H πρόβλεψη είναι πάντα επικίνδυνη στις κοινωνικές επιστήμες. Η κοινωνία, ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν υπακούει αυστηρά σε σιδερένιους νόμους αλλά ακολουθεί σε δοσμένες ιστορικές στιγμές πολυποίκιλες και συχνά απρόβλέπτες διαδρομές. Ακόμα κι έτσι όμως, οι πεσιμιστικές προβλέψεις του αξιότιμου κυρίου Χάντιγκτον για το μέλλον της δημοκρατίας τη δεκαετία του ’80 μπορούν άνετα να θεωρηθούν από τις πιο άστοχες εκτιμήσεις για έναν κοινωνιολόγο. Ο εν λόγω επιστήμονας στα 1984 δεν δίστασε να συμπεράνει ότι οι προοπτικές για τη διάδοση της δημοκρατίας σε μη δημοκρατικές κοινωνίες είναι αποθαρρυντικά ελάχιστες.

Ο Χάντιγκτον βέβαια δεν ήταν ο μόνος που αμφισβητούσε την ελαστικότητα και τη βιωσιμότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος . Περισσότερο εξέφραζε ένα (νεο)συντηρητικό ιδεολογικό ρεύμα που είχε αρχίσει να στερεοποιείται εκείνη την εποχή στην αμερικανική πολιτική σκηνή, μια δυσπιστία απέναντι στις ενδογενείς φιλελεύθερες δυνάμεις των μη-δυτικών κοινωνιών και τις αυτοφυείς δυνατότητες τους για εκδημοκρατισμό. Λίγα χρόνια αργότερα επιβεβαίωσε τον προεξάρχοντα ρόλο του στην αντιδραστική πνευματική πρωτοπορία, όταν εξήγαγε το ¨νόμο¨ της σύγκρουσης των πολιτισμών αποσπώντας (με “τσεκουριές” ,όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο Εμμάνιουελ Τοντ) κάποιες ιδέες του μεγάλου στοχαστή Όσβαλντ Σπένγκλερ…

Ο συντηρητισμός του Χάντιγκτον, σχεδόν εγγενής στην πολιτική του φύση, δεν του επιτρέπει να συλλάβει πλήρως τους εσώτερους οργανικούς δεσμούς που συνδέουν οικονομικές, ιστορικές και πολιτικές δυνάμεις. Αλλά η διερώτηση για το πεπρωμένο της δημοκρατίας παραμένει. Αν θέλουμε να φτάσουμε σ΄ενα συμπέρασμα θα πρέπει να διερευνήσουμε συγκεκριμένα ζητήματα…ποιο οικονομικό σύστημα μπορεί στη δοσμένη ιστορική συγκυρία να εξασφαλίσει ένα ελεύθερο και δημοκρατικό κοινωνικό περιβάλλον; Και περαιτέρω… είναι η δημοκρατία τελικά ο φορέας της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας; Υπόσχονται οι δημοκρατικοί θεσμοί καλύτερη οικονομική αποδοτικότητα άρα και περισσότερες πιθανότητες για ευημερία; Χειρότερη; ίδια με εκείνη των εξουσιαστικών κοινωνιών; Αυτά τα ερωτήματα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον κυρίως για τις υπανάπτυκτες και αναπτυσσόμενες χώρες που αποπειρώνται το βήμα από τον ολοκληρωτισμό στη δημοκρατική αναγέννηση.

Η Ιστορία, διδάσκει ότι σε δεδομένες στιγμές οι δημοκρατικοί θεσμοί μπορούν να προωθήσουν καταστροφικές οικονομικές πολιτικές και να δώσουν το υπόβαθρο για έναν γενικό αναπτυξιακό μαρασμό. Η δημαγωγία των πολιτικών και οι κοντόθωρες εκτιμήσεις των ψηφοφόρων μπορούν συχνά να παράγουν ένα μείγμα εκρηκτικό για τις οικονομίες των εκάστοτε κοινωνιών. Από την άλλη ο καπιταλισμός απαιτεί νομικά θεσπισμένους, αναπαλλοτρίωτους κώδικες λειτουργίας και κρατικά αναγνωρισμένα δικαιώματα για να λειτουργήσει ομαλά. Η ιδιοκτησία, θεμέλιο και πυρήνας της ελεύθερης οικονομίας πόρρω απέχει από τη φιλοσοφία των συλλογικών αποφάσεων και την αρχή της πλειοψηφίας. Από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία είναι ίσως ο μόνος γνωστός θεσμός πλήρους αυτοκυβέρνησης καθώς μέσα στα όρια της το άτομο είναι ολότελα ανεξάρτητο από τη θέληση του άλλου, τη βία της εξουσίας και τις προσταγές της “κοινωνικής βούλησης¨.

Ακολουθώντας αυτήν τη συλλογιστική πορεία πολλοί φιλόσοφοι έκαναν ένα αμφίβολης αξίας φιλοσοφικό άλμα: διαχώρισαν τη δημοκρατία από τον ελευθεριακό καπιταλισμό, τα πολιτικά από τα αστικά δικαιώματα, σαν αυτές οι ελευθερίες να μην ¨ανήκαν¨ με τρόπο αδιαχώριστο στα ίδια πρόσωπα. Η αλήθεια είναι ότι φαινομενικά μια τέτοια άποψη μπορεί να θεωρηθεί βάσιμη. Δημοφιλείς ηγέτες σαν τον Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή προχώρησαν σε αυθαίρετες απαλλοτριώσεις ατομικών ιδιοκτησιών και οι επίγονοι τους, συγκεκριμένα ο στρατηγός Πινοσέτ, συμφώνησαν να υποστηρίξουν πλήρως την “ιδιοκτησία” σε καθεστώς πλήρους ανελευθερίας. Κατά την οπτική αυτή λοιπόν δεν υφίσταται σχεδόν κανένας δεσμός ανάμεσα στην πολιτική ανεξαρτησία και την οικονομική.

Αλλά αν είναι όντως έτσι, τότε πώς μπορεί να ερμηνεύσει κανείς τις αντιδημοκρατικές πολιτικές του Αλιέντε στην τελευταία περίοδο πριν το τραγικό θάνατο του; Πώς θα μπορούσε επίσης να εξηγήσει την οικονομική κρίση που συντάραξε τη Χιλή τη δεκαετία του 80; Φυσιολογικά ένας λειτουργικός καπιταλισμός θα παρήγαγε, τα μπουμ, τις υφέσεις, τις κρίσεις του, όπως στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Αλλά στην περίπτωση της Χιλής είχαμε μια βαθιά, σχεδόν δομική, οικονομικοπολιτική κρίση που τελικά έφτασε μέχρι το προεδρικό μέγαρο καταλήγοντας στην πτώση του Πινοσέτ…

O Friedrich Hayek, ο Milton Friedman, ο Ludwig Von Mises, και πολλοί άλλοι στοχαστές βλέπουν το ζήτημα διαφορετικά. Υποστηρίζουν ότι οι ελευθερίες στο πολιτικό και οικονομικό στερέωμα είναι αλληλένδετες και αμοιβαία εξαρτημένες. Σύμφωνα με αυτούς, υφίσταται μια ενδογενής ομοιότητα ανάμεσα στα δημοκρατικά και τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα καθώς η πολιτική δημοκρατία είναι ο καλύτερος εγγυητής για την προστασία των τελευταίων και αντιστρόφως.

Τελικά ποια άποψη είναι ορθότερη ; Για να απαντήσουμε θα πρέπει να ξεκινήσουμε την ανάλυση μας με μία μικρή αναδρομή. Στον 18ο αιώνα τα ζητήματα της ατομικής ιδιοκτησίας ήταν αρκετά ασαφή και θολά. Δεν απείχαμε και πολύ από την εποχή που οι αριστοκράτες της επαρχίας διατηρούσαν το δικαίωμα της prima noctae, δηλαδή της ασέλγειας σε βάρος νεόνυμφων γυναικών. Οι πολίτες όπως γίνεται κατανοητό δεν διέθεταν τότε αναγνωρισμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα ούτε στο ίδιο τους το κορμί.. Το θνήσκον φεουδαρχικό σύστημα με τον ιδιόρρυθμο καστικό του χαρακτήρα και την άκαμπτη ταξική του δομή ήταν ανίκανο να παρέχει τη βάση για την ανάπτυξη τόσο του καπιταλισμού, όσο και της δημοκρατίας. Αυτές οι ιστορικές αντιφάσεις που καθρέφτιζαν την αντίθεση ανάμεσα στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων και την καθυστέρηση του κοινωνικοπολιτικού συστήματος επιλύθηκαν τελικά με τρόπο επαναστατικό. Μια αλυσίδα από εξεγέρσεις και επαναστάσεις κατέληξαν στη νίκη μιας φίλα προσκείμενης στην ελεύθερη αγορά, μεσαίας τάξης. Οι εκπρόσωποι της ενεπλάκησαν σε μια θανάσιμη πάλη με τους ταξικούς τους αντιπάλους. Σκοπός δεν ήταν μόνο η οικονομική μεταρρύθμιση αλλά και η πολιτική αλλαγή. Πολιτική και οικονομία φαίνονταν δεμένες με άθραυστους δεσμούς.

Από εδώ προκύπτει ένα ζήτημα-κλειδί για την ανάλυσή μας, συγκεκριμένα η ανάγκη διερεύνησης του συγκεκριμένου πολιτικού καθεστώτος που θα είναι πιο συμβατό με την οικονομική ελευθερία. Κάτω από ποιου είδους εξουσία μπορούν οι καταναλωτές και οι παραγωγοί να απολαύσουν της μεγαλύτερης δυνατής προστασίας; Είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί η απάντηση στο ερώτημα αυτό;

Ιστορικά, η πάλη της μεσαίας τάξης για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας από το κράτος και τους δεσποτικούς θεσμούς συμπίπτει με την αρχή της πραγμάτωσης του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτό είναι λογικό. Τα ανοιχτά πολιτικά συστήματα αποδεικνύονται ιδιαίτερα αποτελεσματικά στον τομέα της προστασίας των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Οι βασικές τους προϋποθέσεις, κράτος δικαίου, ισονομία, ισοπολιτεία μεταφράζονται στην εξάλειψη εκείνων των κινδύνων που θα βλάψουν την ακεραιότητα των πολιτών και των ιδιοκτησιών τους. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε επίσης ότι η δημοκρατία φέρνει και ανεξάρτητα οφέλη καθώς απελευθερώνει και επιταχύνει τη ροή της πληροφορίας με ό,τι συνεπάγεται αυτό το γεγονός για την ελεύθερη αγορά.

Αλλά η δημοκρατία, αντιστρόφως, θα ωφεληθεί τελικά από την προστασία της ελεύθερης οικονομίας; Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι η δημοκρατία προϋποθέτει κατά κάποιο τρόπο την ανάπτυξη και την ευημερία. Η οικονομική οπισθοδρόμηση και η χαμηλή παραγωγικότητα οδηγεί στον μαρασμό και την πείνα που με τη σειρά τους οξύνουν τις ανισότητες οδηγώντας στην αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής. Οι ταξικές συγκρούσεις και η δικτατορία φαντάζουν σχεδόν αναπόφευκτες μετά από αυτήν την εξέλιξη. Φυσικά το τελευταίο επιχείρημα δρα και αντιστρόφως καθώς η ανάπτυξη μακροπρόθεσμα αποδομεί τους εξουσιαστικούς θεσμούς και εμπλουτίζει την πολιτική αρένα με νέες κοινωνικές δυνάμεις. Συνεπώς η δημοκρατία είναι στενά δεμένη με το οικονομικό σύστημα που φέρνει ανάπτυξη και υψηλή παραγωγικότητα.

Όπως αποδεικνύουν οι στατιστικές, τα νομικά κατοχυρωμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα έχουν άμεση σχέση με την συνολική αύξηση της παραγωγής. Οι ανοιχτές οικονομίες τείνουν να αναπτύσσονται ταχύτερα και να επιτυγχάνουν υψηλότερα κατά κεφαλή εισοδήματα από τις κλειστές απομονωμένες οικονομίες. Μια έρευνα με τίτλο Economic Freedom of the World του James Gwartney και του Robert Lawson κατέληξε ότι τα έθνη που διέθεταν τις πιο ανοιχτές αγορές από το 1980 ως το 1998 παρουσίασαν οικονομική ανάπτυξη πέντε φορές ταχύτερη από τα έθνη των οποίων οι οικονομίες ήταν ελάχιστα ή καθόλου ανοικτές. Οι κάτοικοι κοινωνιών που ακολουθούν το μοντέλο των ανοικτών αγορών είχαν πολύ υψηλότερα κατά κεφαλή ετήσια εισοδήματα από όσους διαβιούν σε κλειστές οικονομίες ($22,306 vs. $2,916) Μια έρευνα από οικονομολόγους της World Bank,συγκεκριμένα των David Dollar και Aart Kraay κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες που ανοίχτηκαν στην παγκόσμια οικονομία αναπτύχθηκαν πολύ ταχύτερα από όσες προτίμησαν ¨κλειστά¨ μοντέλα. Οι εμπειρικές αποδείξεις δείχνουν ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί και οι ανοικτές οικονομίες σχετίζονται με ταχύτερους ρυθμούς ανάπτυξης στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Στην πραγματικότητα η διάδοση του φιλελευθέρου καπιταλισμού ακολουθήθηκε από μια αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση πολλών χωρών. Σύμφωνα με τον οργανισμό ανθρώπινων δικαιωμάτων ‘‘Freedom House’’, το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που απολαμβάνει πλήρεις αστικές και πολιτικές ελευθερίες αυξήθηκε σταθερά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Συγκεκριμένα από 35 % που ήταν το 1973 (όσο υπήρχε ακόμα ο “εναλλακτικός δρόμος” του υπαρκτού σοσιαλισμού ) σήμερα έχει φτάσει το 44%, αξιοσημείωτη διαφορά αν σκεφτούμε ότι οι μεταβατικές πολιτικές περίοδοι σε ιστορική κλίμακα δεν θα πρέπει να μετριούνται με μήνες και χρόνια αλλά με δεκαετίες και αιώνες.

Η εσωτερική αλληλοσύνδεση ανάμεσα στις χώρες με υψηλή παραγωγικότητα και το δημοκρατικό πολίτευμα δεν είναι φυσικά σταθερός και αμετάβατος νόμος. Είναι αλήθεια ότι χώρες με τεράστιο ορυκτό πλούτο, πχ η Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ μπορούν να έχουν υψηλό κατακεφαλήν εισόδημα και ταυτόχρονα να διατηρούν άθικτη την εξουσιαστική τους υπερδομή. Είναι εύκολο να διαπιστώσουμε ότι ο κεντρικός σχεδιασμός των συγκεκριμένων οικονομιών παράγει δεσμούς εξάρτησης ανάμεσα στην κοινωνική βάση και την ηγεσία. Αυτή η εξάρτηση μακροπρόθεσμα ποτίζει τις ρίζες του ολοκληρωτισμού και επιμηκύνει τη διάρκεια του. Όχι, ο κεντρικός σχεδιασμός δεν είναι ο δρόμος για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ακόμα και σε μια πλούσια χώρα. Το μυστικό κρύβεται στη βασική προϋπόθεση της δημοκρατίας: την ελευθερία του ατόμου να διαχειρίζεται κατά βούληση της παραγωγικές του δυνάμεις, να τις εκμεταλλεύεται και να αποκερδαίνει το υλικό όφελος αυτής της εκμετάλλευσης δίχως την παρέμβαση του κράτους.

Αυτής της μορφής η οικονομική ελευθερία ανεξαρτητοποιεί ένα αρχικά ετερογενές κοινωνικό σώμα που σταδιακά μορφοποιείται σε μια διαφοροποιημένη κοινωνική τάξη με κοινά συμφέροντα και στόχους. Μια μεσαία τάξη που αντλεί τον πλούτο της χωρίς τη συμμετοχή του κράτους είναι ικανή να το αμφισβητήσει και να το πολεμήσει. Αυτή η κοινωνική διαδικασία αντικειμενικά ανοίγει το δρόμο στον πολιτικό πλουραλισμό , τις αστικές ελευθερίες και τη δημοκρατία. Τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε από την ιστορική εμπειρία είναι παραπάνω από πειστικά:

Οι χώρες τις ανατολικής Ασίας ακολούθησαν διαφορετικά μοντέλα οικονομικών συστημάτων από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα μέχρι και σήμερα. Η Ινδία πήρε ένα μισοσοσιαλιστικό μονοπάτι στηριγμένο στον κεντρικό σχεδιασμό ενώ χώρες σαν τη νότιο Κορέα και την Ταϊβάν ανοίχτηκαν περισσότερο στις ελεύθερες αγορές. Μέχρι το 1990 το κατά κεφαλήν εισόδημα στις χώρες αυτές ήταν περίπου 10-15 φορές περισσότερο από της Ινδίας. Δεν μπορούμε να μη συσχετίσουμε με τούτες τις οικονομικές επιλογές τον ολοένα αυξανόμενο εκδημοκρατισμό της Ταϊβάν και της Νότιας Κορέας όπως επίσης και την όψιμη στροφή της Ινδίας στην ελεύθερη αγορά.

Ας κοιτάξουμε τώρα την περίπτωση των χωρών της υποσαχάριας Αφρικής. Ο καθηγητής Smith έκανε μια ενδιαφέρουσα σύγκριση ανάμεσα στο Ζαΐρ και τη Μποτσουάνα. Το Ζαΐρ είναι μια χώρα με πολλές πλουτοπαραγωγικές πηγές. Έχει αρκετή καλλιεργήσιμη γη για να ικανοποιήσει πλήρως τις ανάγκες της Ηπείρου και μπορεί να παράγει με τις υδάτινες πηγές της , ηλεκτρισμό για ολόκληρη την Αφρική. Αλλά σχεδόν σαράντα εκατομμύρια Ζαΐριοι βρίσκονται στα όρια του υποσιτισμού, όντας ανάμεσα στους 12 φτωχότερους λαούς της γης. Από την άλλη πλευρά, η Μποτσουάνα ανήκει στις πιο παραγωγικές χώρες του τρίτου κόσμου δίχως τα στρατηγικά πλεονεκτήματα του Ζαΐρ. Αυτή η διαφορά μπορεί να εξηγηθεί αν επεκτείνουμε τη μελέτη μας στην πολιτική υπερδομή. Το Ζαΐρ είναι μια χώρα κρατικιστική . Το κράτος ελέγχει άμεσα την οικονομία μέσω των μεγαλύτερων εταιριών παραγωγής. Ο μηχανισμός του κατευθύνεται από ένα και μόνο αυταρχικό κόμμα. Δεν είναι δύσκολο να συμπεράνουμε ότι το πολιτικό κλίμα εκεί είναι μάλλον ασταθές. Στην πρόσφατη ιστορία του συγκλονίστηκε από 8 κυβερνητικές κρίσεις, ένα πραξικόπημα, 11 αναταραχές, 12 εξεγέρσεις και τουλάχιστον 3 δολοφονίες σημαντικών πολιτικών προσώπων. Το αποτέλεσμα ήταν η διαρκής συρρίκνωση της οικονομικής του ανάπτυξης. Από την άλλη η Μποτσουάνα ακολούθησε ένα ανοιχτό οικονομικό μοντέλο με αναγκαστικά περιορισμένη κεντρική εξουσία και κατά συνέπεια με ελευθεροτυπία, αναγνωρισμένα δικαιώματα, και λειτουργική δημοκρατία. Τα αποτελέσματα ήταν εμφανή: Ανάπτυξη της τάξεως του 9% ανά έτος επί τριάντα συναπτά χρόνια (1966-1999) και τους υψηλότερους ρυθμούς ανόδου του κατά κεφαλή εισοδήματος σ’ ολόκληρη την Αφρική. Όπως σημειώνει ο Martin L. Weitzman: “η καπιταλιστική οικονομία λόγω του υψηλού βαθμού αποκέντρωσης, αυτόματα χτίζει μια αντίπαλη δύναμη ικανή να ελέγξει τις εκτροπές του κράτους”.

Η αιτία αυτών των εξελίξεων λοιπόν είναι προφανής. Οι ανοικτές αγορές προσφέρουν ένα ισχυρό αντίβαρο στον κεντρικό σχεδιασμό και την ισχύ της κρατικής εξουσίας κινητοποιώντας έτσι ανεξέλεγκτες κοινωνικές δυνάμεις που τείνουν να διεκδικήσουν το δικαίωμα της αυτοκυβέρνησης από τις κυρίαρχες ελίτ. Η ιδιωτική πρωτοβουλία τελικά ίσως να είναι ο βαθύτερος λόγος που μια ελεύθερη αγορά όπως σημειώνει το Cato Institute, σπέρνει τους καρπούς της δημοκρατίας…

Προσθήκη: Καθώς γράφονταν αυτές οι γραμμές έφτασαν στην Ελλάδα τα νέα για τις εξεγέρσεις των κινέζων χωρικών ενάντια στην κυβέρνηση τους. H αυθαίρετη απαλλοτρίωση των ιδιοκτησιών τους για την κατασκευή μιας σύγχρονης ενεργειακής μονάδας ξεσήκωσαν τους αγρότες της υπαίθρου που επιτέθηκαν στις στρατιωτικές μονάδες του Κόμματος με αυτοσχέδια όπλα και δυναμίτες. Οι εξεγερμένοι τσακίστηκαν από το σιδερένιο χέρι της “δικτατορίας του προλεταριάτου” ενώ μετά τη σφαγή (αναφέρθηκαν εν ψυχρώ εκτελέσεις πενήντα αγροτών) οι υπεύθυνοι έσπευσαν να ζητήσουν συγγνώμη για το συμβάν (εφημερίδα “Μακεδονία της Κυριακής”, 18-12-05). Είναι άραγε τυχαίο που οι ανησυχίες πολλών ερυθρών μανδαρίνων συνδέονται με την φιλοκαπιταλιστική στροφή της Κίνας τα τελευταία χρόνια; Για μια ακόμα φορά η ιστορία παίζει τα παιχνίδια που την κάνουν μοναδική. Το κομμουνιστικό καθεστώς αλλάζει σταδιακά τις οικονομικές του βάσεις για να επιβιώσει στο σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα εξουσίας. Αλλά αυτή η μεταβολή αφυπνίζει την κοινωνική ενεργητικότητα των μαζών που χρόνια και χρόνια βίαιης καταστολής είχαν παλέψει να αποκοιμίσουν. Οι συμπάθειες μας φυσικά βρίσκονται στο πλευρό των επαναστατημένων που υψώνουν την κραυγή τους ενάντια στον Έλεγχο της εξουσίας.. Οι πρόσφατες εξεγέρσεις, ανοργάνωτες και σποραδικές πνίγηκαν στο αίμα. Κανείς όμως δεν μπορεί να προδικάσει την έκβαση της πάλης που πρόκειται να ακολουθήσει..

————————————————————–
Eνδεικτική βιβλιογραφία:

1. To σκίτσο βρέθηκε στην τοποθεσία http://www.nancho.net/memes/abexotic.html όπου και συνόδευε το άρθρο “the abhorrence of exotic ideas” του David Kubiak. Η λεζάντα προστέθηκε από το συγγραφέα του παρόντος.