Πριν 2 χρόνια ευχόμουν για τα πανεπιστήμια, από αυτές τις σελίδες:

«Του χρόνου ελπίζω να προσπαθήσουμε σκληρότερα για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα τις «εσωτερικής φύσεως» προκλήσεις: Την καχυποψία μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας, την ιδιοτέλεια ή την αδιαφορία που υποκαθιστά το καθήκον, την έλλειψη πνεύματος κριτικού ελέγχου και αξιολόγησης ως μέσου βελτίωσης, την κομματοκρατία (υπάρχουν τρόποι να την αντιμετωπίσουμε και με το υπάρχον νομικό πλαίσιο), τη γενικευμένη ανομία, τον ανορθολογισμό της «ελληνικής ιδιαιτερότητας». […] Ελπίζω να περιοριστεί κι άλλο η αυτολογοκρισία και ο φόβος να θιγούν ιερές αγελάδες — δε συνάδουν με το ρόλο του πανεπιστημιακού δασκάλου.»

Και για τις συζητούμενες τότε πρωτοβουλίες του Υπουργείου:

«τα όποια μέτρα ληφθούν το 2007 θα είναι τόσο πιο χρήσιμα όσο πιο γρήγορα δώσουν ορατά θετικά αποτελέσματα στην πανεπιστημιακή κοινότητα και την κοινωνία, και όσο καλύτερα και ειλικρινέστερα αιτιολογηθούν με γνώμονα την εκτέλεση της αποστολής του πανεπιστημίου.»

Όπως οι πιο πολλές ευχές, δυστυχώς έμειναν και οι δικές μου ανεκπλήρωτες. Ο συνάδελφος Λουκάς Βλάχος έχει γράψει ότι το πανεπιστήμιο βρίσκεται σε ευσταθή ισορροπία με τον κοινωνικό του περίγυρο, και τα τεκταινόμενα από το 2007 δεν τον διαψεύδουν. Η σχετική (ως πρόσφατα) ηρεμία εντός των πανεπιστημίων έφερε την επιστροφή στον πρότερο τρόπο ζωής, όπου τα σοβαρά θέματα δε συζητούνται και δε λύνονται. Η όποια δυναμική δημιουργήθηκε το 2006, υπό μορφή ομάδων προβληματισμού, αυθόρμητων συζητήσεων και άλλων πρωτοβουλιών, έσβησε χωρίς να αφήσει απτά αποτελέσματα στην καθημερινή λειτουργία των πανεπιστημιακών οργάνων. Στα όργανα αυτά επικράτησε (ξανά) η λογική της διατήρησης της «ειρήνης», η οποία απέκλειε και αποκλείει τη συζήτηση σοβαρών, συχνά στρατηγικών, θεμάτων και τη λήψη και υλοποίηση σοβαρών αποφάσεων.

Η επαναφορά της πρότερης αυτής κατάστασης ήταν ατυχής για πολλούς λόγους, ένας από τους οποίους είναι πως ακυρώνει ένα βασικό επιχείρημα υπέρ της απρόσκοπτης πανεπιστημιακής λειτουργίας. Σύμφωνα με αυτό, τα σοβαρά προβλήματα (και του πανεπιστημίου και της κοινωνίας) μπορούν και πρέπει να συζητηθούν μέσα σε ένα ανοιχτό πανεπιστήμιο που λειτουργεί κανονικά, και όχι εν μέσω καταλήψεων και με την πανεπιστημιακή λειτουργία αποδιοργανωμένη. Τις περιόδους ομαλής λειτουργίας όμως, οι πανεπιστημιακοί, και ειδικά οι διοικήσεις των πανεπιστημίων, δε δείχνουν να ασχολούνται και να προσπαθούν να αντιμετωπίσουν (με λόγους και έργα) τις προκλήσεις της πανεπιστημιακής πραγματικότητας. Και δεν είναι λίγες: μαζικό πανεπιστήμιο και ποιότητα, πανεπιστήμιο και οικονομική ανάπτυξη, αλλαγή των προσδοκιών της κοινωνίας από το πανεπιστήμιο, κομματοκρατία, αξιολόγηση και λογοδοσία, καχυποψία και συγκρουσιακό κλίμα, και άλλες.

Όσο για τη συμβολή του κράτους, λίγα θετικά προήλθαν και από αυτή την κατεύθυνση. Οι νομοθετικές παρεμβάσεις ήταν άτολμες, διαχειριστικές και όχι πάντα προς το καλύτερο. Εφαρμόστηκαν δε, όπως τόσοι άλλοι νόμοι στην Ελλάδα, επιλεκτικά, τόσο από τα πανεπιστήμια και τις διοικήσεις τους όσο και από το υπουργείο. Στο πανεπιστήμιο επικράτησε μια διεκπεραιωτική λογική συμμόρφωσης με τους τύπους του νέου νόμου για τα Α.Ε.Ι.. Με τη «βοήθεια» των υπηρεσιών του υπουργείου συνεχίζουμε τη «διύλιση του κώνωπα» των όλο και περισσότερων ασαφών ή κακοσχεδιασμένων νομικών διατάξεων και υπουργικών αποφάσεων. Οι κατ’αρχήν ενδιαφέρουσες διατάξεις περί τετραετούς προγραμματισμού έμειναν κενό γράμμα με κοινή συναίνεση. Η δημιουργία μονομερών υποχρεώσεων χωρίς τους πόρους για την υλοποίησή τους, τα λεγόμενα unfunded mandates, συχνά αυτοακυρώνονται — τι προγραμματισμός να γίνει χωρίς προϋπολογισμό; Η δικαιολογημένη δυσπιστία προς το κεντρικό κράτος σε σχέση με τις ουκ ολίγες δεσμεύσεις του στο πλαίσιο του τετραετούς προγραμματισμού είναι ο παροιμιακός γάιδαρος, που έφαγε το στραβό κλήμα της έλλειψης στρατηγικού σχεδιασμού στα πανεπιστήμια. Η αδυναμία προγραμματισμού βέβαια δεν εμπόδισε τα αρμόδια όργανα να προχωρήσουν στην ίδρυση ενός ακόμα νέου πανεπιστημίου.

Η συνεχής εναλλαγή μεταξύ βίαιης διατάραξης της πανεπιστημιακής λειτουργίας και μιας «εύρυθμης» λειτουργίας που αφήνει ανέγγιχτα τα μεγάλα προβλήματα και αγνοεί τις μεγάλες προκλήσεις οδηγεί το πανεπιστήμιο σε πολλές απώλειες. Πλήττεται φυσικά το ερευνητικό έργο, που απαιτεί συνέχεια και κατάλληλο περιβάλλον για να δώσει καρπούς, και κουτσουρεύεται η εκπαιδευτική διαδικασία. Εκτός από αυτά, χάνουμε και θα είναι πολύ δύσκολο να ξαναβρούμε την πανεπιστημιακή κοινότητα. Χάνουμε τη σύνδεση των φοιτητών μας και των καθηγητών με κοινές αξίες, χάνουμε τη συνοχή που χαρακτηρίζει μια κοινότητα. Στο μυαλό πολλών φοιτητών μας πανεπιστήμιο ίσον αίθουσες διδασκαλίας και εξετάσεις. Έτσι, η σχέση του πανεπιστημιακού (φοιτητή, καθηγητή, εργαζόμενου) με τον ακαδημαϊκό χώρο – το φυσικό αλλά και τον πνευματικό χώρο του πανεπιστημίου — είναι το πρώτο θύμα των κακομοιριασμένων έως αβίωτων χώρων, των συνεχών διακοπών της λειτουργίας των πανεπιστημίων, και της αδυναμίας των πανεπιστημιακών να υπερασπιστούν ιδεολογικά την σημασία του πανεπιστημίου και να εκσυγχρονίσουν τη λειτουργία του. Η μη-συμβίωσή μας, φοιτητών, καθηγητών και εργαζομένων, στο διττό αυτό χώρο εκτρέφει την αδιαφορία όλων για το πανεπιστήμιο, καθιστά ακόμα πιο δύσκολη την εκπλήρωση της αποστολής του, και σχεδόν αδύνατη την αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει. Με άλλα λόγια, η παρούσα κατάσταση ενισχύει την ιδιώτευση και θρέφεται από αυτή, ενώ το πανεπιστήμιο χρειάζεται στράτευση. Όσοι πιστοί ας προσέλθουμε.

To άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος “Η Ελλάδα το 2009″ που κυκλοφόρησε μαζι με την ελληνική μετάφραση του World in 2009 του Economist από την Καθημερινή.