Κάθε αξιοπρόσεκτο κοινωνικό συμβάν, οσοδήποτε ασυνήθιστο κι αν είναι, στο μέτρο που συνιστά ένα ανθρώπινο δημιούργημα, μας απευθύνει μια ερμηνευτική πρό(σ)κληση: να κατανοήσουμε το νόημά του. Τον διαμαρτυρόμενο ταραχοποιό λ.χ. που σπάει τη βιτρίνα, μπορούμε να τον δούμε απλώς ως καταστροφέα, επιβεβαιώνοντας την αντίληψή μας ότι μερικοί άνθρωποι ενίοτε παρεκτρέπονται, οπότε πρέπει να υφίστανται τις συνέπειες του νόμου. Αν όμως θέλουμε να κατανοήσουμε πληρέστερα αυτή την πράξη, τότε αξίζει να τη δούμε όχι απλά ως παρεκτροπή αλλά ως ανθρώπινο δημιούργημα, το οποίο σημαίνει κάτι. Αξίζει, δηλαδή, να πάρουμε στα σοβαρά το στίχο του Σαββόπουλου, «μέσα απ΄ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω τη φωνή σου».

Πρόκειται, βέβαια, για δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Η πρώτη (η οπτική γωνία της παρεκτροπής) αντανακλά την απαίτησή μας να ζούμε σε ένα κράτος δικαίου, μια οργανωμένη κοινωνία με προβλεψιμότητα και έλλογη θεσμική τάξη. Στη δεύτερη (την οπτική γωνία της κατανόησης) εκφράζεται η νεωτερική διάθεσή μας να διερωτηθούμε για τις παραδοχές, τα αποτελέσματα και τον τρόπο λειτουργίας της θεσμικής τάξης, ιδιαίτερα αν αυτός ο τρόπος λειτουργίας παράγει βίαιες κοινωνικές εκρήξεις. Με τον θεσμικό-κανονιστικό λόγο προστατεύουμε την εύτακτη συλλογικότητά μας. Με τον ερμηνευτικό-κατανοητικό λόγο αναγνωρίζουμε την ανοιχτότητα του έλλογου πλαισίου που συγκροτεί τη συλλογικότητά μας – ότι, δηλαδή, το νόημα των θεσμών μας δεν παγιώνεται ποτέ, είναι διαρκώς ανοιχτό στην εμπειρία. Το μεγάλο επίτευγμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ακριβώς αυτό: ερείδεται, κατ’ αρχήν, σε ρητά θεσμιζόμενους και αυτο-αμφισβητούμενους θεσμούς.

Ο αυθεντικά ερμηνευτικός λόγος είναι σε κάποιο βαθμό αυτο-αναιρούμενος. Στο μέτρο που είμαστε πραγματικά ανοιχτοί στην εμπειρία ενός σημαντικού συμβάντος (π.χ. ένα διαζύγιο, κοινωνικές ταραχές, κλπ) και προσπαθούμε να το κατανοήσουμε, αναπόφευκτα αλλάζουμε – η εμπειρία μας μεταβάλλει, μας αλλοιώνει. Όπως παρατηρεί ο μεγάλος φιλόσοφος Χάνς-Γκέοργκ Γκάνταμερ, η εμπειρία, στο μέτρο που μας διαπερνά, αναπλάθει τον ερμηνευτικό μας ορίζοντα. Όταν καταλαβαίνουμε τον άλλον, καταλαβαίνουμε πληρέστερα τον εαυτό μας.

Οι ταραχές του περασμένου Δεκέμβρη περιείχαν και μαζική κραυγή αγωνίας και βία. Για την ακρίβεια, η κραυγή εκφράστηκε ηχηρά και θυμωμένα κατά της θεσμικής τάξης, στρεφόμενη κατά πρώτο λόγο εναντίον των διωκτικών αρχών• στις ακραίες της δε εκφάνσεις πήρε και τη μορφή ποικίλων μορφών βίας. Αν στις ταραχές δούμε απλώς την επανάληψη των, δυστυχώς πληθωρικών τα τελευταία 35 χρόνια, συμβάντων βίας και ανομίας που συχνά συνοδεύουν συλλογικές διαμαρτυρίες στην Ελλάδα, τότε χάνουμε την ευκαιρία να δούμε την ιδιαιτερότητα του νεανικού ξεσπάσματος – την ξεχωριστή «φωνή» του.

Η «επανάληψη», παρατηρεί ο φιλόσοφος Ζιλ Ντελέζ, δεν είναι η επανάληψη ενός και του αυτού φαινομένου, αλλά εμπεριέχει τη διαφορά. Όπως η τηλεφωνήτρια ενός τηλεφωνικού κέντρου δεν επαναλαμβάνει απλώς πανομοιότυπες απαντήσεις σε πανομοιότυπα ερωτήματα πελατών, αλλά κάθε ερώτημα είναι ουσιωδώς διαφορετικό στις λεπτομέρειες του περιεχομένου του, τη χρονική στιγμή, την υφή της φωνής, και κυρίως στο πως εντάσσεται στην ακολουθία ερωτο-απαντήσεων της τηλεφωνήτριας, οπότε και οι απαντήσεις της είναι, έστω και ανεπαίσθητα, διαφορετικές, έτσι και οι Δεκεμβριανές ταραχές δεν ήταν απλώς η επανάληψη πανομοιότυπων φαινομένων ανομίας που συχνά βλέπουμε στους δρόμους της Αθήνας, αλλά εμπεριείχαν κάτι διαφορετικό: την άρθρωση μιας αυθόρμητης, γενικευμένης και πρωτόγνωρης αγανάκτησης με αφορμή το φόνο ενός εφήβου.

Αν και στις βίαιες στιγμές του το ξέσπασμα έδειχνε να είναι η επανάληψη της ίδιας νεανικής ανομίας που έχουμε δει πολλές φορές στο παρελθόν, μια ερμηνευτική-κατανοητική προσέγγιση φανερώνει τις διαφορές του: την αυθόρμητη, μαζική εφηβική έκρηξη σε πολλές ελληνικές πόλεις, καθώς και την ένταξη του φόνου σε μια ακολουθία γεγονότων (κυρίως αλλεπάλληλων σκανδάλων διαφθοράς, επεισοδίων αστυνομικής βιαιότητας, επιλήψιμες συμπεριφορές δημοσίων προσώπων, γενικευμένης ατιμωρησίας, και ογκούμενης οικονομικής δυσπραγίας) που οδηγούν στην απαξίωση των θεσμών.

Όσοι βλέπουν κυρίως τη βία στις ταραχές του Δεκέμβρη, προκρίνουν μια μάλλον συντηρητική ερμηνεία – βλέπουν τα συντρίμμια της βιτρίνας χωρίς να ακούνε τη «φωνή» των βιαιοπραγούντων. Όσοι βλέπουν την ιδιαιτερότητα των ταραχών – την ειδοποιό διαφορά τους από προγενέστερες συλλογικές διαμαρτυρίες – κατανοούν ότι τα Δεκεμβριανά γεγονότα σηματοδοτούν μια βαθιά απέχθεια στους δημόσιους θεσμούς και πως αυτοί διακονούνται (τρόπος του λέγειν…) από το υπάρχον πολιτικό σύστημα. Κάτι είναι βαθιά σάπιο στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία…

Όσοι αναγνωρίζουν αυτή την ιδιαιτερότητα αλλά την ερμηνεύουν με τα προκατασκευασμένα σχήματα περί «νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού», κλπ, αρνούνται στην ουσία να επιτρέψουν στην εμπειρία – στο Δεκεμβριανό ξέσπασμα – να τους μεταβάλλει. Τα έτοιμα ιδεοληπτικά σχήματά τους ακυρώνουν την γνωσιολογική σπουδαιότητα της πρωτόγνωρης αυτής εμπειρίας. Καλώς ή κακώς, η ελλαδική ιδιαιτερότητα δεν είναι ο δήθεν νεοφιλελεύθερος χαρακτήρας του νεοελληνικού καπιταλισμού, αλλά η χρεοκοπία ενός εν πολλοίς διεφθαρμένου, ανίκανου και αναποτελεσματικού πολιτικού συστήματος, το οποίο διαχειρίζεται χαμηλής ποιότητας συλλογικά (στην ουσία κρυπτο-ιδιωτικοποιημένα) αγαθά, αφήνει τα κοινωνικά προβλήματα να συσσωρεύονται, και οδηγεί στην καθολική απαξίωση των θεσμών. Αυτό είναι το γνωσιολογικό εύρημα των Δεκεμβριανών ταραχών: δόθηκε η τραγική αφορμή να διαπιστώσουμε τι ατμός συσσωρεύεται στην κοινωνική χύτρα. Πριν τις ταραχές, το υποψιαζόμασταν. Τώρα το γνωρίζουμε.

Χαρίδημος Τσούκας