Όταν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις χρησιμοποιούνται
ως επίφαση συμμετοχικής δημοκρατίας

του Αλέξανδρου Δεληγιάννη*

Οδηγούν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις σε αυτό που ονομάζουμε Κοινωνία των Πολιτών; Αν όχι, θα μπορούσαν να το κάνουν; Στο ήδη ομιχλώδες Μη Κυβερνητικό τοπίο, οι κρατικές παρεμβάσεις μάλλον περιπλέκουν παρά διευκολύνουν τα πράγματα.

«Το κυρίαρχο δυτικό μοντέλο της κοινωνίας των πολιτών μοιάζει να οδηγεί λιγότερο στην κοινωνική συνοχή και την οικονομική επιτυχία από ότι κάποια εντελώς αντίθετα μοντέλα κοινωνικής τάξης όπως αυτά της Ανατολικής Ασίας. Ίσως το πλέον άξιο απορίας είναι γιατί τόσοι άνθρωποι στη σύγχρονη Δύση έχουν πίστη σε αυτό το μοντέλο και το κηρύττουν σε άλλους, τη στιγμή που αποτελεί μόνο μερικό και μάλιστα απατηλό οδηγό για την οργάνωση των δικών τους κοινωνιών.»1

Στις οργανωμένες προσπάθειες για κοινωνική αλλαγή μπορούμε να διακρίνουμε δυο κύριες σχολές: η μια υποστηρίζει ότι ο μόνος τρόπος για επίτευξη ουσιαστικής κοινωνικής αλλαγής είναι η κατάκτηση της εξουσίας από το λαό, από τους εκπροσώπους του, από την ιντελιγκέντσια, από τους πεφωτισμένους… (υπογραμμίστε ή συμπληρώστε κατά βούλησιν). Στη σχολή αυτή ανήκουν προφανώς κάθε είδους πολιτικά σχήματα που προβάλλουν απόψεις και θέσεις για το σύνολο της κοινωνικής οργάνωσης και δραστηριότητας: προτείνουν ολοκληρωμένα κοινωνικά μοντέλα και ζητούν τα ηνία της διαχείρισης για να τα υλοποιήσουν.

Στον αντίποδα βρίσκονται φορείς πολιτών που καταπιάνονται με συγκεκριμένα ζητήματα (issues) χωρίς να επιζητούν την ανάληψη της εξουσίας. Αυτοί είναι οι φορείς που περιγράφουμε συνήθως με τον όρο Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ή, πιο σωστά, Μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί.

Παρότι οι ΜΚΟ συχνά υποστηρίζονται από μεγάλο μερίδιο της κοινής γνώμης, η υποστήριξη αυτή έχει θεματικό χαρακτήρα και δεν μπορεί αυτόματα να μεταφραστεί σε ευρύτερη πολιτική δύναμη. Έτσι, για παράδειγμα, η μαζική υποστήριξη των Ελλήνων Γιατρών Χωρίς Σύνορα, πόρω απέχει από την εξασφάλιση της εκλογής του πρώην προέδρου τους στο βουλευτικό αξίωμα.

Χωρίς τα παραπάνω να περιγράφουν πλήρως το σύγχρονο Μη Κυβερνητικό τοπίο (είναι, για παράδειγμα, τα Think Tanks των πολιτικών κομμάτων Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις;) αποτελούν ένα καλό σημείο εκκίνησης. Ούτως ή άλλως, η συνεπής χρήση του όρου «Μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί» (ΜΚΟ) ως προσδιοριστικού είναι a priori καταδικασμένη, καθώς πρόκειται για έναν αρνητικό ορισμό: στηρίζεται στην άρνηση της κυβερνητικής ιδιότητας. Ακόμη και αν, χωρίς να αυθαιρετούμε ιδιαίτερα, συμπεριλάβουμε και το «μη κερδοσκοπικό» στοιχείο στα χαρακτηριστικά των ΜΚΟ –διαφοροποιώντας τους έτσι από το χώρο της επιχειρηματικής δραστηριότητας- ο ορισμός παραμένει αρνητικός, με όλες τις αδυναμίες που αυτό συνεπάγεται. Μπορούμε ποτέ να προσδιορίσουμε ένα ζώο ως «Μη Σκύλο»;

Επιπλέον, καθώς ο περιορισμός της υπευθυνότητας –όχι όμως και της παρεμβατικότητας- του κράτους αποτελεί διεθνή τάση, είναι φυσικό ο Μη Κυβερνητικός χώρος να αναπτύσσεται ανάλογα. Μπορεί να είναι, για παράδειγμα, Μη Κυβερνητικός ο χώρος του πολιτισμού; Αν δούμε την περίπτωση της Βρετανίας, πρώτης διδάξασας στην Ευρώπη στο θέμα της κρατικής αξιοποίησης των ΜΚΟ, η απάντηση είναι καταφατική: το θέατρο The Globe, όπου πρωτοπαίχτηκαν τα έργα του Σαίξπηρ είναι μια ΜΚΟ. Γιατί όχι και η Επίδαυρος;

Ανεξάρτητα από το αντικείμενό τους, οι ΜΚΟ διακρίνονται για την εντυπωσιακή τους ποικιλομορφία σε όλα τα επίπεδα: ως προς το νομικό τους πρόσωπο, την εσωτερική τους οργάνωση, το κοινό τους, τα μέσα που επιλέγουν για να πλαισιώσουν τη δράση τους. Η ποικιλομορφία αυτή είναι βεβαίως φυσικό επακόλουθο της ιστορίας των οργανώσεων: άλλες ξεκίνησαν ως ομάδες από παιδιά των λουλουδιών, άλλες ως τρόπος βελτίωσης μιας επιχειρηματικής εικόνας και άλλες ως πρωτοβουλίες βασιλέων. Δεν μπορεί να περιμένει κανείς να έχουν την ίδια προσέγγιση η Greenpeace, το WWF και η Βασιλική Εταιρεία για την Προστασία των Πτηνών.

Μπορεί όμως το παραπάνω τοπίο να χαρακτηριστεί «Κοινωνία Πολιτών»; Μπορεί ένα συνοθύλευμα από φορείς ανεξάρτητους μεταξύ τους, απαρτιζόμενους από ανθρώπους με ποικίλες ιδεολογίες, με μια απειρία διαφορετικών οργανωτικών προσεγγίσεων να εξασφαλίσει μια ολοκληρωμένη «κάλυψη» των πολιτών από όλα τα μέτωπα;

Η ποικιλομορφία είναι ακριβώς η δύναμη των ΜΚΟ. Εκεί που τα εργαλεία της μιας δεν αρκούν, μια άλλη μπορεί να συνεχίσει. Η δυναμική αυτού του μοντέλου φάνηκε με τον καλύτερο τρόπο στην υπόθεση Brent Spar το 1996. Η εναντίωση στη Shell για την απόρριψη μιας εξέδρας πετρελαίου στη Βόρεια Θάλασσα ξεκίνησε από την Greenpeace, μια ακτιβιστική οργάνωση, όμως σύντομα ένωσε έναν ασύλληπτο αριθμό φορέων. Σημειώνουμε ότι η αποτελεσματικότητα των μηχανισμών κινητοποίησης των πολιτών στη Γερμανία οφείλει πολλά ακόμη και σε πολιτικά σχήματα, όπως αυτό το Πρασίνων, που μένοντας εκτός κοινοβουλίου για πολλά χρόνια επένδυσε στην τοπική δράση και την αυτοοργάνωση των πολιτών.

Πάντως, ακόμη και στις σπάνιες περιπτώσεις τέτοιας σύμπλευσης, το σύνολο των ΜΚΟ σίγουρα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα συνεκτικό πλαίσιο Κοινωνίας των Πολιτών. Τα ενδιάμεσα κενά είναι πολύ περισσότερα από τις περιοχές αλληλεπικάλυψης. Ο Μη Κυβερνητικός χώρος δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από ένα Σύνολο –δεν είναι ένα Όλον. Πολυάριθμα κομμάτια από παζλ –ούτε όλα τα κομμάτια και ούτε καν από το ίδιο παζλ!

Σε κάθε περίπτωση, τα παραπάνω δεν μειώνουν τη δυναμική και τις δυνατότητες των ΜΚΟ να συμβάλουν στην επίλυση συγκεκριμένων κοινωνικών ζητημάτων καθώς και στο γενικότερο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αυτό αναγνωρίζεται και από την ελληνική πολιτεία, η οποία δημιούργησε ένα σχετικό νομικό (2731/99) και θεσμικό πλαίσιο, με κύριο εργαλείο την Υπηρεσία Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας του ΥΠΕΞ. Όταν το πλαίσιο αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε, εκφράσαμε την ανησυχία ότι οι επιλογές της πολιτείας θέτουν σε κίνδυνο τα ίδια τα στοιχεία που έχουν κάνει τις ΜΚΟ να διακριθούν: την ανεξαρτησία, την ποικιλομορφία και την αποτελεσματικότητά τους. Λίγα χρόνια μετά, οι φόβοι μας μάλλον επιβεβαιώθηκαν.

Το φαινόμενο είναι το αντίστοιχο του ευτροφισμού στα φυσικά οικοσυστήματα: μια πηγή οργανικών ουσιών οδηγεί στην υπερβολική ανάπτυξη συγκεκριμένων ειδών σε βάρος των υπολοίπων. Το οικοσύστημα χάνει τη βιοποικιλότητά του και –κατά συνέπεια- τη σταθερότητα και τη βιωσιμότητά του, οδηγούμενο στην εξάρτηση από τη συγκεκριμένη πηγή.

Αυτό ακριβώς είναι το φαινόμενο που παρατηρήθηκε στο Μη Κυβερνητικό Οικοσύστημα της χώρας μας: η ποικιλότητα μειώθηκε σημαντικά, καθώς πολλοί ΜΚΟ έσπευσαν να αλλάξουν το καταστατικό τους και τις προτεραιότητες δράσης τους, προκειμένου να ενταχθούν στα καθορισμένα πλαίσια χρηματοδότησης –και όχι μόνο του ΥΠΕΞ. Όσο για τους υφιστάμενους φορείς που δεν δέχτηκαν –ή δεν μπορούσαν- να μεταλλαχθούν με τη μέθοδο του Προκρούστη ώστε να χωρέσουν στα προβλεπόμενα καλούπια, αυτοί έμειναν εν πολλοίς εκτός παιχνιδιού. Παράλληλα, νέοι οργανισμοί εμφανίστηκαν εκ του μηδενός, με μοναδικό εχέγγυο βιωσιμότητας τις γνωριμίες τους.

Παλαιότερα η έννοια του φορέα-«σφραγίδα» είχε γεννήσει την περίφημη ρήση ότι «αν στο δρόμο φωνάξεις ‘Πρόεδρε’ θα γυρίσουν οι μισοί περαστικοί». Δυστυχώς, πλέον, μας είναι πολύ δύσκολο να αστειευτούμε. Ο λόγος είναι ότι με τα πλαίσια χρηματοδότησης συνδέονται και τα πλαίσια εκπροσώπησης.

Σήμερα, «οι πρωτοβουλίες και οι εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών διαδραματίζουν καίριο ρόλο σε όλο και περισσότερες δημόσιες συζητήσεις που επηρεάζουν την αγορά και την πολιτική, σε θέματα όπως η αειφόρος ανάπτυξη, η ειρήνη, τα δικαιώματα των μειονοτήτων και οι κίνδυνοι της τεχνολογίας, για να αναφέρουμε μόλις μερικά. […] Αν η πολιτική επιρροή μετριέται μεταξύ άλλων με την αναγνώριση που έχουν αυτές οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών από επίσημους πολιτικούς φορείς εντός εθνικών κρατών και υπερεθνικών οργανισμών, όπως είναι τα Ηνωμένα Έθνη, τότε είναι δυνατόν να μιλήσουμε για την αύξουσα δυνητική εξουσία της παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών.»((Ulrich Beck, “The brave new world of work”, Polity Press, (Αγγλική έκδοση του “Schoene neue Arbeitswelt. Vision Weltburgergesellschaft”, Campus Verlag)))

Όμως, αν το τοπίο στρεβλώνεται, τότε η διπλωματία των πολιτών ανάγεται σε διπλωματία των εκλεκτών, με τρόπους οι οποίοι αρμόζουν μάλλον σε ολιγαρχικά πολιτεύματα. Η εκπροσώπηση στα διεθνή fora κάθε άλλο παρά προάγει τη δημοκρατία όταν η ίδια η εξουσία καθορίζει τους «ανεξάρτητους» εκπροσώπους. «Στους αγρίους δεν πρέπει να ρωτά κανείς ποιος είναι ο αρχηγός σας, αλλά μάλλον, ποιος από σας μιλά; Κύριος των λέξεων: έτσι ονομάζουν τον αρχηγό τους πολλές ομάδες.»((Pierre Clastres, «Η κοινωνία ενάντια στο κράτος», Μετάφραση Κική Καψαμπέλη, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια))

Σύμφωνα με την Janine Wedel «Υπό το καθεστώς του κομουνισμού, τα έθνη της Ανατολικής Ευρώπης ποτέ δεν είχαν μια ‘κοινωνία πολιτών’. ‘Κοινωνία πολιτών’ υπάρχει όταν άτομα και ομάδες έχουν την ελευθερία να σχηματίζουν οργανώσεις που λειτουργούν ανεξάρτητα από το κράτος, και που μπορούν να μεσολαβούν μεταξύ των πολιτών και του κράτους.»2

Αναζητώντας επίμονα συνομιλητές, εκπροσώπους αυτής της μη υφιστάμενης Κοινωνίας Πολιτών, στην Ανατολική Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Ένωση «ενθάρρυνε» τη δημιουργία της, διαθέτοντας σημαντικά κονδύλια στο ευρύτερο πλαίσιο του capacity building. Μένει να αποδειχθεί κατά πόσο η προσέγγιση αυτή είναι επιτυχημένη, όμως έχουν ήδη αναδειχθεί αντιρρήσεις σε σχέση με την αντιπροσωπευτικότητα των φορέων στους οποίους διοχετεύεται η οικονομική υποστήριξη.

Η ανεξαρτησία στη λειτουργία των ΜΚΟ δεν απειλείται επομένως μόνο από απαγορεύσεις, αλλά και από το κρατικό σφιχταγκαλιάσμα. Πόσο μάλλον, όταν πολιτική ειδικά του ελληνικού κράτους αποτελεί όχι μόνο η επιλεκτική χρηματοδότηση, αλλά και η μείωση των οικονομικών επιλογών των ΜΚΟ. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ενώ (θεωρητικά) άνοιξαν οι κρουνοί της κρατικής / διακρατικής χρηματοδότησης των ΜΚΟ, οι ιδιωτικές δωρεές και χορηγίες ακόμη φορολογούνται! Τι είναι αυτό αν όχι μια πολιτική μονοδιάστατης ανάπτυξης και εξάρτησης;

Η κοινοτική προσέγγιση είναι βεβαίως πιο «φιλελεύθερη», γι’ αυτό και προβλέπει ποσοστά 25%-50% ιδίας συμμετοχής στην πλειοψηφία των προσβάσιμων στις ΜΚΟ χρηματοδοτήσεων.

Στην ιδιόρρυθμη ελληνική πραγματικότητα όμως, ελάχιστα πράγματα γίνονται όπως σχεδιάζονταν. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση πολλών περιβαλλοντικών ΜΚΟ που επί χρόνια λειτούργησαν συναινετικά, συμμετέχοντας στον όποιο διάλογο με το κράτος, υποβάλλοντας προτάσεις, στηρίζοντας πλαίσια, μπαίνοντας στο ίδιο το έργο της διαχείρισης και κάνοντας διαρκείς συμβιβασμούς απέναντι σε έναν κρατικό μηχανισμό παγιωμένης λογικής.

Αποτέλεσμα; Στον τομέα της χρηματοδότησης πολλά τα υπεσχεμένα, ελάχιστα τα παραδοτέα. Στον τομέα της εφαρμοσμένης πολιτικής, η πρόσφατη κοινή ανακοίνωση οκτώ μεγάλων περιβαλλοντικών ΜΚΟ τα λέει όλα: «Το περιβάλλον (εξακολουθεί να) βρίσκεται στο περιθώριο». (4)

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο τα αποτελέσματα, αλλά και η έλλειψη ουσιαστικής διάθεσης. «Στο κεφάλαιο ‘ενημέρωση και συμμετοχή’ το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει συνολικά χαμηλές επιδόσεις. Χαρακτηριστική είναι η προκλητική αγνόηση επανειλημμένων έγγραφων αιτημάτων των περιβαλλοντικών οργανώσεων για ενημέρωση σε διάφορα θέματα. Η στάση αυτή μάλιστα έρχεται σε αντίθεση με την Κοινοτική και εθνική νομοθεσία για την απρόσκοπτη πρόσβαση σε περιβαλλοντική πληροφόρηση.» (4)

Η περίπτωση των οκτώ περιβαλλοντικών ΜΚΟ δεν είναι η μόνη. Πιο πρόσφατα, σε κοινή συνέντευξη τύπου, έξι ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στον τομέα των δικαιωμάτων των προσφύγων, επισήμαναν σοβαρά προβλήματα στην εφαρμογή των διαδικασιών παροχής ασύλου στην Ελλάδα. (5)

Η ειρωνεία είναι ότι αυτή η ενωτική –και αποτελεσματική από πλευράς απήχησης- δυναμική των ΜΚΟ στη χώρα μας, έρχεται ως ανταπόκριση στην κυβερνητική αδιαφορία! Αντίθετα, έχουν αποτύχει οι επανειλημμένες κυβερνητικές πρωτοβουλίες για κοινή αντιμετώπιση των φορέων της κοινωνίας των πολιτών μέσα από αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα επιτροπές.

Όσο πεφωτισμένες, «προοδευτικές» ή «φιλελεύθερες» και αν είναι οι πολιτικές ηγεσίες μας, δεν έχουν εγκαταλείψει (ακόμη) τον παραδοσιακό κρατικιστικό τους προσανατολισμό, τον όποίο έχουν από θέσης. Βάσει αυτού του προσανατολισμού, οι εκλεγμένοι μας εκπρόσωποι διατηρούν την εξουσία και καλούν τους πολίτες να συμμετέχουν.

Όμως η λογική της κοινωνίας των πολιτών είναι αντίστροφη. Προϋποθέτει την αναγνώριση ότι, εν τέλει, οι πολίτες έχουν ούτως ή άλλως την εξουσία και ο ρόλος των εκπροσώπων είναι η διευκόλυνση της ομαλής, συνεπούς και αποτελεσματικής διακυβέρνησης. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα διαφαίνεται και ο καταλυτικός, αλλά όχι πατερναλιστικός, ρόλος των ΜΚΟ.

«Τελικά, οι συζητήσεις για την κοινωνία των πολιτών μας οδηγούν σε μια νέα κατανόηση της συνεισφοράς του ηθικού, του κοινωνικού και του πολιτικού στην οργάνωση όλων των ανθρώπινων κοινοτήτων».(1)

Βιβλιογραφία

(4) Greenpeace, WWF, Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης, Μεσόγειος SOS, Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης, Αρχέλων, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, MOm, «Το περιβάλλον (εξακολουθεί να) βρίσκεται στο περιθώριο», κοινό δελτίο τύπου, Αθήνα 15, Μαρτίου 2005
(5) ΑΡΣΙΣ, Διεθνής Αμνηστία, Δίκτυο Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Ιατρικό Κέντρο Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων, Οικουμενικό Πρόγραμμα Προσφύγων, «Οργανώσεις επισημαίνουν προβλήματα στη διαδικασία ασύλου», Αθήνα, 28 Μαρτίου 2005

——————————————————————————

*Ο Αλέξανδρος Δεληγιάννης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων και project manager, συνεργάτης πολυάριθμων ΜΚΟ. Το άρθρο αποτελεί εκτεταμένη και επικαιροποιημένη έκδοση κειμένου που πρωτοδημοδιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Δικαιωματικά!, τεύχος 7, Οκτώβριος 2000.

1. Chris Hann & Elisabeth Dunn (editors), “Civil Society: challenging western models”, European Association of Social Anthropologists [↩]
2. [↩]