπε αντιστοίχως, να ανακυκλώνουμε επιχειρήματα και απόψεις που ανήκουν σε συνθήκες άλλης εποχής και συνεπώς άλλης κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας; Τέλος, θα έπρεπε (δίχως ν’ απεμπολούμε την κριτική μας στάση) να μηδενίζουμε και να εθελοτυφλούμε εμπρός στα τεράστια επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού; Θα ήταν χρήσιμο όμως σε αυτά τα ερωτήματα, να αντιτάξουμε όχι επίσης στείρες αποδοκιμασίες αλλά την αναβάθμιση της πολιτικής μας παιδείας και την επαναφορά της δημόσιας αντιπαράθεσης στον εποικοδομητικό προβληματισμό.

Τέτοιες προσπάθειες μπορούν κάλλιστα να γίνουν τόσο με τη μελέτη της ιστορίας αλλά και με την (επ)ανάγνωση έργων σημαντικών μελετητών του παρελθόντος και του παρόντος. Ένας από αυτούς σίγουρα είναι ο κορυφαίος κοινωνιολόγος Max Weber, ο οποίος στο γνωστό έργο του ¨Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού¨ προσδιορίζει τις αξίες και την μοναδικότητα της Δύσης και οριοθετεί το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, σε ξεκάθαρες θέσεις, δίχως φονταμενταλισμούς και προσπάθειες δημιουργίας στεγανών, ιδεοληψίες και ανατροφοδοτούμενες πολιτικολογίες. Παρακάτω ακολουθούν επιλεκτικά κάποιες αρκετά επεξηγηματικές αναφορές από την εισαγωγή της μελέτης του.

«Ο Δυτικός πολιτισμός είναι ο μόνος στον οποίο εμφανίστηκαν πολιτισμικά φαινόμενα τα οποία να ανήκουν σε μια εξελικτική γραμμή με παγκόσμια ισχύ. Συγκεκριμένα, μονό στη Δύση έχει υπάρξει επιστήμη σε ένα τέτοιο εξελικτικό στάδιο που να αναγνωρίζεται σαν έγκυρη. Υπήρχε σίγουρα και αλλού γνώση και παρατήρηση μεγάλης λεπτότητας (Ινδίες, Αίγυπτο, Κίνα) έλειπε όμως η μαθηματική θεμελίωση που έδωσαν οι Έλληνες όπως και η λογική απόδειξης, δηλαδή τα θεμέλια της σημερινής επιστημονικής μεθοδολογίας. Πουθενά δεν εμφανίστηκε η πειραματική μεθοδολογία και η χρήση του εργαστηρίου για τις θετικές επιστήμες. Το ίδιο και στην επιστήμη της ιστορίας και την πολιτική σκέψη οπού η μέθοδος του Θουκυδίδη και ο στοχασμός του Αριστοτέλη είναι μοναδικοί».

Παρόμοια διαπίστωση γίνεται και στην τέχνη.

«Ο Δυτικός πολιτισμός, σαφές κληροδότημα του αρχαιοελληνικού, ένωσε το απολλώνιο και το διονυσιακό στοιχειό. Από τη ζωγραφική και τη μουσική, ως την αρχιτεκτονική και τη λογοτεχνία, ποτέ και πουθενά δεν παρουσιάστηκε η οργανωμένη και συγκροτημένη παραγωγή πολιτισμού όπως στον Δυτικό ευρωπαϊκό χώρο. Και άλλοι πολιτισμοί όπως της Ασίας και των ιθαγενών της Αμερικανικής ηπείρου παρουσίασαν αξιοθαύμαστες δημιουργίες και επιτεύγματα, απουσίαζε όμως η κλασσική ορθολογικοποίηση κάθε τέχνης. Παράδειγμα η μουσική, με την ορθολογική αρμονική, τις σονάτες, τις συμφωνίες και τις όπερες καθώς και τα όργανα όπως το βιολί, το αρμόνιο, το πιάνο. Η αρχιτεκτονική, με χρησιμοποίηση του γοτθικού θόλου για επιστέγασμα και κατανομή της πίεσης και η καθιέρωση συγκεκριμένων ρυθμών. Η ζωγραφική, με την ορθολογική χρησιμοποίηση των γραμμών και τη προοπτική του χώρου. Ακόμα και οι ανακαλύψεις που προηγηθήκαν κατά πολύ στη Ανατολή, όπως η τυπογραφία, μονό στη Δύση οδήγησαν στον περιοδικό τύπο και τις εκδόσεις γεγονός που έδωσε τεράστια ώθηση μεταξύ άλλων στη λογοτεχνία και τη διείσδυση της στον πληθυσμό».

Τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα όμως είναι οι αναφορές στην εκπαίδευση και τη πολιτειακή οργάνωση.

«Ανώτατα ιδρύματα και σχολές σαφώς έχουν προϋπάρξει εκτός Δύσης, όμως συστηματική ορθολογική και εξειδικευμένη καλλιέργεια της επιστήμης με εκπαιδευμένο προσωπικό μονό στη Δύση συναντάτε. Το ίδιο ισχύει και στη θέσπιση οργανωμένου κράτους δικαίου από το Ρωμαϊκό δίκαιο έως το σημερινό Κανονικό δίκαιο και τον Κρατικό υπάλληλο. Μορφές του υπήρξαν σε διάφορους πολιτισμούς, αλλά καμία χώρα και καμία εποχή δεν γνώρισε την απόλυτη και ολοκληρωτική εξάρτηση των πολιτικών κοινωνικών και οικονομικών προϋποθέσεων από την εξειδικευμένη οργάνωση των κρατικών υπαλλήλων. Παράλληλα, η οργάνωση πολιτικών και κοινωνικών ομάδων συγκρουόμενων ή υποστηριζόμενων μονό στη δική μας κουλτούρα είναι γνωστά. Τα κοινοβούλια με τους εκλεγμένους αντιπροσώπους με κυβερνήσεις από κομματικούς ηγέτες και υπουργούς είναι κάτι που χαρακτηρίζει μονό τον Δυτικό χώρο, παρ’ όλο που υπήρξαν κόμματα/ομάδες σ’ όλο τον κόσμο με σκοπό την απόκτηση εξουσίας την άσκηση επιρροής, την προώθηση συμφερόντων κτλ. Η έννοια της πολιτικής οργάνωσης εν κατακλείδι υπό ένα ορθολογικό γραπτό Σύνταγμα, και με διοίκηση που διέπεται από ορθολογικούς κανόνες και νομούς ασκούμενο από εκπαιδευμένους λειτουργούς, μονό στη Δύση είναι γνωστή, παρά τις όποιες προγενέστερες παραπλήσιες μορφές».

Τα όσα αναφέρει ο Weber δεν ερμηνεύονται βέβαια ως ότι ο Δυτικός πολιτισμός παράγει, γενικά, κάποιες δραστηριότητες πρωτοφανείς που παρεκκλίνουν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες που συναντάμε στο πέρας της ανθρώπινης ιστορίας σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Παντού, σε κάθε πολιτισμό και γεωγραφικό χώρο υπήρξε η ανάγκη και πραγματοποιηθήκαν προσπάθειες για την οργάνωση της κοινωνίας σε θέματα πολιτειακά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά. Ούτε αυτό που διαφοροποιεί τη Δύση σε σχέση με τους υπόλοιπους πολιτισμούς οφείλεται στον ιμπεριαλισμό, την κατάκτηση ή την αποικιοκρατία, όπως διακηρύσσουν μονοδιάστατα οι αντίθετες φωνές. Τα φαινόμενα αυτά ήταν και είναι περισσότερο το αποτέλεσμα της τεραστίας συσσώρευσης γνώσης, δύναμης και θέλησης στη Δύση (αλλά κατά καιρούς και στην Ανατολή), και όχι το μέσο, αν και συνέδραμαν ξεκάθαρα στη δημιουργία των κατά περιόδους αυτοκρατοριών, στην ευμάρεια και την ανάπτυξη των Δυτικών κοινωνιών.

Βάσεις του σύγχρονου πολιτισμού μας και άλλες απαντήσεις θα πρέπει να αναζητηθούν καλύτερα, για παράδειγμα, στη Βρετανία της εποχής του κλασικού φιλελευθερισμού του 17ου αιώνα και ύστερα, από κοινωνικές ομάδες και στοχαστές οι οποίοι τοποθέτησαν δυναμικά και σταθερά το άτομο στο κέντρο του κόσμου. Οι Levellers, που είχαν ως σύνθημα τους: «ο φτωχότερος στην Αγγλία έχει μια ζωή να ζήσει όσο και ο πλουσιότερος». Ο John Locke, που ισχυρίστηκε ότι τα άτομα έχουν δικαίωμα να σπάσουν τα συμβόλαια τους αν οι εξουσιαστές ποδοπατήσουν τα δικαιώματα τους. Οι Adam Smith, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, John Rawls οι οποίοι διεύρυναν και διέδωσαν αυτή τη πιστή κατοχυρώνοντας τη ως επιστήμη (των οικονομικών) και ως φιλοσοφία (Φιλελευθερισμός, Ωφελιμισμός, Ορθολογισμός). Ακόμα, οι Thomas Paine, Thomas Jefferson, Voltaire, Alexis de Tocqville που μεταλαμπάδευσαν και εμπλούτισαν αυτές τις ιδέες σε όλη τη Δύση αλλά και οι Keynes και Hayek, όπου σ’ αυτή τη πιστή ουδέποτε διαφώνησαν.

Φτάνοντας λοιπόν στο σημείο όπου ο καπιταλισμός αρχίζει και σχηματοποιείται, πρέπει να διαπιστώσουμε πως μόνο εκ παραδρομής και μονολιθικής – ιδεοληπτικής ανάγνωσης της ιστορίας, η Δύση έχει συνδεθεί άρρηκτα με αυτόν. Όμως πόσο ακριβής είναι αυτή η διατύπωση; Ο Weber αναφέρει.

«Η δίψα για κέρδος, εδάφη, πλούτη και εξουσία, υπήρχε σε όλες τις κοινωνίες από αρχαιοτάτων χρόνων. Η φιλοκτησία, η επιδίωξη χρήματος ή κέρδους δεν έχει αυτή καθ’ αυτή σχέση με τον καπιταλισμό. Η ροπή αυτή υπήρχε και υπάρχει σε κάθε τάξη και επάγγελμα σε κάθε περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Ήταν κοινή σ’ όλες τις συνθήκες που έζησαν οι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, οπού υπήρχε βεβαία η αντικειμενική δυνατότητα εμφάνισης της. Η αχαλίνωτη βουλιμιά για κέρδος δεν ταυτίζεται στο ελάχιστο με τον καπιταλισμό και το πνεύμα του. Αντιθέτως, ο καπιταλισμός αν και πολλοί τον θεωρούν ως μια άγρια και απάνθρωπη πλευρά των οικονομικών και πολιτικών δραστηριοτήτων των ανθρώπινων κοινωνιών, εντούτοις δεν είναι παρά η τιθάσευση όλων αυτών».

Ταυτίζεται, θα προσθέταμε, περισσότερο με τη χαλιναγώγηση αυτής της ορμής, με τη θέσπιση κανόνων και ορίων, πάντα σε γενικές γραμμές και όχι για περιπτώσεις οπού διαπιστώνουμε πράγματι σημαντικές δυσλειτουργίες και ελλείμματα κάθε μορφής.

Παράλληλα, η έννοια του καπιταλιστή και της καπιταλιστικής επιχειρήσεως, δεν είναι καινούρια εφεύρεση ούτε επίσης δυτικό προνόμιο όπως πιστεύεται ακόμα και σήμερα. Στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς π.χ., βρίσκουμε πολλές και επίκαιρες αρχές επιχειρηματικότητας. Ενδεικτικά στον Ξενοφών (¨Οικονομικός¨, ¨Περί Προσόδων¨), τον Λυσία (¨κατά Διογείτονος¨) τον Αριστοτέλη (¨Πολιτικά¨) και τον Δημοσθένη (¨κατ’ Αριστογείτονος¨) διακρίνουμε αναφορές στην οργάνωση και τον έλεγχο της επιχείρησης, τη σωστή επιλογή προσωπικού, την ανταμοιβή και τα κίνητρα στους απασχολουμένους, την επανεπένδυση και τη συμμετοχή των κερδών στις δημοσιές δαπάνες, κτλ. Επιπλέον, στην Κίνα, στις Ινδίες στην Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα, καθώς και κατά τον Μεσαίωνα, υπήρξαν οργανωμένες οικονομικές προσπάθειες (μέσω του εμπορίου, των αποικιών, των κατακτητικών πολέμων, κτλ) και όχι μεμονωμένοι τυχοδιωκτισμοί όπως αφελώς, ίσως και τεχνηέντως διαδίδεται σήμερα, προσδίδοντας στο παρελθόν πάντα μια πιο ρομαντική και απλοποιημένη διάσταση. Ο καπιταλισμός του ιδρυτή επιχειρήσεων, του κερδοσκόπου, του προνομιοθήρα και πάνω απ’ όλα ο καπιταλισμός που ειδικεύεται στην εκμετάλλευση των πολέμων ανατρέχει σε όλο τον ρου της ιστορίας με κάποια βασικά χαρακτηριστικά αναλλοίωτα.

Ωστόσο, υπάρχουν συγκεκριμένες αιτίες, σύμφωνα με τον Weber, που η σύγχρονη Δύση ανέπτυξε και στέγασε καθ’ αυτόν το τρόπο τον καπιταλισμό τόσο ποσοτικά όσο και σε τύπους, μορφές και κατευθύνσεις.

«Η ορθολογική οργάνωση της – τυπικά – ελεύθερης εργασίας, ο διαχωρισμός της επιχείρησης από τον τόπο κατοικίας (οικοτεχνία) με την ίδρυση συγχρόνων επιχειρηματικών μονάδων και η ανάπτυξη και αξιοποίηση των τεχνικών δυνατοτήτων (π.χ. η άλγεβρα και το δεκαδικό σύστημα ήταν γνωστά στις Ινδίες αλλά μονό η Δύση τα αξιοποίησε ως αριθμητική και λογιστική) διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο. Κύρια αιτία όμως υπήρξε, η ορθολογική διάρθρωση του δικαίου και της Διοίκησης».

Η εφαρμογή δηλαδή θεσμών και κανόνων δικαίου προπάντων στην οικονομία όπως αναφέρει στις μέρες μας και ο Richard Posner αποτέλεσαν και αποτελούν, την προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία του συστήματος.

Κάποιος μπορεί να υποστηρίξει πως τους συγκεκριμένους κανόνες και διοίκηση καθορίζουν τα επικρατούντα συμφέροντα τα οποία τα διαμορφώνουν προς όφελος τους. Όμως τα συμφέροντα αυτά από μονά τους δεν θα μπορούσαν να καθιερώσουν και να διαμορφώσουν τόσο άρτια (το δικαία είναι άλλη ιστορία) και σταθερά ένα διακαιϊκό σύστημα. Γιατί άραγε τα αντίστοιχα συμφέροντα δεν έκαναν το ίδιο στην Κίνα ή στην Ινδία; Γιατί όλα αυτά τα χαρακτηριστικά βρήκαν πρόσφορο έδαφος στη Δύση; Σίγουρα δεν είναι θέμα ούτε συμπτώσεων ούτε άλλων εξωγενών παραγόντων (κλίμα, γεωμορφία, κτλ). Το αποφασιστικό σημείο όλων των προαναφερθέντων είναι ο ιδιόμορφος ορθολογισμός της δυτικής κουλτούρας. Ένας ορθολογισμός που δεν είναι εύκολο να αποδοθεί στον τάδε η τον δεινά παράγοντα. Αντιθέτως, είναι συνδυασμός πολλών παραγόντων που σχετίζονται τόσο με την αλληλεπίδραση ιδεών (πνευματικών, θρησκευτικών), καθώς και την επιρροή της κληρονομιάς που αφήσαν πίσω τους ο αρχαιοελληνικός και ο ρωμαϊκός πολιτισμός. Εκεί ίσως οφείλεται η ύπαρξη στον καπιταλισμό κάποιων μοναδικών ζωτικών μονάδων, των επιχειρηματιών. Οι οποίοι, όπως αναφέρει ο Joseph Schumpeter (¨Η οικονομική και η κοινωνιολογία του καπιταλισμού¨), δεν είναι απλώς οι homo economicus. Υποκινούνται πρωτίστως, από την χαρά της δημιουργίας, είναι οξυδερκείς, με κριτική ματιά με το ενδιαφέρον στραμμένο πάντα στο μέλλον. Αυτή η δράση και δημιουργικότητα τους μετατρέπεται τις περισσότερες φορές σε πειραματισμό και διακινδύνευση σε σημείο όπου η επιχειρηματικότητα να συμβαδίζει πολλές φορές τόσο με την επιστήμη όσο και με την τέχνη. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το είδος αυτό του ανθρώπου ανετράφει στις δυτικές, ελεύθερες, ανοικτές κοινωνίες.

Στην εποχή μας βεβαία, με την εφαρμογή του καπιταλισμού και σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπως στην Ιαπωνία, την ΝΑ Ασία, ακόμα και στην Κίνα(!) έχουν αποκρυσταλλωθεί κάποια στοιχειά περεταίρω. Το Δυτικό πρότυπο/καπιταλισμός δείχνει να σχετίζεται κατά κύριο λόγο με αξίες έξω-οικονομικές οι οποίες μετακενώθηκαν και αλληλεπίδρασαν και σε άλλες κουλτούρες. Η αυτοπειθαρχία, ο ορθολογισμός, η καινοτομία, ο πειραματισμός, η διανοητική αυτονομία, η εκκοσμίκευση, η διάκριση εξουσιών είναι κάποιες από αυτές τις αξίες, τις οποίες χώρες και καθεστώτα που αδυνάτησαν να διαμορφώσουν δεν μπόρεσαν να προοδεύσουν. Αυτό έδειξε η ιστορία του ολοκληρωτισμού που στηρίζονταν μέσα σ’ όλα στο δογματισμό της κλειστής κοινωνίας (φασισμός, κομμουνισμός), αυτό δείχνει η εξέλιξη καθεστώτων που στηρίζονται στο θρησκευτικό αλάθητο (Ισλαμικές θεοκρατίες, ή παλαιότερα εποχή παπισμού). Προς ενίσχυση των παραπάνω θέσεων, είναι σημαντικό να θυμίσουμε πως οι οποίες δυσοίωνες προβλέψεις για την ισχύ τέτοιων αξιών και το μέλλον της ανοικτής οικονομίας και του Δυτικού μοντέλου διαψεύστηκαν πλήρως.

Μια από αυτές ήταν του Ευγένιου Βάργκα, διακεκριμένου οικονομολόγου της τέως ΕΣΣΔ, ο οποίος το 1920 έγραφε πως ο καπιταλισμός είχε τεθεί σε κατάσταση παρακμής και συνεχιζόμενες μακροχρόνιες κρίσεις θα οδηγούσαν στη πτώση του. Αυτό που κατέγραψε όμως η ιστορία ήταν πρώτα η πτώση (με στρατιωτική ήττα) του φασιστικού ολοκληρωτισμού και στη συνεχεία η ακόμα πιο βαρύγδουπη κατάρρευση (εκ των έσω) του κομμουνιστικού καθεστωτισμού. Και αν βεβαία η ήττα στο στρατιωτικό πεδίο της φασιστικής Γερμανίας δεν αφήνει χώρο για πολλές θεωρίες, η καταρράκωση μιας πρώην υπερδύναμης ύστερα από ένα αιώνα σχεδόν ζωής αφήνει απλόχερα. Ακόμα και οι πιο τεχνοκρατικές ερμηνείες που έχουν δοθεί σε αυτό το θέμα, όπως του Mancur Olson, δίχως αναφορές σε «συγκρουσιογόνες» έννοιες όπως η ιστορική αφετηρία, οι παγκόσμιες συνθήκες οικονομίας, κτλ, έδειξαν σημαντικά προβλήματα θεσμών και κανόνων. Η ανεξέλεγκτη νομενκλατούρα, αναφέρει ο Olson, που είχε δημιουργηθεί για την διαχείριση του τεραστίου αριθμού θεμάτων με διαταγές και ελέγχους, απέτυχε να λύσει το κρίσιμο για την οικονομία πρόβλημα της διαστροφής των πληροφοριών ενώ η ιδία διογκώθηκε δυσανάλογα (φαινόμενο «σκλήρυνσης»). Ακόμα και ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες δεν λειτούργησε ο ανταγωνισμός αλλά δημιουργηθήκαν διασυνδέσεις εξυπηρέτησης ιδίων συμφερόντων με τα γνωστά αποτελέσματα: πτώση της παραγωγής, άνοδος των τιμών, μαύρη αγορά, διαφθορά, αποξένωση και απομόνωση της πλατιάς μάζας του κόσμου, ευρεία προπαγάνδα και χρήση κρατικής τρομοκρατίας, εν τη απουσία άλλων κοινωνικών αντιβάρων.

Οι μέχρι τώρα διαπιστώσεις και διατυπώσεις βεβαία δεν σημαίνουν πως η Δύση αποτελεί ή αποτελούσε ποτέ τη νήσο Ουτοπία. Επίσης, δεν απαρτίζουν μονολιθικές, επιθετικές, περιχαρακωμένες προτάσεις και αναγνώσεις της ιστορίας όπως έχει διαμορφωθεί τελευταία με την κυριαρχία των συντηρητικών στις ΗΠΑ και τις απόψεις συγγραφέων περί σύγκρουσης των πολιτισμών (Huntington). Οι αξίες που αναπτύξαμε όπως το αντιπροσωπευτικό σύστημα, τα ατομικά δικαιώματα, η ελευθερία της σκέψης, αποτελούν από την αφετηρία τους οικουμενικές αξίες και όχι αποκλειστικό προνόμιο ή μονοπώλιο του Δυτικού πολιτισμού. Ο πολιτισμός εξάλλου, δεν είναι απλώς ένα σύνολο από ανθρώπινα επιτεύγματα, αλλά ένα δυναμικό σύνολο από επιτεύγματα, τα οποία διαπλέκονται και αλληλεπιδρούν διαρκώς, αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοωφελούνται ποσοτικά και ποιοτικά (Hobson). Κάθε πολιτισμική πρόοδος, μας πληροφορεί ορθά ο Claude Levy Strauss (¨Φυλή και ιστορία¨), είναι έργο μιας συμμαχίας μεταξύ όλων των πολιτισμών.

Η κριτική, η διαμαρτυρία, η αντίδραση στις αδικίες, τα λάθη, τις δυσλειτουργίες και τα εγκλήματα που συντελούνται, καταγράφονται, επισημαίνονται και διαδηλώνονται στον ελεύθερο κόσμο, μέσω των πολλαπλών κοινωνικών αντιβάρων (ΜΜΕ, πολιτικές ενώσεις, φορείς ιδεών, κοινωνία πολιτών, κτλ). Αναλόγως δε την ευστοχία και τη δυναμική τους προκαλούν πάμπολλες σκέψεις, αναζητήσεις αλλά και ανατροπές. Μια ακόμη πολεμική και λοιποί μύδροι είναι εύκολο να καταγραφούν από τον καθένα σήμερα. Το ίδιο να αποτυπωθούν τα οφέλη του καπιταλισμού, της παγκοσμιοποίησης, της ελεύθερης αγοράς κτλ.

Οι John Micklethwait και Andrian Wooldridge του Economist (“A future perfect”) δίνουν πιο πρακτικές απαντήσεις.

«Το παρόν σύστημα, μπορεί να δημιουργεί ανισότητα, αλλά ο νικητής δεν τα παίρνει όλα, ενώ οι νικητές υπερβαίνουν συντριπτικά τους χαμένους. Αφήνει κάποιους ανθρώπους πίσω αλλά και βοηθά εκατομμύρια άλλους αν κάνουν άλματα μπροστά. Μπορεί να ενισχύει τους παραγωγούς αλλά βοηθά και τους καταναλωτές να βρίσκουν καλυτέρα προϊόντα σε καλύτερες τιμές. Συμμαχεί με τις επιχειρήσεις κολοσσούς αλλά η διαθεσιμότητα της τεχνολογίας και του κεφαλαίου βοηθά και τις μικρότερες επιχειρηματικές μονάδες. Σίγουρα οι μεγάλοι παίκτες (πολυεθνικές, ελίτ, κτλ) προσπαθούν να ελέγξουν το παιχνίδι αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν πάντα να το καταφέρνουν. Σίγουρα οι εμπορικές ολιγαρχίες προσκολλώνται στην εξουσία αλλά μονό εξαιτίας του γεγονότος ότι κυβερνήσεις συνομωτούν μαζί τους. Η επιτυχία του συστήματος βασίζεται εν ολίγης στο ότι εκθέτει το ίδιο τις αδυναμίες του. Είναι δύσπιστο πρωτίστως με τον εαυτό του. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι εναντίον της παρεμβατικότητας των κυβερνήσεων αλλά παραδέχεται περιπτώσεις που έχουν νόημα όπως η φορολόγηση για τις παροχές του κοινωνικού κράτους.»

Θα προσθέταμε εμείς, ότι οι κατοχυρωμένες ελευθερίες έκφρασης και κριτικής μαζί με τις απεριόριστες δυνατότητες που δίνει η ευρέως πρόσβαση στη τεχνολογία και τη γνώση διαφέρουν, όπως και να το κάνουμε, από τα στεγανά της κομματικής νομενκλατούρας των ολοκληρωτικών καθεστώτων ή την απολυτότητα των θρησκευτικών δογμάτων παλαιοτέρα και σήμερα.

Ατυχώς όμως στις μέρες μας, στο όνομα της καταπολέμησης ασχημάτιστων και αφηρημένων εννοιών σαν τη παγκοσμιοποίηση και το νέο-φιλελευθερισμό, τμήματα της κοινωνίας αλληλοπαρασύρονται στη σύγχυση, είτε πρόκειται για την διανόηση που εκφράζει ανησυχίες, είτε εργαζόμενους οι οποίοι δεν βρίσκονται στη πλευρά των ευεργετημένων, το αντίθετο μάλιστα, είτε πρόκειται για καθαρά πολιτικούς οπορτουνιστές. Όλοι, θα έπρεπε πρωτίστως να ξανά-μελετήσουμε την ιστορία με όρους του 21ου αιώνα και όχι του 18ου. Γιατί σίγουρα όροι όπως π.χ. προοδευτικός και αντιδραστικός έχουν υποστεί τέτοια αλλαγή σε σημείο να προσιδιάζουν πλέον στις αντίθετες σημασίες. Ο Max Weber με κάποια απόγνωση λέει πως απλοϊκές αντιλήψεις σαν αυτή που διαθέτουμε ακόμα και σήμερα για τον καπιταλισμό (αλλά και άλλες ακόμα θα προσθέταμε) πρέπει να διδάσκονται από το νηπιαγωγείο ώστε να αποφεύγονται οι επαναλαμβανόμενες συγχύσεις και παρανοήσεις .

Μια χρήσιμη διαφυγή στους ζηλωτές της κριτικής αλλά και σε αυτούς που πασχίζουν για ένα καλύτερο αύριο προσφέρουν οι προτάσεις του Ian Mitrof (¨Έξυπνη σκέψη για δύσκολους καιρούς¨). Ο συγγραφέας αναφέρει πως πρέπει συνεχώς να θέτουμε ερωτήματα στον εαυτό μας και να αναρωτιόμαστε για τις θεμελιώδεις παραδοχές μας ώστε να είμαστε σε θέση με όση πληρότητα είναι δυνατή να καταπιανόμαστε με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Να αποφεύγουμε δηλαδή ένα σύνηθες λάθος στην πολύπλοκη εποχή μας, να λύνουμε ένα λάθος πρόβλημα με ακριβή τρόπο. Παραδείγματα τέτοια στην εποχή μας συναντάμε διεθνώς αλλά και στη χωρά μας με πιο πρόσφατο την ακατανόητη για πολλούς κρίση στην ανώτατη παιδεία. Πως λοιπόν μπορούμε να αποφεύγουμε τέτοιου είδους παρανοήσεις; Ο Mitrof προτείνει να συμπεριλαμβάνουμε όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη στην ανάλυση των προβλημάτων, να διαμορφώνουμε ένα ευρύ φάσμα επιλογών από το οποίο θα επιλέξουμε, να διατυπώνουμε τα ζητήματα χρησιμοποιώντας διαφορετικά λεξιλόγια και εννοιολογίες, να θέτουμε με ευρύτητα τα όρια των προβλημάτων, να σκεπτόμαστε συστημικά, δηλαδή ν’ αναζητούμε πιθανές διασυνδέσεις κάθε θέματος με άλλα παρεμφερή. Σε κάθε περίπτωση, ο σκεπτόμενος πολίτης στη σημερινή εποχή χρειάζεται να ξεφύγει από τα παραδοσιακά όρια της πολιτικής συζήτησης και να ξεπεράσει δογματισμούς και παραδοχές που σχηματίστηκαν σε άλλες εποχές για να εξυπηρετήσουν διαφορετικές ανάγκες. Ο Mitrof προτείνει πως οι δύσκολοι καιροί του σήμερα χρειάζονται διαφορετικούς ορισμούς προβλημάτων και όχι μονοδιάστατη σκέψη, σύνθεση και όχι μονολιθικότητα και όλες οι διαδικασίες να ξεκινούν πρώτα από το επίπεδο της ατομικής σκέψης και στη συνεχεία να διαπερνούν την ομάδα.

Στη χώρα της υπερβολής βέβαια οι παροτρύνσεις του Mitrof θα ερμηνεύονταν και αυτές ως πρακτικές του «δαίμονα» νεοφιλελευθερισμού, της «αδίστακτης» παγκοσμιοποίησης, κτλ. Πουθενά όμως δεν αναφέρεται ότι ακόμα και αυτά αν ισχύουν, πέρασαν ξυστά από τους περισσότερους τομείς της Ελληνικής οικονομίας. Εκτός βεβαία και αν ο γιγάντιος δημόσιος τομέας, οι μετά κόπο και βασάνων μετοχοποιήσεις ΔΕΚΟ, οι μεταρρυθμίσεις που συνεχώς εξαγγέλλονται και ποτέ δεν πραγματοποιούνται, η μετατροπή των συνδικάτων σε φορείς εξουσίας, η ισχνή παρουσία ιδιωτικών πρωτοβουλιών και ξένων επενδύσεων, συνιστούν «νεοφιλελεύθερη» στροφή όπως καταγγέλλουν απερίσπαστοι και απερίσκεπτοι επαγγελματίες της κριτικής και μόνιμοι στα χαρακώματα συνδικαλιστές. Αντιθέτως, τα περισσότερα από τα τωρινά και μελλοντικά προβλήματα (ασφαλιστικό, ανεργία, χαμηλή μισθοί, διαφθορά, κ.α.) είναι περισσότερο αποτελέσματα αποκλειστικά δικών μας λαθών, βαρύτατων αμελειών και αδιαφορίας, χαμένων ευκαιριών και ασυνέπειας σε βάθος χρόνου. Γι’ αυτά βέβαια ούτε κουβέντα. Η χωρά μας βασανίζεται χρονίως όχι από οτιδήποτε νέο-φιλελεύθερο και καπιταλιστικό, αλλά από την αέναη μετάθεση των ευθυνών, την έλλειψη πολιτικής παιδείας και ταυτόχρονα την ιδεοληπτική προσέγγιση της πραγματικότητας. Ο Edgar Morin ορίζει την τελευταία ως την άρνηση τόσο της πραγματικότητας όσο και της σκέψης, και τα δυο μαζί σίγουρα διαμορφώνουν τον δυναμικό οπισθοδρομισμό που αντικρίζουμε καθημερινά.

Στις απόπειρες της αντίδρασης και κατακεραύνωσης εγχωρίων μεταρρυθμίσεων και διεθνών εξελίξεων, η κριτική στην Ελλάδα έχει σφιχταγκαλιαστεί με τις πιο παρωχημένες και διαψευσθέντες πολιτικές προσεγγίσεις εμμένοντας σε αυτές με θρησκευτική ευλάβεια ωσάν να πρόκειται για παραδοχές πιστής. Έτσι δεν τέμνει τα προβλήματα αλλά μάχεται τελικώς μόνο για την αυτό-δικαίωση της χρησιμοποιώντας μόνο αυτό-αναφορικά κριτήρια. Κυριαρχείται συντριπτικά από την αιτιοκρατική προσέγγιση των γεγονότων με εμμονή στη συνομωσιολογία, αδιάφορη για τις αντικειμενικές επεξηγήσεις της πραγματικότητας. Πραγματοποιεί δηλαδή το πέρασμα που περιέγραψε ο Karl Popper, από την επιστημονική πρόβλεψη όπως την γνωρίζουμε στις επιστήμες στην ιστορική προφητεία (ιστορικισμό), που «προλέγει» τις φάσεις μελλοντικής ανάπτυξης της κοινωνίας. Περικλείει εμμονές σχεδόν φετιχιστικές γύρω από έννοιες και θέσεις τις οποίες ανακυκλώνει διαρκώς σε κάθε σχετικό ή άσχετο θέμα παρέχοντας απλοϊκές παρόμοιες λύσεις σε διαφορετικά προβλήματα. Αποθεώνει την ασάφεια προβάλλοντας αντιφατικές έννοιες τόσο στο επίπεδο των διεκδικήσεων όσο και το πεδίο του προσωπικού παραδείγματος. Ο Γκάντι έλεγε: «γίνε εσύ πρώτα η αλλαγή που θέλεις να δεις στον κόσμο». Πόσοι από αυτούς τους σχίζοντες τα ιμάτια τους κάθε κομματικού ή άλλου ιερατείου, για την κατάπτωση των αξιών της Δύσης, τον αστικό τρόπο ζωής, τον βάρβαρο καπιταλισμό, κτλ, είναι πρόθυμοι να στερηθούν πρώτοι τα αγαθά, τις υπηρεσίες και τις κατακτήσεις του συστήματος που εκ του ασφαλούς κατακεραυνώνουν. Γιατί προφανώς όταν αποδοκιμάζεις και μηδενίζεις ολοκληρωτικά ένα σύστημα δεν μπορεί ταυτόχρονα να αγκαλιάζεις κάποιες συνιστώσες του μερικές απ’ τις οποίες είναι και σημεία αναφοράς του.

Ίσως τελικά να πρόκειται λοιπόν για τοποθετήσεις που δεν έχουν να κάνουν τόσο με την έλλειψη γνώσης ή λογικής, στις περισσότερες περιπτώσεις, αλλά όπως αναφέρει ο Χαρίδημος Τσούκας, για μια ψευδή μορφή συνείδησης της οποίας πρώτιστο μέλημα είναι να μη διαταραχθεί η ψυχολογική της αυτάρκεια, να μη διαψευσθούν οι κυρίες αρχές της, να μη θολώσουν οι ιδεολογικές διόπτρες της και τέλος να μην αντιμετωπίσει την πραγματικότητα όπως αυτή είναι.

—————————————————————————-

1. o Ευάγγελος Τάρταρης είναι πολιτικός επιστήμων και κάτοχος M.Sc. in Human Resources Management [↩]