Οσο μιλάμε για «βίβλους», θα κυνηγάμε φαντάσματα
Φεβ 18th, 2009 | Γιώργος Αρχόντας| Κατηγορία: Βιβλιοκριτικές, Φιλελευθερισμός |
Email This Post
|
Print This Post
|
Για ποιο λόγο ο Φρίντριχ Χάγιεκ, ο κατ’ εξοχήν υπέρμαχος της «ακουσίως προκύπτουσας τάξης» για τον 20ό αιώνα, αποφάσισε να συγγράψει το Σύνταγμα της Ελευθερίας, έναν οδικό χάρτη για τη φιλελεύθερη δημοκρατία γεμάτο από προτάσεις για το τι και πώς πρέπει να γίνει; Πώς δένει η αυθορμησία με τον συνταγματικό σχεδιασμό;
Η απάντηση σ’ αυτή τη φαινομενική αντίφαση είναι και η προϋπόθεση για να κατανοήσει και να αποτιμήσει κανείς δίκαια την πολιτική σκέψη του Χάγιεκ. Αυτό το δύσκολο όντως έργο ανέλαβε να φέρει εις πέρας στις 25 Ιανουαρίου ο κ. Βασίλης Μαγκλάρας από τις σελίδες της «Καθημερινής» της Κυριακής. Και δυστυχώς απέτυχε (σ.σ. Η κριτική του κ. Β. Μαγκλάρα αναφερόταν στην έκδοση «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας», που κυκλοφορεί από τις εκδ. Καστανιώτη και το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής).
Δράσεις φορείς νοήματος
Και πρώτα απ’ όλα, ως προς αυτό που αναγάγει ως πολιτικο-φιλοσοφικό πυρήνα της θεωρίας του Χάγιεκ:
«[…]ότι δεν προκύπτει κοινωνικό νόημα από την ανάλυση των δράσεων των επιμέρους δρώντων και συνεπώς δεν υφίσταται ως έγκυρη η ανάγνωση αυτών των επιμέρους δράσεων ως εάν να υποκρύπτουν ένα βαθύτερο κοινωνικό νόημα που υπερβαίνει τις επιμέρους βουλήσεις και τι στοιχίζει σε μιαν ενότητα».
Αυτό δεν ισχύει! Η προφανής απουσία κάποιου βαρύγδουπου, καθολικού και κατευθυντήριου κοινωνικού προτάγματος, την οποία μπορεί ακόμα και σήμερα να θρηνούν οι κάθε απόχρωσης ολοκληρωτιστές, δεν σημαίνει για τον Χάγιεκ ότι η ατομική δράση γίνεται στα τυφλά. Αλλωστε, όπως κάθε αναγνώστης του μπορεί να διαπιστώσει, οι δράσεις των ατόμων είναι γι’ αυτόν και φορείς κοινωνικού νοήματος, αλλά και διαμορφωτές του.
Αντιφιλελεύθερη διανόηση
Φορείς, γιατί η δράση του ατόμου καθορίζεται σε συντριπτικό βαθμό από τις κοινωνικές αξίες, τις νόρμες και τα ήθη που το ίδιο έχει εσωτερικεύσει χωρίς τις περισσότερες φορές καν να το αντιλαμβάνεται, θέση που πόρρω βέβαια απέχει από τον αχυράνθρωπο του homo economicus κατά του οποίου συνηθίζει να βάλλει η κατεστημένη εγχώρια και εισαγόμενη αντιφιλελεύθερη διανόηση.
Διαμορφωτές, γιατί μέσα από την αλληλεπίδραση των ατομικών δράσεων αναδεικνύονται κάθε φορά στην πράξη οι καταλληλότερες πρακτικές για να αντιμετωπίσουν τα εκάστοτε προβλήματα. Αυτή είναι και η κοινωνική λειτουργία του ανταγωνισμού –ακόμα μιας λέξης «πιπέρι στο στόμα»– ως ευρετικού μηχανισμού.
Δυστυχώς, στο άρθρο ο κ. Βασίλης Μαγκλάρας καταφεύγει στις γνωστές και πολυκαιρισμένες συνταγές αμαύρωσης της φιλελεύθερης σκέψης:
Ονομάζει τον Φρίντριχ Χάγιεκ «εξέχουσα μορφή της συντηρητικής πολιτικής φιλοσοφίας», παραβλέποντας το σημαντικότερο κεφάλαιο του βιβλίου που ανέλαβε να παρουσιάσει, το επίμετρο που επιγράφεται «Γιατί δεν είμαι συντηρητικός» και εξηγεί τις βαθιές διαφορές της συντηρητικής και της φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης.
Υποβαθμίζει την ιδέα της ακουσίως προκύπτουσας τάξης σε μια «συντηρητική απλοποίηση του κοινωνικού» που «δεν αντέχει σε αναλυτικές επεξεργασίες», χωρίς να τεκμηριώνει ούτε την πρώτη ταμπέλα ούτε το δεύτερο πόρισμα.
Σπεύδει να ταυτίσει τον Χάγιεκ με το υπό κατάρρευση «παγκόσμιο σύστημα της ιδιωτικής απληστίας», παραγνωρίζοντας πως ο Χάγιεκ αντιτασσόταν πάντοτε σθεναρά σε κάθε έκφανση, κεϋνσιανή και μη, της εμπλοκής των κυβερνήσεων με την παροχή και την αξία του χρήματος για την εξυπηρέτηση πρόσκαιρων πολιτικών σκοπών – τη συνταγή με άλλα λόγια που εφάρμοζαν από κοινού τα τελευταία χρόνια κεντροαριστεροί και συντηρητικοί στις ΗΠΑ και αλλού, η οποία οδήγησε στη φούσκα της αγοράς των κατοικιών και συνακολούθως στη χρηματοπιστωτική κρίση.
Μηχανισμοί της κοινωνίας
Το μήνυμα του Χάγιεκ είναι απλό και ηχηρό για όσους μπουν στον κόπο να το να ακούσουν: αν και η γνώση στην κοινωνία είναι κατετμημένη, διάσπαρτη και κατ’ ανάγκην ατελής, υπάρχουν μηχανισμοί που επιτρέπουν όχι μόνο την αξιοποίησή της, αλλά και τον συλλογικά επωφελή πολλαπλασιασμό της.
Και η θεσμική διαφύλαξη αυτών των μηχανισμών, η διαφύλαξη της ελευθερίας των ατόμων να θέτουν σε εφαρμογή τις γνώσεις και τις ικανότητές τους με τον τρόπο που τα ίδια θεωρούν καλύτερο, πρέπει να είναι καταστατικός στόχος άμεσης προτεραιότητας για κάθε πολιτική κοινωνία που θέλει να ανταποκρίνεται στις εκάστοτε προκλήσεις, να εξελίσσεται και -ας μη φοβόμαστε τη λέξη- να προοδεύει.
Αυτός είναι και ο λόγος που συνέγραψε ο Χάγιεκ το Σύνταγμα της Ελευθερίας σε μια εποχή που η σημασία αυτού του καταστατικού στόχου υπονομευόταν, όπως άλλωστε και σήμερα υπονομεύεται.
Οι ιδέες γεννούν νέες ιδέες και νέες δράσεις. Οπως ακριβώς η ανάγνωση του άρθρου «The Use of Knowledge in Society» που έγραψε ο Χάγιεκ το 1945, ενέπνευσε στον Jim Wales τη ριζοσπαστικότερη, ίσως, εξέλιξη για τον εκδημοκρατισμό της γνώσης τα τελευταία χρόνια, την ανοιχτή δικτυακή εγκυκλοπαίδεια Wikipedia.
Αρκεί βέβαια να πάψουμε να αντιμετωπίζουμε τα έργα που περιέχουν αυτές τις ιδέες με τον τρόπο που ήδη από τον τίτλο του άρθρου του («“Βίβλος” νεοεφιλελεύθερης φιλοσοφίας») μας αποκαλύπτει πώς τα αντιμετωπίζει ο κ. Β. Μαγκλάρας: ως «βίβλους», ως κλειστά ιερά βιβλία πάνω στα οποία κάποιοι ομνύουν. Ως έργα δηλαδή που μόνο κάποιοι φανατικοί αξίζει να διαβάσουν, ενώ οι υπόλοιποι αρκεί να έχουν μια γενική εικόνα, από τις δευτερογενείς πηγές που επιλέγει ο καθένας.
Κι αυτό γιατί, όπως πολύ συχνά αποδεικνύεται στην πράξη, όπως πρόσφατα υπογραμμίζει η εμπειρία της Wikipedia, οι δευτερογενείς μας πηγές μπορεί να είναι αφερέγγυες και η εικόνα που δίνουν στρεβλή. Με άλλα λόγια: μελετάτε τας γραφάς!
Γιώργος Αρχόντας
Εάν ο κ. Μαγκλάρας (ή οποιοσδήποτε άλλος) χαρακτηρίζει τον Χάγιεκ και τους οπαδούς της ατομικής ελευθερίας “συντηρητικούς” τότε αυτό σημαίνει οτι δεν έχει καταλάβει τίποτα ούτε γιά τον Χάγιεκ ούτε γιά την ατομική ελευθερία!!!
Αυτό που καταρρέει σήμερα δεν είναι το ελεύθερο οικονομικό σύστημα αλλά είναι το παγκόσμιο σύστημα του “μεγάλου κράτους”, της υψηλής φορολογίας, των κανονισμών που υποχρεώνουν τις τράπεζες να δίνουν στεγαστικά δάνεια σε αυτούς που δεν το αξίζουν γιά να βοηθηθούν οι “φτωχοί” (οδηγώντας σε χρεοκωπία τους εγγυητές Fanny and Freddie και τον τριτεγγυητή αμερικανό φορολογούμενο κλπ), των γραφειοκρατών που φτιάχνουν κανονισμούς γιά να μην παίρνουμε δάνεια που θα μας “βλάψουν” (και άρα να μην κοιτάζουμε τους όρους των δανείων ούτε την υγεία της τράπεζας που συναλασσόμαστε) και όλων εκείνων που είναι αρκετά σοφοί ώστε να μας απαγορεύουν να κάνουμε κάτι που θα βλάψει εμάς και μόνο εμάς προφανώς διότι αυτοί ξέρουν καλύτερα και φροντίζουν πρίν από μάς γιά μας.
Μανώλης Στειακάκης (www.kede.gr)
Το να μην γνωρίζεις ανάγνωση δεν είναι μεμπτό και δεν αποκλείει την σοφία ή την αποτελεσματικότητα της πράξης. Το να γνωρίζεις όμως ανάγνωση και να μην μπορείς να διαβάσεις, είναι θλιβερό. Και αυτό το κατόρθωμα της μαζικής παιδείας, και της κατ’ επάγγελμα διανοουμενοσύνης είμαστε υποχρεωμένοι να το συναντάμε σήμερα μπροστά μας στα πεδία παραγωγής κοινής γνώμης, όπως είναι οι εφημερίδες. Να θυμίσω πριν από χρόνια τον πνευματικό εκμηδενισμό γνωστού αρθρογράφου του «Βήματος» από τον Π. Κονδύλη.
Κατ’ αρχάς ο κ. Μ. αν ήθελε να κάνει μια κριτική της προκοπής πάνω στο βιβλίο του Hayek όφειλε να είναι ενημερωμένος όχι μόνο πάνω στο σύνολο της βιβλιογραφίας του άλλα και του περιβάλλοντος της αυστριακής σκέψης. Θα το επαναλαμβάνω πεισματικά κάθε φορά που μιλάω για την βιεννέζική σκέψη, ότι είναι η τελευταία πιο κρυστάλλινη, πολυσχιδής και σοβαρή σκέψη, ανάλογη αυτής της κλασσικής Ελλάδας, και δεν δίνει περιθώρια να την δει κανείς επιπόλαια.
Ας υποθέσουμε πως δεν είχε το χρόνο να το κάνει, και ας το δεχτούμε. Από τη στιγμή ωστόσο που αναλαμβάνει να εκπονήσει ένα άρθρο, όφειλε, αν παίρνει τον εαυτό του στα σοβαρά, να διαβάσει το συγκεκριμένο βιβλίο, ακόμη και αν ήθελε να κατακρίνει την σκέψη του Hayek. Αντ’ αυτού, προτίμησε να γράψει δυο αράδες «political correct», σύμφωνες με τις κοινοτοπίες της πιο συγχυσμένης ιδεολογίας που εμφανίστηκε ποτέ στα χρονικά, αυτής της «New Left». Το να κάνεις σωστά τη δουλειά σου, να είσαι μάστορας σε αυτήν είναι, σύμφωνα με τον Lukacs, χαρακτηριστικό της Αστικής Μορφής ζωης (Lebensform). Το να μην την κάνεις είναι μάλλον «αντι-αστική» και αυτό πιθανώς να δίνει άνεση σε πολλούς γραφιάδες να είναι επιπόλαιοι υπό τον μεταμοντέρνο καιρό των παρδαλών νεφελωμάτων.
Η ανταπάντηση του κ. Α. είναι καίρια και εύστοχη. Δίχως άλλο, η προχειρότητα του κ. Μ. δεν αφήνει περιθώρια για σοβαρό débat.
Ας αναρωτηθούν ωστόσο οι πολυπληθείς συνακόλουθοι του κ. Μ: Γιατί η θεωρία του Hayek για την κοινωνία ως spontaneous order να είναι «συντηρητική» ενώ του Καστοριάδη για την κοινωνία ως “magma et magma des magmas” να είναι «προοδευτική»; Όσο για την δαιμονοποίηση του Φιλελευθερισμού, έχουν δίκιο, αν πάρουν υπόψιν τους την απάντηση του Samuel Johnson στην ερώτηση «ποιος ήταν ο πρώτος Φιλελεύθερος;» : Ο Satan του Milton. Γιατί ήταν ο πρώτος που είπε: “Non Serviam”.
Egw pali den katalabainw pws mplekei h efhmerida ”Kathimerini” diafores politikes theseis twn arthrografwn pou filoksenei. Tha symfwnhsete mazi mou oti thewreitai xwros ekfrashs ths Deksias isws politikhs skepshs (kai an den symfwneite tha aporhsw tote poia efhmerida einai perisotero ”Deksia”?) kai polles fores sinantame ”neofileleutheres” topothethseis opws kai arthra yper tou kapitalistikou oikonomikou systhmatos . H aporia mou loipon synopsizetai sto gegonos oti isws telika yparxoun dhmosiografoi pou yposthrizoun to kefalaio kai tis diaforetikes tou onomasies pou to akolouthoun alla thn idia stigmh agnooun kai en prokeimenw katadikazoun tis thewrhtikes baseis tou, isws apo mia tash daimonopiisis sto agnwsto opws eipwthike swsta prin.
p.s. Sygxwreste me gia ta aglika alla briskomai sto ergasthrio kai to pc den yposthrizei thn ellhnikh glwssa.
[…] έργο με επιτυχία. Εάν μάλιστα συνυπολογίσουμε και την απάντηση του Γιώργου Αρχόντα που είδα στο http://www.e-rooster.gr , στην κριτική του Β. Μαγκλάρα που εμφανίστηκε στην […]