Η σκέψη του σπουδαίου αυστριακού διανοητή Φρίντριχ Χάγιεκ (1899-1992), του «Κάρολου Μαρξ του φιλελευθερισμού» σύμφωνα με τον γάλλο συγγραφέα Guy Sorman, παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στη χώρα μας, αν και το τελευταίο διάστημα πραγματοποιούνται ορισμένες αξιόλογες προσπάθειες μελέτης και προβολής του έργου του . Γεγονός μάλλον παράδοξο καθώς σήμερα, οι «σπουδές Χάγιεκ» (hayekian studies) γνωρίζουν άνθηση στις κοινωνικές επιστήμες και το έργο του μελετάται ακόμη και σε κλάδους όπως οι νευρο-επιστήμες. Είναι προφανές πως, η περιθωριοποίηση του Χάγιεκ στην εγχώρια συζήτηση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σύνδεσή του με το «νεοφιλελευθερισμό» και τις αρνητικές συνδηλώσεις του που συνοδεύουν αυτό το ρεύμα σκέψης στη πολιτική συζήτηση της χώρα μας. Αυτές ακριβώς τις πλευρές του έργου του «πολιτικού» Χάγιεκ επιχειρεί να προσεγγίσει, εν οίδει εισαγωγής, η παρούσα μελέτη. Σε κάθε περίπτωση, η σκέψη του Χάγιεκ αποστρέφεται το δογματισμό και τις ιδεοληψίες και το έργο του, ανοιχτό σε πολλαπλές αναγνώσεις , αποτελεί μία διαρκή πρόκληση για καθένα που επιθυμεί παρακολουθήσει τις περιδιαβάσεις της έννοιας της ελευθερίας στην ιστορία των πολιτικών ιδεών.

Βιέννη, καλοκαίρι του 1919. O Karl Popper, νεαρός κομουνιστής, παρακολουθεί τρομοκρατημένος τη βαρβαρότητα της αστυνομίας που πυροβολεί το άοπλο πλήθος με αποτέλεσμα το θάνατο νεαρών σοσιαλιστών και κομουνιστών εργατών. Οι πυροβολισμοί ξεσπάνε όταν, με την υποκίνηση των κομουνιστών, η διαδήλωση μετατρέπεται σε προσπάθεια απελευθέρωσης μιας ομάδας συντρόφων τους από τα κρατητήρια του κεντρικού αστυνομικού τμήματος της πόλης. Ο Popper, μόλις 17 ετών, αισθάνεται ότι, ως Μαρξιστής, φέρει μέρος της ευθύνης για την τραγωδία – «τουλάχιστον επί της αρχής» – μιας και η θεωρία που υποστήριζε απαιτούσε την εντατικοποίηση της πάλης των τάξεων ώστε να επιταχυνθεί ο ερχομός του σοσιαλισμού.

Γιατί έπρεπε να περιμένουμε 50 χρόνια μέχρι να μεταφραστεί στα ελληνικά το Σύνταγμα της Ελευθερίας; Ας πούμε τα πράγματα με το όνομά τους: ο πραγματικός και πολύ ουσιαστικός λόγος που η ελληνική έκδοση του Χάγιεκ έμενε στις ελληνικές καλένδες, είναι το ιδιότυπο εμπάργκο που ισχύει εδώ και καιρό για τη λέξη που αρχίζει από «φ». Σε ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής δημόσιας σφαίρας, ο φιλελευθερισμός δεν είναι θέμα συζήτησης. Είναι ανάθεμα. Η ετυμηγορία έχει εδώ και καιρό βγει και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση: Είναι μια ιδεολογία απάνθρωπη, μια ιδεολογία που πάνω από τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους βάζει την αγορά, μια ιδεολογία που θέλει να εφαρμόσει στην κοινωνία το νόμο της ζούγκλας. Είναι η ιδεολογία της εκμετάλλευσης, της φτώχειας, των πολέμων, της κλιματικής αλλαγής. Είναι η αιτία της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Για κάποιον μπλόγκερ μάλιστα, ο ίδιος ο Χάγιεκ είναι ο ηθικός αυτουργός της δολοφονικής επίθεσης εναντίον της Κωνσταντίνας Κούνεβα. Γιατί; Διότι υποστηρίζει ότι η συμμετοχή σε εργατικά συνδικάτα πρέπει να είναι αυστηρά οικειοθελής! Διότι υπογραμμίζει πως σε ένα κράτος δικαίου νόμος δεν είναι το δίκιο μόνο του εργάτη, ή μόνο του εργοδότη, αλλά οι νόμοι πρέπει να είναι γενικοί και να έχουν καθολική εφαρμογή!

Το θεωρητικό και το πρακτικό ενδιαφέρον για τα δικαιώματα είναι σχετικά πρόσφατο στον κόσμο. Ασφαλώς και το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρέμεινε επίκαιρο, τουλάχιστον από την Παγκόσμια Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών το 1948. Η αναφορά, όμως στα ανθρώπινα δικαιώματα σήμερα γίνεται συνήθως σε περιπτώσεις κατάφωρης παραβίασης τους σε ορισμένα καθεστώτα και απευθύνεται στις πολιτιστικές ευαισθησίες που απαντώνται κυρίως στη Δύση. Δεν παραπέμπει σε θεωρίες όσον αφορά την έννοια του δικαιώματος. Σε τι συνίσταται αυτή η έννοια; Τα δικαιώματα απορρέουν από την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα. Συνδέονται άμεσα με την απόφασή μας να επενδύουμε την ανθρώπινη προσωπικότητα με δυνάμεις πέρα από αυτές που έχει η αναγνώριση της φυσικής της ύπαρξης. Αναγνωρίζουμε, με άλλα λόγια, την ύπαρξη ενός ηθικού χώρου που περιβάλλει κάθε ανθρώπινο άτομο.

Αν ζητούσαμε από έναν Αναγεννησιακό Ανθρωπιστή να μας αποδώση τα αίτια της σημερινής Κρίσης θα μας απαντούσε κοφτά, «μα, η έλλειψη Virtù» ή αλλιώς «η κατίσχυση της Τύχης». Η Αναγεννησιακή διανόηση είχε κατορθώσει να τυποποιήση σε ένα εννοιολογικό δίπολο την ουσία της ανθρώπινης δράσης. Τι ονομάζουμε όμως Virtù ή Virtus; Εκείνο που αντιτίθεται στη θεά Fortuna. Εκείνο που στην έλλειψή του οδηγούνται σε παρακμή οικογένειες, ηγεμονίες και πολιτισμοί. Εκείνο στο οποίο σκοπεύει η Τέχνη και η ανθρώπινη Διάνοια. Εκτεταμένη ανάλυση της έννοιας της Virtù δίδουν δυο σύγχρονοι μελετητές του Niccolò Machiavelli, o Quentin Skinner και ο J.G.A. Pocock. Το διάβασμα του έργου του δευτέρου «The Machiavellian Moment. Florentine Political Thought & the Atlantic Republican Tradition» (Princeton, 1975) μπορεί να μας δώσει να καταλάβουμε πώς τα δυο χαρακτηριστικά των «Νεότερων Χρόνων», η Αστικοδημοκρατική Πολιτεία και ο Καπιταλισμός, εγκολπώνονται αυτό το δίπολο κάνοντας τον χρονικό ορίζοντα να παρουσιάζεται περισσότερο σπειροειδής παρά γραμμικός. Επίσης μας δείχνει πώς στην Βρετανία των αρχών του 18ου αι. μια παρόμοια κρίση με τη σημερινή δημιούργησε την πρώτη φιλελεύθερη συνείδηση.

Το δίκαιο και τα οικονομικά είναι δύο επιστήμες με μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Η σημαντικότερη από αυτές τις διαφορές είναι το αντικείμενό τους. Τα οικονομικά είναι μια εμπειρική επιστήμη. Μελετά ατομικές συμπεριφορές αλλά και κοινωνικά φαινόμενα. Η νομική είναι μια δεοντολογική επιστήμη. Το αντικείμενό της είναι οι κανόνες δικαίου, μια σειρά από «πρέπει». Στόχος του δικαίου είναι η ρύθμιση της κοινωνικής ζωής, ενώ των οικονομικών η περιγραφή της. Παρά τις διαφορές αυτές, μεγάλοι οικονομολόγοι, φιλόσοφοι και κοινωνικοί επιστήμονες ασχολήθηκαν στο έργο τους με τον οικονομικό ρόλο των θεσμών και ιδιαίτερα του δικαίου αλλά και με την επιρροή της οικονομίας στην εξέλιξη των θεσμών. Από τον Adam Smith μέχρι τον Karl Marx και τον Max Weber, η διαπλοκή δικαίου και οικονομίας ήταν προφανής. Όμως παρά τις ενδιαφέρουσες και πάντα επίκαιρες ιδέες τους κανείς από αυτούς δεν μπόρεσε να προσφέρει μια πειστική θεωρία που να συνδέει τις δύο επιστήμες. Αντιμετώπιζαν την οικονομία αλλά και το δίκαιο ως κοινωνικά φαινόμενα που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, χωρίς όμως να μπορέσουν να προχωρήσουν πέραν μιας (όχι πάντα τόσο πειστικής) περιγραφής.

των Gary Becker και Richard Posner* Είναι ανεπιθύμητη η επιλογή του φύλου κατά τη γέννηση; -Η άποψη του Gary Becker Στην Κίνα του 2005, 118 αγόρια αντιστοιχούσαν σε κάθε 100 κορίτσια που γεννιόνταν. Αυτή η αναλογία είναι μακράν μεγαλύτερη της φυσιολογικής, βιολογικής αναλογίας των περίπου 106 αγοριών για κάθε 100 κορίτσια. Αυτή η ανομοιότητα των […]

Tων Αλεξάνδρα Μαγκούτη & Αριστείδη Χατζή* Altruism itself depends on a recognition of the reality of other persons, and on the equivalent capacity to regard oneself as merely one individual among many. Thomas Nagel 1 Thus every Part was full of Vice, Yet the whole Mass a Paradice Bernard Mandeville 2 Στην περίφημη παραβολή του […]

Του Πάνου Ευαγγελόπουλου Στη μεγάλη ιστορική διάρκεια από την περίοδο του πρώιμου ευρωπαϊκού διαφωτισμού μέχρι την σημερινή εποχή, ο δυτικός πολιτισμός επιχείρησε πολλές φορές και με διάφορους τρόπους την εισαγωγή μηχανισμών στην οργάνωση των κοινωνιών που σκοπό θα είχαν την άμβλυνση των οικονομικών ανισοτήτων. Κορωνίδες αυτής της μακράς ιστορικής προσπάθειας αποτελούν η γαλλική επανάσταση, η […]

Του Αριστείδη Χατζή “Η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών είναι να επιδιώκει και να υποστηρίζει την ανάπτυξη δημοκρατικών κινημάτων και θεσμών σε κάθε έθνος και πολιτισμό, με απώτερο στόχο να εξαλείψει την τυραννία απ’ τον κόσμο.” George W. Bush, Jr. (2nd inaugural address, 2005) “Καθώς το δικαίωμα κάθε νοήμονος είδους να ζει σύμφωνα με τη φυσιολογική […]

The only purpose for which power can be rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others John Stuart Mill 1 The burden of proof is on the shoulders of whomever advocates legal coercion. Joel Feinberg 2 Από το σχολείο ήδη μαθαίνουμε πως η ελευθερία μας […]

Σημείωση: το κείμενο αποσύρθηκε ύστερα από παράκληση του κ. Χατζόπουλου με την αιτιολογία ότι εξαιτίας ειλημμένων υποχρεώσεων αδυνατεί να συνεχίσει τη συζήτηση. Αποτελεί πάγια τακτική της ιστοσελίδας μας να σεβόμαστε την κυριότητα των κειμένων που φιλοξενούμε για αυτό και αφαιρέσαμε το αρχικό κείμενο του συγγραφέα. Ακολουθώντας την ίδια λογική, τα σχόλια θα παραμείνουν ως έχουν […]

Σκέψεις για την τελεολογική θεώρηση της παγκόσμιας ιστορίας “Aπό το νεογέννητο μέχρι το πεντάχρονο παιδί η απόσταση είναι τρομακτική’’ έγραψε κάποτε ο Τολστόι. Σ’ αυτό το κρίσιμο διάστημα της παιδικής ηλικίας το ανθρώπινο ον έρχεται σε επαφή με μια ανώτερη σφαίρα κατανόησης που το απελευθερώνει από τα δεσμά της φυσικής αρχέγονης ύπαρξης . Είναι η […]

Δεν με ενδιαφέρουν οι ορισμοί. Τι είναι ο Σιωνισμός, τι είναι ο αντισημιτισμός κτλ. Αυτό που με ενδιαφέρει, γιατί μου έκανε εντύπωση, είναι τα επιχειρήματα που άκουσα (όχι ενν. στα Μ.Μ.Ε.) κατά το περασμένο εικοσαήμερο, με αφορμή τον εορτασμό εδώ στην Αυστρία και στη Γερμανία της συνθηκολόγησης του ναζιστικού καθεστώτος κατά την 7η Μαΐου 1945 […]

Αντί lead: υποθέτω ότι λόγω του τίτλου, που είναι εσκεμμένα «παραπλανητικός», κάποιοι αναγνώστες θεώρησαν ότι το άρθρο θα αναφέρεται στην τεχνική υπεροχή ή μη του Linux. Συγγνωμη, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μου –άλλωστε, δεν είμαι ειδικός. Επομένως, εάν ανήκετε σε αυτήν την κατηγορία αναγνωστών, μη χάνετε άδικα τον χρόνο σας εδώ. Από την […]

«Η ελευθερία είναι το μοναδικό πράγμα που δεν μπορείς να έχεις εκτός αν είσαι πρόθυμος να το παραχωρήσεις στους άλλους.» William Allen White Τα πρόσφατα γεγονότα στο Birmingham της Μεγάλης Βρετανίας, που οδήγησαν στη ματαίωση του θεατρικού έργου της Σιχ συγγραφέως Gurpreet Kaur Bhatti, με τίτλο Behtzi (Ατίμωση), προς αποφυγή βίαιων επεισοδίων από «προσβεβλημένους» Σιχ, […]

Τι είναι ο πολιτικός φιλελευθερισμός? Ποια είναι η ουσία του? Που βρίσκεται η διαφορά του από όλα τα υπόλοιπα ιδεολογήματα που φλόγισαν τις ψυχές των ανθρώπων στην πορεία της ιστορίας? Είναι αλήθεια ότι ο 20ος αιώνας, αυτός ο μεγαλειώδης και ταυτόχρονα καταραμένος αιώνας των άκρων γνώρισε σε κάθε σημαντική του καμπή ποικιλόμορφες “κοσμοσωτήριες” ιδεολογίες. Σχεδόν […]

Έκανε και κάτι καλό η ιστορία με τον Ρόκο Μπουτιλιόνε. Πυροδότησε έναν διάλογο μέσα στην Ε.Ε. με ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Οι ηθικοί και νομικοί προβληματισμοί που δημιουργεί η σταδιακή αποδοχή των ομοφυλόφιλων ζευγαριών από την ευρωπαϊκή κοινωνία υπερβαίνουν τις στενές εθνικές γραμμές που συχνά ακολουθούνται από τα κράτη-μέλη. Έτσι είδαμε από την μία πλευρά τους […]

Μετά τις συνεχείς επιτυχίες της Εθνικής μας ομάδος ποδοσφαίρου έχει καταστεί «σουξέ» των τελευταίων εβδομάδων ο Εθνικός μας Ύμνος, για την ακρίβεια ο «Ύμνος εις την Ελευθερία». Άρα, έμμεσα ο περί ελευθερίας λόγος γίνεται χρονικά επίκαιρος, ενώ αν λάβουμε υπόψη ότι χρησιμοποιούμε το φιλόξενο χώρο ενός φιλελεύθερου διαδικτυακού τόπου το θέμα καθίσταται και χωρικά επίκαιρο. […]