Ένας φίλος μου έδωσε τον εξής γρίφο: «Παίζεις στο Μεγάλο Παζάρι και έχεις να διαλέξεις ανάμεσα σε 3 κουρτίνες, στην μία βρίσκεται το βραβείο ενώ οι άλλες δύο έχουν τον μίστερ Ζονγκ. Διαλέγεις μία από τις τρεις π.χ. την κουρτίνα 1 και ο παρουσιαστής ανοίγει μία άλλη αποκαλύπτοντας τον έναν Ζονγκ. Σου επιτρέπει να αναθεωρήσεις αν θες την αρχική σου επιλογή τώρα που έχουνε μείνει 2 κουρτίνες. Τι επιλέγεις;». «Η χειρονομία του παρουσιαστή δεν αλλάζει τίποτα στις πιθανότητες να περιέχει τον Ζονγκ η αρχική μου επιλογή και έτσι κρατώ αυτήν!» ήταν η αυθόρμητη απάντηση μου. Και έκανα λάθος. «Μην ανησυχείς» είπε με προσήνεια ο φίλος μου, «στο βιβλίο που διάβασα αυτό το πρόβλημα γράφει ότι μεγάλοι μαθηματικοί δεν μπορούσαν να δεχτούν την σωστή απάντηση…». Γιατί αυτό θα έπρεπε να με παρηγορεί;

Ο εγκέφαλός μας έχει κατασκευαστεί για να παράγει σκέψεις που να ωφελούν την επιβίωσή του, όχι για να βρίσκει κατ’ ανάγκη την αλήθεια. Η φύση μας προίκισε με μία έμφυτη περιφρόνηση του αφηρημένου. Αγνοούμε αυτό που δε βλέπουμε, ακόμη κι αν η λογική μας υποδεικνύει διαφορετικά. Υπερεκτιμούμε τις αιτιολογικές σχέσεις με αποτέλεσμα πολλές να τις πλάθουμε από το πουθενά. Όταν συναντάμε κάποιον που απέκτησε ισχύ, χρήματα και δόξα παίζοντας ρώσικη ρουλέτα, συμπεριφερόμαστε λες και βρέθηκε σε αυτή τη θέση αποκλειστικά λόγω επιδεξιότητας, ακόμη κι όταν γνωρίζουμε καλά ότι περισσότερο ρόλο έπαιξε η θεά τύχη παρά τα ταλέντα του. Γιατί; Επειδή, πέραν του παρασκηνιακού κουτσομπολιού, σπάνια μας ενδιαφέρει μία τόσο βαθιά ανάλυση.

Ακόμη περισσότερο τα βρίσκουμε σκούρα όταν προσπαθούμε να γνωρίσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Δεν ξέρουμε τι τελικά μας κάνει χαρούμενους, πώς παίρνουμε αποφάσεις και γιατί δε μαθαίνουμε από τις ίδιες μας τις εμπειρίες. Το νοητικό μας σύστημα δε χρειάστηκε να αναπτύξει ποτέ τέτοιους ενδοσκοπικούς μηχανισμούς. Τουναντίον, αρκετοί μηχανισμοί αυτεξαπάτησης (self-deception) αποδείχτηκαν στην πράξη αρκετά χρήσιμοι κατά την εξελικτική μας διαδρομή. Γέννημα αυτών είναι και η υπερβολική μας πίστη στη δυνατότητά μας να προβλέπουμε τα γεγονότα. Ατυχώς, σε αυτή την πλάνη πέφτουν πολύ συχνά οι κοινωνικές επιστήμες.

Μπορούμε να χωρίσουμε την τυχαιότητα στον φυσικό κόσμο σε δύο είδη: ο πρώτος τύπος είναι η τυχαιότητα που εμπίπτει στους νόμους της φυσικής. Με άλλα λόγια η πιθανότητα να βρούμε έναν άνθρωπο που να ζυγίζει 500 κιλά είναι εξαιρετικά μικρή. Η πιθανότητα όμως να υπάρχει άνθρωπος βάρους 15 τόνων είναι σίγουρα μηδέν. Υπάρχουν φυσικοί περιορισμοί. Είναι εξαιρετικά απίθανο ένα θερμό μόριο, ας πούμε διοξείδιο του άνθρακα, να μεταφερθεί από τα πνευμόνια μου στο Πεκίνο, μιας και χρειάζεται ενέργεια για ένα τέτοιο ταξίδι. Να φτάσει αύριο στον γαλαξία της Ανδρομέδας είναι αδύνατον. Όμως υπάρχει και ένας δεύτερος τύπος τυχαιότητας, και είναι αυτός ο τύπος που συναντάμε όλο και συχνότερα στην σύγχρονη εποχή. Αφορά δεδομένα πληροφοριών -και εδώ δεν υπάρχει όριο. Έτσι μία αξία μπορεί να ξεκινήσει από το ένα και να φτάσει στο δισεκατομμύριο στη στιγμή. Δεν υπάρχει φυσικός περιορισμός για κανέναν αριθμό. Αξιοποιώντας μία μικρή –και τελικά όχι τόσο απλή στη σύλληψη- ιδέα, άνθρωποι μπορούν να γίνουν πανίσχυροι εν μία νυχτί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Microsoft. Ή το φαινόμενο του Google. Το αντίστοιχο του Google, όπου δηλαδή κάποιος απλά κατακτά τα πάντα, θα ήταν αδύνατον να συμβεί την εποχή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών προγόνων μας. Τέτοια φαινόμενα εξαπλώνονται συνεχώς και αποκτούν σημαίνοντα ρόλο στην καθημερινή μας ζωή σε μία εποχή όπου μεγάλο ποσοστό των τυχαίων μεταβλητών της καθημερινότητάς μας είναι πληροφοριακές με χαμηλούς φυσικούς περιορισμούς. Αυτός ο τύπος τυχαιότητας όμως είναι σχεδόν αδύνατον να εκτιμηθεί με οποιοδήποτε μοντέλο. Και καθώς αυτός κυριαρχεί όλο και περισσότερο στον κόσμο μας, η ικανότητά μας να αντιληφθούμε τι συμβαίνει γύρω μας γίνεται όλο και μικρότερη.

Πώς θα μπορέσουμε να επιβιώσουμε στην κοινωνία του εικοστού πρώτου ή του εικοστού δεύτερου αιώνα έχοντας διαισθητικούς μηχανισμούς και νοητικές δυνατότητες φτιαγμένες για την παλαιολιθική περίοδο; Πώς μπορούμε να δεχτούμε ότι σε σημαντικό βαθμό η συμπεριφορά μας δε διαφέρει από των ζώων κι ας κατανοούμε περισσότερο τον κόσμο γύρω μας; Θυμίζει την αυξημένη επίπτωση των καρδιαγγειακών νοσημάτων και της παχυσαρκίας, εξαιτίας της μη προσαρμογή μας για τον κόσμο που ζούμε. Μόνο που αυτό το πρόβλημα ίσως να είναι πολύ πιο νοσηρό. Η αδυναμία μας να χειριστούμε επαρκώς τις πιθανότητες είναι ένα πολύ σοβαρό εξελικτικό μειονέκτημα για το σημερινό μας περιβάλλον, ελάττωμα εν δυνάμει πιο επικίνδυνο από την παχυσαρκία.

Ας δούμε ένα παράδειγμα αυτής της δυσπροσαρμοστικότητάς μας στους νόμους των πιθανοτήτων. Ας πούμε ότι κάποιος πετάει προς Παρίσι. Στο αεροπλάνο κάθεται δίπλα σε μία γυναίκα και αυτή μες στην κουβέντα του λέει ότι έχει έναν ξάδελφο τον οποίο ληστέψανε το 1995 κοντά στην Παναγία των Παρισίων. Αυτή η πληροφορία θα παραμερίσει στο μυαλό του όλα τα στατιστικά δεδομένα για την εγκληματικότητα στο Παρίσι. Έτσι είμαστε φτιαγμένοι. Δεν συμπαθούμε τις αφηρημένες πληροφορίες. Το πρώτο βήμα είναι να συνειδητοποιήσουμε αυτήν μας την αδυναμία. Όμως προς το παρόν δεν έχουμε βρει ποιο πρέπει να ναι το δεύτερο βήμα. Μήπως θα πρεπε να βάλουμε υποχρεωτικές προειδοποιήσεις στις εφημερίδες και στις τηλεοράσεις;

Έως τώρα θεωρείτο απαραίτητο κάθε άνθρωπος να γνωρίζει ανάγνωση και γραφή. Σε αυτά θα πρέπει τώρα να προσθέσουμε και την κατανόηση της στατιστικής σημαντικότητας. Δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι για τίποτα. Ο Popper, ο Montaigne, ο Keynes και ο Hayek βρίσκονταν στο σωστό δρόμο: Δεν εικάζουμε αλλά εκμεταλλευόμαστε τις ανισορροπίες στη ροή της τάξης. Δε διαθέτουμε την δυνατότητα να προβλέψουμε με ακρίβεια κοινωνικοοικονομικά συστήματα όπως η αγορά. Αλλά και αυτή η πληροφορία είναι ζωτική και μπορεί να μας γλιτώσει από πολλά προβλήματα. Μερικές φορές είναι καλύτερο να έχεις την ταπεινότητα και το κουράγιο να πεις δεν γνωρίζω.