«Πρακτικός άνθρωπος είναι αυτός που επαναλαμβάνει τα λάθη των προκατόχων του»
Disraeli

Κι ενώ η παγκόσμια κοινότητα των πολιτικών φιλοσόφων ανατέμνει τις συνέπειες του τέλους των «μεγάλων αφηγήσεων» στο πολιτικό γίγνεσθαι, φαίνεται πως η πολιτική συζήτηση στη χώρα μας βρίσκεται, ως είθισται, ένα βήμα μπροστά. Έτσι, στο λεξικό των πολιτικής ορολογίας, δίπλα σε περισσότερο ή λιγότερο ατυχείς όρους, εγγράφεται πλέον και η «κοινή λογική» που σκοπό έχει να δώσει διέξοδο στα σωρευμένα αδιέξοδα του τελματωμένου πολιτικού μας συστήματος. Είναι γεγονός πως, μέχρι σήμερα δεν έχουν συγκεκριμενοποιηθεί τα όρια και το περιεχόμενο της κοινής λογικής ως πρόταση πολιτικής, τούτο όμως ουδόλως την απαλλάσσει από το να γίνει με τη σειρά της αντικείμενο κριτικής με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα.

Στο πεδίο της επιστημολογίας γνωρίζουμε για τουλάχιστον δύο αιώνες πως ο Ορθός Λόγος έχει όρια. Ο αγγλοσαξονικός Διαφωτισμός (όπου εντοπίζονται τα φιλοσοφικά θεμέλια του κλασσικού φιλελευθερισμού), με εξέχουσα μορφή τον εμπειριστή φιλόσοφο David Hume («η λογική είναι, και οφείλει να είναι, σκλάβος των παθών»), επεσήμανε τις αδυναμίες της επαγωγικής λογικής, σε αντίθεση με τον γαλλικό Διαφωτισμό που- με τις φωτεινές εξαιρέσεις των Βολτέρου και Μοντεσκιέ- προέβαλε έναν άτεγκτο ορθολογισμό που έλκει τη καταγωγή του από τον Καρτέσιο και την αυτονομία της σκέψης.

Από τον Karl Popper γνωρίζουμε πως η επαγωγική γνώση είναι εξαιρετικά επισφαλής, ενώ ο σπουδαίος Γάλλος κοινωνικός φιλόσοφος Raymond Aron πραγματεύεται με επιτυχία την υποκειμενικότητα της γνώσης, ειδικά στη μελέτη της Ιστορίας. O Friedrich Hayek, με τη σειρά του, θεμελιώνει τη φιλοσοφική του σκέψη στην ατελή, κατακερματισμένη και διάσπαρτη ανθρώπινη γνώση, όπου ο φιλελευθερισμός προβάλει ως μία «διαδικασία ανακάλυψης» (discovery procedure) και εναντιώνεται σε αυτό που αποκαλεί «ορθολογικό κονστρουκτιβισμό», την αντίληψη δηλαδή πως το σύνολο της κοινωνικής ζωής μπορεί να αναχθεί σε κοινωνικούς νόμους εύκολα κατανοήσιμους. Ακόμη, ο Νίτσε ανέδειξε με μοναδικό τρόπο τα ανορθολογικά στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ο Φρόιντ τη λειτουργία του ασυνείδητου.

Στο πεδίο της εφαρμοσμένης πολιτικής τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα καθώς διαφορετικά κανονιστικά (normative) πλαίσια εμποδίζουν την ανάπτυξη ενός καθαρού Λόγου. Ο Isaiah Berlin σχηματοποίησε τον «αγωνιστικό φιλελευθερισμό» του (agonistic liberalism, κατά τον John Gray) γύρω από τον πλουραλισμό των αξιών (value pluralism), τον ανταγωνισμό ανάμεσα σε διαφορετικές αξίες που συχνά είναι αδύνατο να ιεραρχηθούν και συχνότερα υιοθετούνται ταυτόχρονα από τα ίδια άτομα. Περιττεύει νομίζω να υπενθυμίσουμε πως ιστορικά η αφαίρεση του καθαρού Λόγου βρήκε πρόθυμη εφαρμογή στα πλέον αντιφιλελεύθερα πολιτικά δόγματα.

Ποια λοιπόν μπορεί να είναι η απάντηση της κοινής λογικής σε πρωτίστως πολιτικά ζητήματα όπως ο φόρος κληρονομιάς, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, η θέσπιση ευρωπαϊκού συντάγματος, η μεταναστευτική πολιτική; Πώς απαντά η κοινή λογική σε ζητήματα όπου συναντάται το ατομικό με το κοινωνικό και σύνθετα ζητήματα ελευθερίας, αποτελεσματικότητας και δικαιοσύνης ερμηνεύονται στο πλαίσιο ιδεολογικών και ηθικών παραδοχών; Και πάλι καταφεύγουμε στη σκέψη του Χιουμ: «οι κανόνες της ηθικής δεν προκύπτουν ως συμπεράσματα λογικής».

Δεν χρειάζεται να προχωρήσουμε περαιτέρω καθώς φοβούμαι πως, η επίκληση της κοινής λογικής ως πολιτικό πρόταγμα δεν προέκυψε ως αποτέλεσμα επίπονων νοηματικών διεργασιών των εμπνευστών της. Δεν πιστεύουμε πως σκοπός τους είναι να μεταφέρουν τη πολιτική συζήτηση στο πεδίο της επιστημολογίας, να αναζητήσουν τις «πρώτες αρχές» ή να προτείνουν νέα προσεγγίσεις της αριστοτελική λογικής στα ελληνικά πολιτικά πράγματα.

Περισσότερο μοιάζει να λειτουργεί ως ένα «ιδιοτελές σφάλμα» (για να χρησιμοποιήσουμε τη γνωστή ρήση του Ελβέτιου) καθώς επιχειρεί να συγκαλύψει την ολοφάνερη απροθυμία τους να επεξεργαστούν μία ολοκληρωμένη πολιτική πρόταση. Κάτι βέβαια που απαιτεί σχηματοποιημένες ιδέες και αντιλήψεις, σαφείς κοινωνικές αναφορές και, πρώτιστα, διανοητική εντιμότητα. Δηλαδή ιδεολογία.

Φυσικά, η απουσία συγκεκριμένου ιδεολογικού πλαισίου δεν συνεπάγεται την απουσία ιδεολογικού στίγματος. Τουναντίον, στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι θέσεις που φιλοξενούνται κάτω από τη σκεπή εννοιών όπως η κοινή λογική, το κοινό συμφέρον, κ.λπ, συνηγορούν με συντηρητικές αντιλήψεις καθώς αδυνατούν να επηρεάσουν την πολιτική ατζέντα, γίνονται έρμαιο των ευμετάβλητων διαθέσεων της φύσει συντηρητικής κοινής γνώμης (ακόμη μία προβληματική έννοια). Παράλληλα, εμμέσως συμβάλουν αρνητικά στην επικρατούσα σύγχυση καθώς αδυνατούν να προσφέρουν ένα ερμηνευτικό σχήμα για τη κατανόηση της σύνθετης κοινωνικής πραγματικότητας και προωθούν μια απλοϊκή και κυνική σύλληψη της πολιτικής διαδικασίας καθώς, απογυμνώνοντας την από κάθε αξιακό και ιδεολογικό πλαίσιο, την μετατρέπουν σε άσκηση ακραίου πραγματισμού και εξουσιαστικών παιγνίων.

Είναι λοιπόν η κοινή λογική μια ακόμη φούσκα στο ταλαίπωρο χρηματιστήριο των πολιτικών ιδεών στη χώρα μας; Όπως ο διάσημος ντετέκτιβ στις κινηματογραφικές ταινίες του Σέρλοκ Χολμς θα έλεγε στον βοηθό του, «στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουότσον».

Δημήτρης Σκάλκος