Ο Jared Diamond στο βιβλίο του “Guns, Germs and Steel” αρχίζει με ένα βασικό ερώτημα. Για ποιο λόγο οι πολιτισμοί της Δύσης τελικά κατάφεραν να είναι και διαχρονικά οι επικρατείς; Υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που έχουν οδηγήσει στην επικράτηση των ιδεών αλλά και κατ’ επέκταση των πολιτισμών στους οποίους έδωσε γένεση η Ευρώπη ή απλά οφείλεται στη συγκυρία των ιστορικών συνθηκών;

Σαφώς η απάντηση που δίνει ο συγγραφέας είναι συγκεκριμένη, αλλά όχι ντετερμινιστική. Γεωγραφικοί, οικολογικοί παράγοντες, η σύνθεση χλωρίδας και πανίδας καθώς και οι κλιματολογικές συνθήκες όλες έδωσαν ένα βασικό πλεονέκτημα στους πολιτισμούς της Ευρώπης (τον όρο Ευρώπη τον χρησιμοποιώ για να συμπεριλάβω και τις περιοχές της Μ. Ανατολής και συγκεκριμένα της Μεσοποταμίας εφόσον μοιράστηκε σε μεγάλο βαθμό την ιστορία των πολιτισμών της Ευρώπης). Σαφώς η ιστορία θα μπορούσε να είχε ακολουθήσει άλλο ρου και να είχαμε επικράτηση άλλων πολιτισμών από άλλες περιοχές του κόσμου όπως από την Άπω Ανατολή ή την Αμερικανική ήπειρο (αν και το τελευταίο ενδεχόμενο ήταν εξαιρετικά απίθανο για διάφορους λόγους).

Η ιδιάζουσα γεωγραφία της Ευρώπης είναι και εκείνη που της χάρισε το πλεονέκτημα για την ταχεία ανάπτυξη των πολιτισμών που φιλοξένησε. Όποιος ανοίξει ένα γεωγραφικό χάρτη μπορεί εξαρχής να παρατηρήσει τη μεγάλη ανομοιογένεια που παρουσιάζει η ήπειρος. Οροσειρές και ποταμοί, μια τεράστια παράκτια επιφάνεια, γόνιμες πεδιάδες σε συνδυασμό με ένα εύκρατο κλίμα δημιούργησαν προϋποθέσεις κατάλληλες για την ανάπτυξη πολιτισμών και τον ανταγωνισμό μεταξύ τους. Η μεγάλη διαφορά με άλλες περιοχές του πλανήτη όπως την Κίνα (η οποία ως γνωστό αποτέλεσε την έδρα πολλών πολιτισμικών καινοτομιών) είναι ότι η Ευρώπη συνδύασε τέλεια την απομόνωση με την επικοινωνία. Οι γεωγραφικοί φραγμοί της Ευρώπης οδήγησαν σε μια αντίστοιχη διαίρεση του πληθυσμού της και σε διαφοροποίηση των πολιτισμών της, αλλά συγχρόνως οι φραγμοί αυτοί δεν ήταν αρκετοί να αποτρέψουν την επικοινωνία και τη μετάδοση νέων ιδεών (όπως π.χ. τα Βραχώδη Όρη στις ΗΠΑ τα οποία απέτρεψαν την επικοινωνία ων ιθαγενών φυλών της ανατολής και της δύσης). Ακόμη και σε εποχές όπου οι λαοί της Ευρώπης ή ένα σημαντικό τμήμα εξ αυτών περιήλθαν υπό την εξουσία μιας αρχής (π.χ. κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) δεν υπήρχε ουσιώδη ενοποίηση αλλά αντιθέτως μια συνεχή αναταραχή ιδιαίτερα στις ανήσυχες περιφέρειες. Οι γεωγραφικοί φραγμοί ήταν ακριβώς εκείνοι οι οποίοι δυσκόλεψαν στο μέγιστο την επιβολή μιας ενιαίας αρχής και με τον ίδιο τρόπο την κατάσβεση νέων ιδεών. Η κατάσταση στην Κίνα υπήρξε αντιδιαμετρική. Ο πολιτισμός της Κίνας αποτέλεσε ίσως την πρώτη περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε η καλλιέργεια (ανεξάρτητα από τη Μεσοποταμία, απλά δεν είναι σίγουρο εάν πραγματοποιήθηκε νωρίτερα) και μαζί με τη Μεσοποταμία την πρώτη περιοχή στην οποία αναπτύχθηκαν σύνθετες κοινωνικές δομές (από τις πρώτες οργανωμένες πόλεις ιδρύθηκαν στην περιοχή αυτή). Εκείνο όμως το οποίο διαφέρει είναι η γεωγραφική εικόνα. Στο μεγαλύτερο μέρος η Κίνα αποτελεί μια αχανή έκταση χωρίς απροσπέλαστα φυσικά εμπόδια, πράγμα το οποίο οδήγησε εύκολα στην υποταγή των λαών της σε μια εξουσία. Η ιστορία της Κίνας είναι εκείνη των αυτοκρατοριών της και της κεντρικά ελεγχόμενης εξουσίας. Σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες, η επιβολή της εξουσίας δεν υπήρξε εξίσου προβληματική και αυτό οδήγησε σε μια ομοιογένεια του πολιτισμού.

Συγκρούσεις, μετακινήσεις, συρράξεις, συνεργασίες, ανταγωνισμός, όλα στοιχεία της ευρωπαϊκής ιστορίας όπως και των άλλων περιοχών του πλανήτη με τη διαφορά ότι έγιναν στην Ευρώπη με πολύ μεγαλύτερη ένταση. Μια ένταση που έδινε συνεχώς γένεση σε νέες ιδέες.
Η εισαγωγή που κάνω είναι λίγο παράξενη όταν την συγκρίνουμε με τον τίτλο του κειμένου. Η επιστημονική αναζήτηση τελικών αιτιών για την επικράτηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού στο πολιτιστικό γίγνεσθαι είναι ένα ενδιαφέρον εγχείρημα και το σίγουρο είναι ότι υπάρχουν συγκεκριμένες απαντήσεις. Ποια συσχέτιση όμως μπορούμε να κάνουμε με τη σύγχρονη Ευρώπη και κατ’ επέκταση με το σύγχρονο πολιτισμό; Η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μεταφορών έχει δημιουργήσει μια κατάσταση στην οποία ιδέες και άνθρωποι μπορούν ανεξάρτητα από φυσικούς φραγμούς να μεταφέρονται σε κάθε γωνιά του πλανήτη σε αμελητέο χρόνο. Η μετάδοση μιας ιδέας, μιας καινοτομίας είναι τόσο γρήγορη όσο και η ταχύτητα αποστολής ενός e-mail ή ενός τηλεφωνήματος. Οι προαναφερθέντες παράγοντες που έδωσαν την υπεροχή στην Ευρώπη παύουν να υφίστανται.

Η ελεύθερη μετακίνηση αγαθών και ανθρώπων μέσω της Ε.Ε. οφείλει λογικά να δώσει στα κράτη της Ευρώπης ένα καινούριο πλεονέκτημα. Αν η ενοποίηση περιοριζόταν σε αυτά τα στοιχεία τότε θα ήμουν μάλλον σύμφωνος με αυτή την άποψη. Όμως η προσπάθεια επιβολής μιας κεντρικής εξουσίας η οποία περιορίζει τις κινήσεις των μελών της κάνει ακριβώς το αντίθετο. Η εμμονή με την ιδέα της κοινής οικονομικής πολιτικής και ακόμη χειρότερα με την προσπάθεια επιβολής κοινής εξωτερική πολιτικής αποτελούν καταστάσεις που υποσκάπτουν την πρόοδο. Θα έπρεπε να ενδιαφέρει περισσότερο τις κοινωνίες της Ευρώπης η διατήρηση της ευελιξίας τους έτσι ώστε να υπάρχει ένας πιο άμεσος ανταγωνισμός.

Η ύπαρξη μιας ελεύθερης αγοράς και ελεύθερης μετακίνησης ανθρώπων σε συνδυασμό όμως με συνθήκες που να ευοδώνουν τον πειραματισμό σε όλα τα επίπεδα, πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό. Φυσικά δεν πρέπει να υπερβάλλουμε στις παρατηρήσεις μας. Η Ε.Ε. αποτελεί μια κεντρική εξουσία αλλά σαφώς δίνει πολύ μεγαλύτερο βαθμό ευελιξίας από παλιότερα μοντέλα (π.χ. Ε.Σ.Σ.Δ.). Η σχετική αυτή ευελιξία αποδεικνύεται και από τη σύγκριση των διαφόρων χωρών μεταξύ τους και τις διαφορετικές πολιτικές που ακολουθούν. Π.χ. τι σχέση έχει η οικονομική πολιτική της Ιρλανδίας με αυτή της Γερμανίας ή της Ελλάδας; Εν τούτοις το γεγονός εκείνο το οποίο δημιουργεί ανησυχία είναι η εμμονή, η ροπή προς την αδιάκριτη ένωση.

Η ανομοιογένεια των κοινωνιών και η ανυπακοή σε μια κεντρική εξουσία έχει υπάρξει πάντα η κινητήριος δύναμη του πολιτισμού της Ευρώπης. Δεν είναι λίγο ειρωνικό η περιοχή που το δίδαξε αυτό να κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση την εποχή της παγκοσμιοποίησης;