Σχεδόν οκτακόσιες χιλιάδες οπαδοί της «Νέας Δημοκρατίας» ψήφισαν στις πρόσφατες εσωκομματικές εκλογές για την ανάδειξη του νέου προέδρου. Επίσης εντυπωσιακά μεγάλος ήταν ο αριθμός στις αντίστοιχες εσωκομματικές εκλογές του ΠΑΣΟΚ. Αν αμφιβάλλατε ότι ο δικομματισμός έχει μέλλον, ιδού η διάψευση.

Ευκαιρίας δοθείσης, οι πολίτες εκφράζουν τις προτιμήσεις τους, δεν παραμένουν απαθείς. Οταν τους δίνουν τον λόγο, ενδέχεται να τον πάρουν. Μερικές φορές, δε, λένε απροσδόκητα πράγματα… Οτι μπορεί λ. χ. η κόρη του πρώην αρχηγού, η κυρία με το χαμόγελο-μάσκα, που θεωρούσε αυτονόητο ότι τα αξιώματα πλάστηκαν για ανθρώπους της δυναστείας, να χάσει τις εκλογές! Η δημοκρατική πολιτική είναι ένα ανοιχτό, πολύπλοκο σύστημα. Η εκλογή δυναστειακών ηγετών είναι ενδεχομενική· το φαινόμενο δεν είναι απαραίτητα επαναλαμβανόμενο. Η έκπληξη καραδοκεί. Μόνο οι αιτιοκράτες ή οι επηρμένοι δεν την περιμένουν.

Η εκλογή των προέδρων των ελλαδικών κομμάτων εξουσίας από τη βάση συνιστά ένα νέο φαινόμενο. Ξεκίνησε το 2004 ως μια εκ του ασφαλούς επιλογή του τότε υποψήφιου για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ Γιώργου Παπανδρέου. Διαθέτοντας αντίστοιχα βιώματα ανοιχτών διαδικασιών στην Αμερική και έχοντας όχι μόνο το δαχτυλίδι της διαδοχής, αλλά και την απήχηση του ιστορικού του επωνύμου, ήταν βέβαιο ότι θα εκλεγόταν με τη νέα ανοιχτή διαδικασία. Η εκλογή από τη βάση καθιστούσε πραγματικότητα τη «συμμετοχή» που ευαγγελιζόταν ο κ. Παπανδρέου και έδενε με το γενικότερο πασοκικό αφήγημα περί «λαϊκής κυριαρχίας».

Ο μαζικός τρόπος εκλογής προέδρου στο ΠΑΣΟΚ δημιούργησε νέα δεδομένα στη λειτουργία των κομμάτων. Ηταν εξαιρετικά δύσκολο για τη Ν. Δ. να αρνηθεί την εκλογή προέδρου από τον κόσμο της. Θα φαινόταν φοβική και ελιτίστικη, στην εποχή που το κυρίαρχο λογοπλαίσιο (discourse) ευνοεί την «ανοιχτότητα», την αδιαμεσολάβητη προσβασιμότητα και την άμεση έκφραση ατομικών προτιμήσεων. Οταν ψηφίζεις για τον «Μπιγκ Μπράδερ» και τους «Μεγάλους Ελληνες», γιατί να μην ψηφίζεις και για τον αρχηγό του κόμματός σου; Ο ισομορφικός μιμητισμός παρήγαγε έναν νέο τρόπο λειτουργίας των κομμάτων εξουσίας. Το πολιτικό σύστημα μεταλλάχθηκε δίχως εμπρόθετο σχεδιασμό.

Η εκλογή από τη βάση μπορεί να αναπαράγει, σε μικρογραφία, την πόλωση των εθνικών εκλογών, προσδίδει όμως υψηλή νομιμοποίηση στον εκάστοτε πρόεδρο. Συγχρόνως, περιθωριοποιεί το κόμμα ως θεσμό στο οποίο ο πρόεδρος λογοδοτεί και από τις αποφάσεις του οποίου δεσμεύεται. Διαθέτοντας την άμεση λαϊκή εντολή, ο πρόεδρος αίρεται σημαντικά πάνω από τα κομματικά όργανα. Για την ακρίβεια, ο πρόεδρος μετατρέπεται σε αρχηγό.

Η περιθωριοποίηση του κόμματος αναδεικνύει την ηγετική ομάδα που πλαισιώνει τον αρχηγό και στον οποίο αποκλειστικά αναφέρεται. Το κόμμα μεταβάλλεται κυρίως σε μηχανισμό κινητοποίησης στις εκλογές, κατά τα αμερικανικά πρότυπα. Η διακριτότητά του από την υπόλοιπη κοινωνία περιορίζεται σημαντικά όταν δεν ψηφίζουν μόνο τα μέλη, αλλά οποιοσδήποτε το επιθυμεί. Στο μέτρο που αυτό συμβαίνει, τα κόμματα τείνουν να απισχνούνται. Οταν μπορείς απροϋπόθετα να συμμετέχεις στις κρισιμότερες κομματικές αποφάσεις, ποιος είναι ο λόγος να γίνεις μέλος;

Η παρακμή των κομματικών οργανισμών είναι πανευρωπαϊκό φαινόμενο. Συγχρόνως, παρατηρείται αύξηση των μελών των μη κυβερνητικών οργανώσεων. Η Βασιλική Ορνιθολογική Εταιρεία στη Βρετανία έχει περισσότερα μέλη από όλα τα κόμματα μαζί! Οι καθολικές αφηγήσεις που προβάλλουν τα κόμματα συγκινούν όλο και λιγότερο τους πολίτες στις διαφοροποιημένες κοινωνίες της άμεσης, γενικευμένης επικοινωνίας. Μπορείς να κινητοποιείσαι για τα επιμέρους θέματα που παθιάζεσαι, χωρίς να χρειαστεί να έχεις άποψη για όλα.

Αυτό αλλάζει ακόμα και τον τρόπο που οι πολίτες ψηφίζουν. Μπορεί η επιλογή σου να είναι κατ’ ανάγκην καθολική (στο μέτρο που ένα κόμμα εξουσίας κατ’ ανάγκην προτείνει μια γενική αφήγηση διακυβέρνησης), αλλά η ψήφος σου ενδέχεται να εκφράζει κυρίως επιμέρους προτιμήσεις. Το γεγονός ότι ψήφισες ΠΑΣΟΚ για να απαλλαγείς από την αθλιότητα της κυβέρνησης Καραμανλή δεν σε σταματά να διαμαρτύρεσαι για τις αλλαγές στο ασφαλιστικό.

Οι ανοιχτές διαδικασίες καθιστούν την πολιτική ένα οιονεί απρόβλεπτο σύστημα, το οποίο, στην κατάλληλη συγκυρία (απρόβλεπτη φυσικά), ενδέχεται να παραγάγει απροσδόκητη καινοτομία (όχι απαραίτητα θετική). Στην παραδοσιακή πολιτική τα κόμματα λειτουργούν όπως οι μεγάλες επιχειρήσεις στην οικονομία: η ολιγαρχική δομή τους και η ολιγοπωλιακή λειτουργία τους σταθεροποιούν το σύστημα. Αντιθέτως, η μαζική, δημοψηφισματικού τύπου, συμμετοχή των πολιτών δυνητικά το αποσταθεροποιεί, στο μέτρο που οι διαθέσεις του πλήθους, εξαρτώμενες από τη συγκυρία και υποκείμενες ευκολότερα απ’ ό, τι οι ελίτ σε παρορμητικές επιλογές, καθιστά εφικτή την παραγωγή νεωτερισμών (είτε αυτοί είναι η εκλογή του προοδευτικού Ομπάμα είτε του εθνολαϊκιστή Σαμαρά· είτε η καταψήφιση του Σχεδίου Ανάν στην Κύπρο είτε η απαγόρευση ανέγερσης μιναρέδων στην Ελβετία).

Η πολιτική είναι μια διαδικασία στην οποία οι επιλογές των πολιτών δεν διαμορφώνονται κυρίαρχα από τη λογική αλλά από ένα μίγμα εξωλογικών διαθέσεων, συναισθημάτων και αξιών. Αυτό δεν καθιστά τις πολιτικές επιλογές απαραίτητα μη ορθολογικές, απλώς υπογραμμίζει ότι, όπως έλεγε ο αείμνηστος Καστοριάδης, στη βάση του ορθού λόγου κείται το πάθος, η «αστυνόμος οργή». Αν η κυρία Μπακογιάννη θέλει να μάθει κάτι από την ήττα της, ας ξαναδεί το χαμόγελό της στον καθρέφτη των ΜΜΕ. Ισως δει τότε αυτό που είδαν οι περισσότεροι οπαδοί του κόμματός της…

Χαρίδημος Τσούκας

————————————————————–

Σημειώσεις:
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 6/12/2009