Εξαιρετικά λίγοι κοινωνικοί στοχαστές είχαν την ευκαιρία να δουν τις ιδέες τους να επιβεβαιώνονται. Ο Friedrich Hayek, που πέθανε ακριβώς είκοσι χρόνια πριν, στις 23 Μαρτίου του 1992, ήταν ένας αυτούς, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη βασική θέση της πολιτικής και οικονομικής του σκέψης: ότι δηλαδή ο κεντρικός σχεδιασμός είναι ανέφικτος. Η ηχηρή κατάρρευση του κάποτε υπαρκτού σοσιαλισμού κατέδειξε πρωτίστως τη γνωσιολογική ανεπάρκεια των ολοκληρωτικών πολιτικών προτάσεων. Όπως ακριβώς είχε προειδοποιήσει ο Hayek, βάζοντας όλα τα αυγά μας σε ένα καλάθι, κινδυνεύουμε να τα χάσουμε όλα όταν συμβεί η αναπόφευκτη διάψευση των σχεδιασμών μας. Κι αυτό γιατί η γνώση στην κοινωνία δεν μπορεί να συγκεντρωθεί με τη μορφή «αντικειμενικών δεδομένων» καθώς είναι εγγενώς διασπαρμένη και αποσπασματική, αφορά διαρκώς μεταβαλλόμενες υποκειμενικές προτιμήσεις και ερμηνείες της πραγματικότητας και είναι σε μεγάλο βαθμό υπόρρητη.

Το βιβλίο «Το Δόγμα του Σοκ» της Ναόμι Κλάιν υποτίθεται ότι αποτελεί μια αποκάλυψη της ανάλγητης φύσης του Καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς και του κορυφαίου πρόσφατου υποστηρικτή του, του Μίλτον Φρήντμαν. Όμως, όπως εξηγεί ο Johan Norberg, η ανάλυση της Κλάιν είναι απελπιστικά ελαττωματική, ουσιαστικά σε όλα τα επίπεδα. Τα ίδια τα λόγια του Φρήντμαν τον αναδεικνύουν σε υποστηρικτή της Ειρήνης, της Δημοκρατίας, των Ατομικών Δικαιωμάτων και των σταδιακών οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Tα ιστορικά παραδείγματα της Κλάιν επίσης καταρρέουν αν εξεταστούν λεπτομερειακά, όπως και οι ευρύτερες εμπειρικές διαπιστώσεις.

Η ιδιοκτησία είναι μια λέξη, που οι άνθρωποι συνδέουν συχνά με τον πλούτο, κάτι που είναι σημαντικό για εκείνους που βρίσκονται σε καλύτερη θέση από τους περισσότερους. Η ιδιοκτησία συχνά συνδέεται με τον καπιταλισμό, και θεωρείται ως ένα από τα πικρά φρούτα της εκμετάλλευσης. Πολλοί αναρωτιούνται αν οι ιδιώτες θα έπρεπε να έχουν δικαίωμα ιδιοκτησίας σε μεγάλες εκτάσεις, ορυχεία, λίμνες, δάση, και τράπεζες. Πολλοί διαμορφωτές της κοινής γνώμης θεωρούν, ότι η ιδιοκτησία είναι ένα υλιστικό ενδιαφέρον, και ότι πρέπει να ασχοληθούμε περισσότερο με την προσφορά και με τη συμπόνια.
Η πολιτική συχνά καθοδηγείται, από μια αρνητική στάση απέναντι στην ιδιοκτησία. Είναι κακό να υπάρχουν μεγάλες διαφορές στον πλούτο. Πρέπει να υπάρχει κάτι λάθος με το σύστημα, αφού οι άνθρωποι είναι σε θέση να συσσωρεύουν μεγάλες ποσότητες πλούτου. Υπάρχουν ορισμένα πράγματα, που κανονικά ανήκουν σε όλους ή στο έθνος, και όχι στους ιδιώτες. Πράγματι, η ιδιοκτησία είναι πολύ συχνά ένα εμπόδιο που προξενεί αμηχανία, στην προσπάθεια για την υλοποίηση έργων, που θεωρούνται ευεργετικά για την κοινότητα ή την κοινωνία. Οι πολιτικοί έχουν λίγες τύψεις συνειδήσεως, όταν ρυθμίζουν ή θέτουν όρους για την ιδιοκτησία, φορολογώντας την υπερβολικά, ή ακόμη και απαλλοτριώνοντάς την για το γενικότερο καλό.

Το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας απονέμεται φέτος στον λατινοαμερικάνο συγγραφέα Mario Vargas Llosa για «τη χαρτογράφηση του των δομών της εξουσίας και τις αιχμηρές του εικόνες της αντίστασης, της ανταρσίας και της ήττας του ατόμου». Στην αρχή της καριέρας του, όπως άλλωστε και η πλειοψηφία των λατινοαμερικανών συναδέλφων του, ο Llosa υπήρξε υποστηρικτής της επανάστασης στην Κούβα και της κυβέρνησης του Φιντέλ Κάστρο. Σύντομα όμως συνειδητοποίησε ότι ο μαρξιστικός σοσιαλισμός δεν είναι συμβατός με τα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας, κι ότι το καθεστώς του Κάστρο θύμιζε έντονα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που ο ίδιος πολεμούσε με το έργο του. Η τελική ρήξη ήρθε το 1971, όταν η Κουβανική κυβέρνηση φυλάκισε τον ποιητή Heberto Padilla για το έργο του, που θεωρήθηκε υπονομευτικό από το καθεστώς. Από τότε μέχρι σήμερα, ο Mario Vargas Llosa αποτελεί τη φωνή του κλασικού φιλελευθερισμού στη Λατινική Αμερική και βρίσκεται σε μόνιμη αντιπαράθεση με κάθε μορφή δικτατορίας στην περιοχή – είτε αυτή προέρχεται από τα Δεξιά, είτε από τα Αριστερά.

Σήμερα βιώνουμε την έλλειψη δημοκρατίας. Αυτό που ήταν θεμελιώδες στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, δηλαδή η ισορροπίες μεταξύ των εξουσιών, παρακμάζει πλέον με γρήγορος ρυθμούς. Μια από τις αιτίες της μεγάλης κρίσης και του κινδύνου για τις δημοκρατίες είναι σήμερα το μονοπώλιο που ασκούν στα δημόσια πράγματα οι μηχανισμοί τους οποίους συγκροτούν οι πολιτικοί στρατοί. Τα κόμματα, τα οποία σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαία, αποτελούν μέρος της κρίσης. Παρόλα αυτά στο σύγχρονο κόσμο και χάρη στην επικράτηση των φιλελεύθερων ιδεών περίπου το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού απολαμβάνει επιτέλους τα οφέλη μιας σχετικά δημοκρατικής διακυβέρνησης και μιας σχετικά ελεύθερης οικονομίας. Δε χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε εδώ για το αν η σημερινή δυτική κοινωνία είναι καλύτερη από οτιδήποτε άλλο έχει υπάρξει ποτέ. Ο φιλελευθερισμός στη χώρα μας είναι μια έντονα παρεξηγημένη και συκοφαντημένη έννοια. Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν που ο όρος, ο οποίος παντού σχεδόν στον κόσμο ταυτίζεται με προοδευτικές και καινοτόμες δυνάμεις, στη χώρα μας έχει αρνητική έννοια.

Ο György Lukács στο σημαντικό του βιβλίο «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση» καταπιάνεται με της αντιφάσεις της Αστικοφιλελεύθερης Κοινωνίας, ανάγοντας αυτές στα φιλοσοφικά της θεμέλια. Και τούτα είναι ο εγγενής της «νομιναλισμός» είτε Καντιανός (Apriori-κος) είτε Εμπειριστικός, η αποδοχή δηλαδή του χωρισμού Ιδέας και Ύλης από ένα hiatum irrationalis, —ανορθόλογο χάσμα, το οποίο δεν μπορεί να είναι παρά η Φύσις και η Τέχνη. Τουναντίον, η Εγελιανή και κατ’ επέκτασιν Μαρξιστική Διαλεκτική που υιοθέτει ο Lukács, ενώνει Ιδέα και Ύλη κατά τρόπο απόλυτο διαμέσου ενός «Γίγνεσθαι» που για τον ίδιο αποτελεί η μαρξιστική Πράξις, η Επανάσταση του Προλεταριάτου. Πράγματι, η τροπικότητα (modalitas) του Φιλελευθερισμού ανάγεται στις ρίζες της νεότερης φιλοσοφίας που βρίσκονται στην «Ονοματοκρατία» (Nominalism) του William of Ockham, η οποία και εγκαινιάζει την χειραφέτηση του κόσμου των γεγονότων —καθέέκαστον ὄντων— από τον κόσμο των ιδεών —καθόλου— δηλαδή τη Μεταφυσική, ή πιο απλά, του Ανθρώπου από την Θεία Πρόνοια. Με αυτή την πρωταρχική διασαφήνιση θα μπορέσουμε να δούμε πως οι αντιφιλελεύθερες κριτικές, «συντηρητικές» ή «προοδευτικές», που αναπτύσσονται τον 19ο αι. και λαμβάνουν απτή μορφή τον 20ο, είναι προϊόντα αυτού ακριβώς του ανορθόλογου χάσματος καθώς δείχνουν να μη βολεύονται μέσα σε αυτό.

Mε αφορμή ένα πρόσφατο περιστατικό σε νυχτερινό μαγαζί στο Γκάζι, ακολουθούν δύο κείμενα, για το κατά πόσο υπάρχει δικαίωμα στην ομοφοβία, και μέχρι πού εκτείνεται. Πριν λίγες μέρες , σε γνωστό μπαρ στο Γκάζι, οι ιδιοκτήτριες του μαγαζιού έκαναν παρατήρηση σε gay ζευγάρι που φιλήθηκε . Παρά την εορταστική ραστώνη, το θέμα πήρε γρήγορα μεγάλες διαστάσεις. Άρθρα δημοσιεύτηκαν σε δημοφιλή blogs και σε εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας , ενώ μέχρι και διαδήλωση έγινε στο Γκάζι . Στο facebook, μάλιστα, εμφανίστηκε γκρουπ που μας καλούσε να μην ξαναπατήσουμε στο συγκεκριμένο χώρο και κατηγορούσε τη διεύθυνση του μαγαζιού για ομοφοβία! Μέχρι εδώ όλα καλά, κι εγώ μαζί τους . Αν νιώθεις πως σε ένα μαγαζί προσβάλουν την προσωπικότητά σου και δε σε αφήνουν να εκφραστείς ελεύθερα, έχεις κάθε δικαίωμα να μην ξαναπάς εκεί και να καλέσεις και άλλους να σε ακολουθήσουν. Όμως η συνέχεια της επιχειρηματολογίας τους , με έκανε να αναρωτηθώ : « Άραγε πόσο καλή σχέση έχουν με την ανεκτικότητα και την ελευθερία ακόμη και αυτοί που υποτίθεται πως παλεύουν γι αυτές τις αρχές ;»Κάποιοι ακτιβιστές υ ποστήριξαν , λοιπόν, πως οι ιδιοκτήτριες του μπαρ πρέπει να δικαστούν σύμφωνα με το νόμο 3304/2005 που ορίζει ότι στον τομέα της παροχής αγαθών και υπηρεσιών που διατίθενται στο κοινό απαγορεύεται κάθε διακριτική μεταχείριση. Με τη σειρά της, η Ομοφυλοφιλική και Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδος (ΟΛΚΕ) κινήθηκε στο ίδιο πνεύμα και , με ανακοίνωσή της κάλεσε την πολιτεία «να διευρύνει την προστασία κατά των διακρίσεων στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών.»

Όσο παράδοξο και αν ακούγεται, στα τελευταία πεντέμισι χρόνια που η «φιλελεύθερη» «Νέα Δημοκρατία» κυβέρνησε την Ελλάδα, γίναμε μάρτυρες του θριάμβου του μεγάλου και σπάταλου κράτους. Ιδρύθηκαν πάνω από 350 νέοι δημόσιοι οργανισμοί, οι δημόσιοι υπάλληλοι ξεπέρασαν για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού έθνους το μισό εκατομμύριο, οι δαπάνες του δημόσιου τομέα αυξήθηκαν από 39% του ΑΕΠ το 2003 σε 42% του ΑΕΠ το 2009 και η συνολική φορολογική και ασφαλιστική επιβάρυνση μιας μέσης Ελληνικής οικογένειας αυξήθηκε από 39,5% το 2004, στο 42,7% το 2008. Σαν αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής, η χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευσης. Το δημόσιο χρέος οδεύει προς το ιλιγγιώδες 120%, ενώ το έλλειμμα αγγίζει το ποσοστό ρεκόρ του 12,5%. Στις εκλογές του Οκτωβρίου, η «Νέα Δημοκρατία» τιμωρήθηκε με το χαμηλότερο ποσοστό της ιστορίας της.

Το τέλος του 20ού αιώνα σημαδεύεται από το τέλος των τελοκρατικών συστημάτων. Ο επιθανάτιος ρόγχος του σοσιαλισμού στην Ανατολή συμπαρομαρτεί με την κοίμιση του ετεροθαλούς αδελφού του στη Δύση. Μπροστά στην κατάρρευση οι αριστεροί φανατικοί των σκοπών ή αποχαλινώνονται κατά μικρές ομάδες προσφεύγοντας στη βία ή κλείνονται στον εαυτό τους και τις επαναστατικές τους αναμνήσεις περιμένοντας το θάνατο του εκάστοτε κόμματος ήσυχα-ήσυχα και με αξιοπρέπεια. Το κίνημα φανατικών που εξακολουθεί ακόμη να κινητοποιεί μάζες είναι το Ισλάμ, η μόνη «οικουμενική» μορφή ολοκληρωτισμού που γεννήθηκε και παρέμεινε εκτός Ευρώπης. Αρχίζει έτσι σιγά-σιγά να γίνεται συνείδηση και στην Ελλάδα ότι οι δογματικοί των Μεγάλων Σκοπών που ως τώρα δεν ανέχονταν να υπάρχουν προβλήματα χωρίς θεσμική λύση, τη δική τους, έχουν ξεπερασθεί. Η στιγμή της αφύπνισης είναι συνήθως οδυνηρή γι’ αυτούς που πίστεψαν βαθιά.

Ισχυρίζονται ορισμένοι ότι ο φιλελευθερισμός είναι ασυμβίβαστος με την «ελληνική πραγματικότητα», διότι η Ελλάδα δεν βίωσε την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, αλλά ούτε, πολλώ μάλλον, τη Μεταρρύθμιση. Γενικεύσεις αυτού του είδους συγχέουν την γένεση των ιδεών με την εξάπλωση τους. Από τη στιγμή που μια νέα αντίληψη δεί το φως της ημέρας ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων συνθηκών και αιτίων, μπορεί να γίνει κτήμα οιουδήποτε. Η μακραίωνη ιστορία των Ιαπώνων δεν έδινε νύξεις για το «ιαπωνικό θαύμα» έως τη στιγμή που αυτό πραγματοποιήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Οι Γερμανοί εθεωρούντο —σχεδόν εθνοφυλετικώς— ως αμετανόητοι στρατοκράτες και κρατολάτρες, μέχρι που οικοδόμησαν μιαν εξαιρετικά σταθερή, ευημερούσα φιλελεύθερη δημοκρατία μετά τον πόλεμο. Οι λαοί της Νοτιοανατολικής Ασίας εθεωρούντο έως την ανάδειξη των τεσσάρων «τίγρεων» εσαεί αιχμάλωτοι της κομφουκιανής «αρμονίας» και στασιμότητας, οι Εβραίοι εθεωρούντο φτιαγμένοι για το ρόλο του θύματος, έως τη συγκρότηση του κράτους του Ισραήλ.

Η σκέψη του σπουδαίου αυστριακού διανοητή Φρίντριχ Χάγιεκ (1899-1992), του «Κάρολου Μαρξ του φιλελευθερισμού» σύμφωνα με τον γάλλο συγγραφέα Guy Sorman, παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στη χώρα μας, αν και το τελευταίο διάστημα πραγματοποιούνται ορισμένες αξιόλογες προσπάθειες μελέτης και προβολής του έργου του . Γεγονός μάλλον παράδοξο καθώς σήμερα, οι «σπουδές Χάγιεκ» (hayekian studies) γνωρίζουν άνθηση στις κοινωνικές επιστήμες και το έργο του μελετάται ακόμη και σε κλάδους όπως οι νευρο-επιστήμες. Είναι προφανές πως, η περιθωριοποίηση του Χάγιεκ στην εγχώρια συζήτηση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σύνδεσή του με το «νεοφιλελευθερισμό» και τις αρνητικές συνδηλώσεις του που συνοδεύουν αυτό το ρεύμα σκέψης στη πολιτική συζήτηση της χώρα μας. Αυτές ακριβώς τις πλευρές του έργου του «πολιτικού» Χάγιεκ επιχειρεί να προσεγγίσει, εν οίδει εισαγωγής, η παρούσα μελέτη. Σε κάθε περίπτωση, η σκέψη του Χάγιεκ αποστρέφεται το δογματισμό και τις ιδεοληψίες και το έργο του, ανοιχτό σε πολλαπλές αναγνώσεις , αποτελεί μία διαρκή πρόκληση για καθένα που επιθυμεί παρακολουθήσει τις περιδιαβάσεις της έννοιας της ελευθερίας στην ιστορία των πολιτικών ιδεών.

Η νομοκρατία ρυθμίζει κανόνες παιχνιδιού και αφήνει τους ανθρώπους ελεύθερους να στοχοθετούν κατά βούλησιν. Όταν το κράτος δεν έχει δικούς του σκοπούς να επιβάλει, αποκλείεται να εκφυλισθεί σε ολοκληρωτισμό. Η τελοκρατία, αντιθέτως, θέλει την πολιτεία εγγυητή και φύλακα της «μίας οδού και μόνης», με απόλυτη εξουσία επιβολής του «ορθού». Όταν όλοι υποχρεώνονται και να ενθουσιασθούν για το επίσημο «τέλος», η τελοκρατία εκφυλίζεται σε ολοκληρωτισμό. Όταν υποχρεώνονται απλώς να πειθαρχούν στις εντολές της χωρίς να τους ζητείται να συμμερίζονται την «ιδεολογία» των εξουσιαστών εμφανίζεται ως αυταρχισμός, τύπου χούντας. Σε ηπιότερες περιπτώσεις η τελοκρατική πολιτεία χρησιμοποιεί περισσότερο την πειθώ και λιγότερο τη βία. Οι «ενάρετες πολιτείες» πάντως είναι εκ καταβολής δυσανεκτικές διότι η λατρεία του ενός «ορθού» σκοπού αποκλείει να έχει κανείς δίκιο —και κατ’ επέκτασιν δικαιώματα— εφόσον αποκλίνει από αυτόν. Αναγνώριση δικαιωμάτων σε άτομα που απορρίπτουν τις επίσημες δεοντικές επιταγές θα σήμαινε εγκατάλειψη των φίλιων δυνάμεων, των μόνων δηλαδή που μπορούν να σώσουν το σύνολο.

0 καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής διακρίνεται από όλους τους άλλους διότι μετατρέπει τον πλούτο —που υπήρχε βεβαίως και στην αρχαιότητα— σε κεφάλαιο, δηλαδή σε κτίρια, μηχανήματα και τεχνογνωσία, με σκοπό την «παραγωγή – για – την – αγορά». Η χρήση κεφαλαίου και η μίσθωση εργατικής δύναμης επιτρέπουν την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών που διατίθενται στην αγορά σε τιμή ανώτερη από το κόστος παραγωγής, αφήνουν δηλαδή κέρδος. Στην προ-καπιταλιστική εποχή, το κέρδος που προερχόταν από τη γεωργία και το εμπόριο μετατρεπόταν σε πολυτελή διαβίωση ενώ, με τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία, άρχισε να επανεπενδύεται με στόχο την παραγωγή αγαθών στον όλο και δημοφιλέστερο —στους καταναλωτές— συνδυασμό ποιότητος χαμηλής τιμής.

Νομοκρατία κατά τον Μ. Oakeshott δεν είναι το κράτος του νόμου γενικώς αλλά του διαδικαστικού νόμου ειδικώς, που προϋποθέτει την ουδετερότητα της πολιτείας και εξασφαλίζει πλήρως τα δικαιώματα στοχοθεσίας των πολιτών. Τελοκρατία, αντιθέτως, επικρατεί όταν η πολιτεία έχει ιδίους σκοπούς, ίδιον «τέλος» το οποίο προσπαθεί να επιβάλλει με το μονοπώλιο της βίας που διαθέτει. Η νομοκρατική εκδοχή προϋποθέτει κράτος δικαίου, όχι κράτος δικαίων («βασιλικών ανδρών» ή «ελέω Θεού» βασιλέων) ούτε δίκαιο κράτος που εμφορείται από ιδίαν αντίληψιν περί του δικαίου, του σκεπτέου και του ορθού. Το κράτος δικαίου είναι σαν ένα σύστημα τροχαίας που ρυθμίζει την κυκλοφορία κάθε είδους οχημάτων, όχι απλώς με σηματοδότες και με παραινέσεις αλλά και με ποινές. Υπό καθεστώς νομοκρατίας το άτομο δεσμεύεται μόνον από τους κανόνες του πολιτειακού παιχνιδιού που διασφαλίζουν την ελευθερία όλων, δηλαδή και των άλλων.

Ο νεοφιλελευθερισμός είναι, υποτίθεται, μία ακραία φιλελεύθερη ιδεολογία που έχει σαν στόχο (για τους φίλους του) την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς και της κοινωνίας από την κρατική παρέμβαση ή (για τους εχθρούς του) την πλήρη κυριαρχία της αγοράς και των συμφερόντων των πολυεθνικών εταιριών, που ανασκουμπώθηκαν για να πάρουν πίσω όσα προνόμια έχασαν κατά τη διάρκεια του μεταπολεμικού κεϋνσιανού consensus. Υποτίθεται επίσης ότι η ιδεολογία αυτή κυριαρχεί πλέον παγκοσμίως, έχοντας ως κύρια ερείσματα τον παγκόσμιο καπιταλισμό και τις Η.Π.Α., αλλά και αρκετούς σοσιαλδημοκράτες Ευρωπαίους πολιτικούς με χαρακτηριστικότερο εκπρόσωπο τον Tony Blair. Θεωρήθηκε λοιπόν ότι ο νεοφιλελευθερισμός αντικατέστησε τον κλασσικό φιλελευθερισμό, είναι σαφώς περισσότερο δογματικός και χαρακτηρίζεται από άκρατο οικονομισμό και άκαρδο ρεαλισμό. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο να θεωρηθεί η επίσημη ιδεολογία της παγκοσμιοποίησης. Άλλωστε, πολλοί θα υποστήριζαν ότι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης ήρθε σαν αποτέλεσμα της ιδεολογικής κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού, τουλάχιστον στις τάξεις των οικονομικών ελίτ.

Το κεντρικό αξίωμα του φιλελευθερισμού, ως αναδύεται σε κάθε κεφάλαιο αυτού του πονήματος, είναι το πρωτείο τον ατόμου. Το εγώ νοείται ως φορέας αξιών, ως το βουλευόμενο και βουληφόρο άτομο, ως το θεμέλιο και ο λόγος ύπαρξης της πολιτείας. Οι θεσμοί νομιμοποιούνται στο μέτρο που προστατεύουν το άτομο τόσο από άλλα άτομα όσο και από την ίδια την πολιτεία, κατοχυρώνοντας έτσι την ανεμπόδιστη επιδίωξη και υλοποίηση των σκοπών του εν ειρήνη και ασφαλεία, δηλ. τα δικαιώματα του. Η ακριβής εξιχνίαση αυτής της οντότητας, που την αποκαλούμε πρόσωπο, άτομο, εαυτός ή, επί το αμεσότερον, εγώ, έχει απασχολήσει τον άνθρωπο από τότε που μίλησε και εκστόμισε συνειδητώς την αντωνυμία σε πρώτο πρόσωπο.

Η αναβίωση των φιλελευθέρων ιδεών κατά τον φθίνοντα 20ό αιώνα απέδειξε στους κυνικούς, πρώτον ότι οι άνθρωποι εξακολουθούν να σκέπτονται και όχι απλώς να ορέγονται, να καταναλώνουν και να αδιαφορούν και δεύτερον ότι το πρωτείο του ατόμου που διακηρύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη εδώ και τρισήμισι αιώνες δεν υπήρξε φευγαλέο σκίρτημα αλαζόνων διανοουμένων καλλιτεχνών και πολιτικών που ήθελαν να απαλλαγούν από την κηδεμόνευση της Καθολικής Εκκλησίας. Εκείνοι που λένε ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι πρόσφατη ανακάλυψη και επομένως υπολείπονται των μεγάλων θρησκειών που αριθμούν χιλιάδες χρόνια και της ιστορικής ή βιολογικής νομοτέλειας που υπερκαθορίζει τον άνθρωπο συγχέουν τη γνώση με το αντικείμενο της. Η θεωρία του Νεύτωνος είναι πρόσφατη αλλά η κίνηση των ουρανίων σωμάτων όχι. Μικρόβια υπήρχαν προ του Παστέρ, άτομα της ύλης πολύ πριν από τον Δημόκριτο και βεβαίως έλλογα άτομα-αποφασιστές πριν από την Αναγέννηση. Η φιλελεύθερη ιδεοπονία δεν υπήρξε κονστρουκτιβιστική, δεν κατασκεύασε έννοιες, τις ανακάλυψε και τις ξεκαθάρισε.

Βιέννη, καλοκαίρι του 1919. O Karl Popper, νεαρός κομουνιστής, παρακολουθεί τρομοκρατημένος τη βαρβαρότητα της αστυνομίας που πυροβολεί το άοπλο πλήθος με αποτέλεσμα το θάνατο νεαρών σοσιαλιστών και κομουνιστών εργατών. Οι πυροβολισμοί ξεσπάνε όταν, με την υποκίνηση των κομουνιστών, η διαδήλωση μετατρέπεται σε προσπάθεια απελευθέρωσης μιας ομάδας συντρόφων τους από τα κρατητήρια του κεντρικού αστυνομικού τμήματος της πόλης. Ο Popper, μόλις 17 ετών, αισθάνεται ότι, ως Μαρξιστής, φέρει μέρος της ευθύνης για την τραγωδία – «τουλάχιστον επί της αρχής» – μιας και η θεωρία που υποστήριζε απαιτούσε την εντατικοποίηση της πάλης των τάξεων ώστε να επιταχυνθεί ο ερχομός του σοσιαλισμού.

Γιατί έπρεπε να περιμένουμε 50 χρόνια μέχρι να μεταφραστεί στα ελληνικά το Σύνταγμα της Ελευθερίας; Ας πούμε τα πράγματα με το όνομά τους: ο πραγματικός και πολύ ουσιαστικός λόγος που η ελληνική έκδοση του Χάγιεκ έμενε στις ελληνικές καλένδες, είναι το ιδιότυπο εμπάργκο που ισχύει εδώ και καιρό για τη λέξη που αρχίζει από «φ». Σε ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής δημόσιας σφαίρας, ο φιλελευθερισμός δεν είναι θέμα συζήτησης. Είναι ανάθεμα. Η ετυμηγορία έχει εδώ και καιρό βγει και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση: Είναι μια ιδεολογία απάνθρωπη, μια ιδεολογία που πάνω από τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους βάζει την αγορά, μια ιδεολογία που θέλει να εφαρμόσει στην κοινωνία το νόμο της ζούγκλας. Είναι η ιδεολογία της εκμετάλλευσης, της φτώχειας, των πολέμων, της κλιματικής αλλαγής. Είναι η αιτία της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Για κάποιον μπλόγκερ μάλιστα, ο ίδιος ο Χάγιεκ είναι ο ηθικός αυτουργός της δολοφονικής επίθεσης εναντίον της Κωνσταντίνας Κούνεβα. Γιατί; Διότι υποστηρίζει ότι η συμμετοχή σε εργατικά συνδικάτα πρέπει να είναι αυστηρά οικειοθελής! Διότι υπογραμμίζει πως σε ένα κράτος δικαίου νόμος δεν είναι το δίκιο μόνο του εργάτη, ή μόνο του εργοδότη, αλλά οι νόμοι πρέπει να είναι γενικοί και να έχουν καθολική εφαρμογή!

Η αυστριακή σχολή οικονομικής σκέψης αποτελεί μία εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση στο χώρο των οικονομικών. Αφενός χρωματίζεται από την κοινή αυστριακή καταγωγή των ιδρυτών της αλλά και του μεγαλύτερου αριθμού των πιο επιφανών συνεχιστών της και αφετέρου χαρακτηρίζεται η πιο ολοκληρωμένη θεωρία που συνθέτει σε μία ενιαία ολότητα τον πολιτικό με τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Το βασικό της επίτευγμα είναι ότι έδειξε ότι δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική ελευθερία χωρίς οικονομική ελευθερία αλλά και το ανάποδο. Πέραν όμως της συνεισφοράς της αυστριακής σχολής στην οικονομική ανάλυση και πολιτική θεωρία πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ταυτόχρονα επηρέασε με καθοριστικό τρόπο τον κόσμο της πολιτικής πράξης και της οικονομικής δράσης. Εξάλλου η φιλοσοφική κορύφωση της αυστριακής σχολής είναι η σύνθεση του καθαρού με τον πρακτικό λόγο. Ένα εγχείρημα του οποίου το βάθος κληρονομείται από τον Καντ και στη σκέψη των αυστριακών παίρνει σάρκα και οστά στην ελεύθερη ανθρώπινη δράση που λαμβάνει χώρα στο κόσμο των αγορών

Το θεωρητικό και το πρακτικό ενδιαφέρον για τα δικαιώματα είναι σχετικά πρόσφατο στον κόσμο. Ασφαλώς και το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρέμεινε επίκαιρο, τουλάχιστον από την Παγκόσμια Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών το 1948. Η αναφορά, όμως στα ανθρώπινα δικαιώματα σήμερα γίνεται συνήθως σε περιπτώσεις κατάφωρης παραβίασης τους σε ορισμένα καθεστώτα και απευθύνεται στις πολιτιστικές ευαισθησίες που απαντώνται κυρίως στη Δύση. Δεν παραπέμπει σε θεωρίες όσον αφορά την έννοια του δικαιώματος. Σε τι συνίσταται αυτή η έννοια; Τα δικαιώματα απορρέουν από την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα. Συνδέονται άμεσα με την απόφασή μας να επενδύουμε την ανθρώπινη προσωπικότητα με δυνάμεις πέρα από αυτές που έχει η αναγνώριση της φυσικής της ύπαρξης. Αναγνωρίζουμε, με άλλα λόγια, την ύπαρξη ενός ηθικού χώρου που περιβάλλει κάθε ανθρώπινο άτομο.

Πολλές φορές, περπατώντας στο κέντρο της Βιένης, από την Karlsplatz μέχρι το Imperial Palace, που σήμερα στεγάζεται η αγαπημένη μου και φιλόξενη Εθνική Βιβλιοθήκη, αναρωτιέμαι πόση μεγάλη δύναμη σκέψης και πνεύματος στεγάστηκε σ’ αυτά τα μνημειώδη κτίρια και τείχη. Σ’ αυτήν την πόλη έλαβαν χώρα σημαντικές συμβολές στην Τέχνη, στη φιλοσοφία, στην επιστήμη. Η Βιένη δεν ήταν μόνο η μουσική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Εδώ γεννήθηκε η ψυχανάλυση (Sigmund Freud), ο νεοθετικισμός (Schlick, Wittgenstein, Carnap), ο κριτικός ορθολογισμός (Karl Popper) αλλά και τα αυστριακά οικονομικά που έμελλαν να προσφέρουν μία ολοκληρωμένη φιλελεύθερη θεωρία της πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Αφορμή για το παρόν σημείωμα μου έδωσε η έκδοση του βιβλίου «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» του Hayek από το Ιδρυμα Κ. Καραμανλής. Στη χώρα μας αρεσκόμαστε να κατηγορούμε συλλήβδην τον νεοφιλελευθερισμό για όλα τα δεινά. Ομως, οι εκδόσεις των βιβλίων των πρωτεργατών του στα ελληνικά είναι μόνο τρεις.

Για ποιο λόγο ο Φρίντριχ Χάγιεκ, ο κατ’ εξοχήν υπέρμαχος της «ακουσίως προκύπτουσας τάξης» για τον 20ό αιώνα, αποφάσισε να συγγράψει το Σύνταγμα της Ελευθερίας, έναν οδικό χάρτη για τη φιλελεύθερη δημοκρατία γεμάτο από προτάσεις για το τι και πώς πρέπει να γίνει; Πώς δένει η αυθορμησία με τον συνταγματικό σχεδιασμό; Η απάντηση σ’ αυτή τη φαινομενική αντίφαση είναι και η προϋπόθεση για να κατανοήσει και να αποτιμήσει κανείς δίκαια την πολιτική σκέψη του Χάγιεκ. Αυτό το δύσκολο όντως έργο ανέλαβε να φέρει εις πέρας στις 25 Ιανουαρίου ο κ. Βασίλης Μαγκλάρας από τις σελίδες της «Καθημερινής» της Κυριακής. Και δυστυχώς απέτυχε (σ.σ. Η κριτική του κ. Β. Μαγκλάρα αναφερόταν στην έκδοση «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας», που κυκλοφορεί από τις εκδ. Καστανιώτη και το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής).

O Hayek είναι κριτής της έννοιας της κοινωνικής δικαιοσύνης. Πιστεύει ότι αποτελεί τη μεγάλη πλάνη, στην κυριολεξία η οφθαλμαπάτη της εποχής μας. «Η στράτευση υπέρ της ‘κοινωνικής δικαιοσύνης’ έχει γίνει κύριος παράγων ηθικής έξαρσης, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του σωστού ανθρώπου… Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια θρησκευτικού τύπου δεισιδαιμονία, που καλά κάνει να την ανέχεται κανείς όταν δίνει χαρά σ’ αυτούς που την πιστεύουν, αλλά την οποία πρέπει να καταπολεμά κανείς όταν μετατρέπεται σε πρόσχημα για την επιβολή καταναγκασμών σε άλλους ανθρώπους». «Με πρόσχημα την ‘κοινωνική δικαιοσύνη’ οι το κράτος απέκτησε ραγδαία μεγάλη κεντρική δύναμη – την οποία δεν μπορεί να αρνηθεί να χρησιμοποιήσει για να ικανοποιήσει τα αιτήματα κατεστημένων συμφερόντων που έμαθαν να χειρίζονται το σύνθημα την ‘κοινωνική δικαιοσύνη’ όπως το ‘άνοιξε σουσάμι’ » (στο παραμύθι του Αλί Μπαμπά). Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης κατά τον Hayek είναι κενή νοήματος ίσως και αντιφατική. Αλλά η οικονομική, κοινωνική και κυρίως πολιτιστική ανάγκη στήριξης και ενδυνάμωσης εκείνων που κατά την κοινή αντίληψη (η οποία ποικίλει σε τόπο και χώρο) είναι ασθενέστεροι μπορεί κάλλιστα να αναγνωρισθεί χωρίς τη ρητορική περί «κοινωνικής δικαιοσύνης».

Οι οικονομικές κρίσεις που συνοδεύουν την εξέλιξη του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος, απεικονίζουν τα λάθη των βασικών του πρωταγωνιστών αλλά και δείχνουν τις αναγκαίες διορθώσεις που πρέπει να συντελεσθούν για να επανέλθει το οικονομικό σύστημα σε τροχιά ανάκαμψης και κατάκτησης νέων υψηλοτέρων επιπέδων ευημερίας. Η αρετή αυτή του καπιταλισμού να στηρίζεται στην ανεμπόδιστη και ελεύθερη λειτουργία των αγορών, του δίνει την ευκαιρία να επιβιώνει στις πιο αντίξοες συνθήκες αλλά και να τιμωρεί ανελέητα όλους αυτούς που παρασιτικά θέλουν να καρπωθούν οφέλη που δεν τους αναλογούν αλλά και όλους τους υπόλοιπους και ιδιαίτερα τους κρατικούς και εταιρικούς μανδαρίνους που τον διαστρεβλώνουν αλλά και ασχημονούν παίζοντας με τις πιο αυστηρές αρχές του. Στον καπιταλισμό δεν υπάρχει καμία παραβίαση των παραγωγικών του κανόνων που να μένει ατιμώρητη από την άτεγκτη λειτουργία των αγορών. Οι αγορές δεν ξεγελιούνται ούτε από κυβερνήσεις ολκής όπως των ΗΠΑ, ούτε από εταιρικά μεγαθήρια όπως η AIG και η Citigroup. Στον καπιταλισμό όταν ο Βασιλιάς είναι γυμνός, οι αγορές το φωνάζουν δυνατά και τον καθιστούν μικρό, νάνο και ασήμαντο. Η κρίση του καπιταλισμού είναι η δύναμη του!

Ας υποθέσουμε πως κάποιος τυπώνει ένα πλαστό χαρτονόμισμα των €500, το οποίο ρίχνει σε κυκλοφορία αγοράζοντας κάποιο αγαθό. Όντας πλαστό, δεν αποτελεί αντάλλαγμα σε κάποια εργασία του. Ο ίδιος ο πλαστογράφος, δεν αισθάνεται καμία τύψη, τουναντίον, αισθάνεται πως η πράξη του ωφελεί το κοινωνικό σύνολο, αφού, όπως λένε οι οικονομολόγοι, «μετά το Keynes, είναι καλό για την οικονομία να ρίχνεται χρήμα στην αγορά για να κινείται». Ωστόσο, ο πλαστογράφος τιμωρείται από το Νόμο. Σε παλαιότερους καιρούς μάλιστα, θα τιμωρούταν με θάνατο. Ας δούμε τώρα μια τράπεζα που κυκλοφορεί μια πιστωτική κάρτα, η οποία είτε δίδεται στον καταναλωτή από ένα συγκεκριμένο εμπορικό κατάστημα για να διευκολύνει τις αγορές του, είτε από την ίδια την τράπεζα με «bonus» αγορών από συγκεκριμένα εμπορικά καταστήματα. Η κάρτα μάλιστα αποτρέπει τον καταναλωτή από το να τράβα χρήματα από ATM με την χρέωση μεγαλύτερου επιτοκίου. Έτσι ο καταναλωτής χρησιμοποίει την κάρτα που τόσο γενναιόδωρα του δωρίσθηκε. Πλέον ο καταστηματάρχης είναι σίγουρος πως δεν θα λάβει πλαστό χαρτονόμισμα. Αγοράζει λοιπόν ο καταναλωτής από τα συμβεβλημένα μαγαζιά αγαθά, αξίας, ας πούμε, πάλι €500. Διαμέσου της κάρτας μεταφέρονται τα €500 από τον λογαριασμό που έχει ανοίξει επί πιστώσει η τράπεζα για τον καταναλωτή, στο λογαριασμό που διατηρεί στην τράπεζα το κατάστημα. Η τράπεζα καταγράφει τις παραπάνω ενέργειες στα λογιστικά της βιβλία. Αν παρατηρήσουμε προσεχτικά, η τράπεζα δεν έχει κυκλοφορήσει χρήμα, δηλαδή αυτό που έχει από τις καταθέσεις των πελατών της και το οποίο αντιπροσωπεύει πραγματικά κέρδη που αποταμιεύει ο κάθε καταθέτης. Η τράπεζα με την πιστωτική κάρτα, κυκλοφορεί χρήμα το οποίο δεν έχει και επιπλέον δύναται να κερδίση τόκο από αυτό.