του Δημήτρη Γιαννακόπουλου*

Το σημείωμα αυτό έχει ως αφετηρία το άρθρο του Π. Μανδραβέλη στη «Καθημερινή» (8/12), υπό τον τίτλο «Οι παλιές γραμμές».

Συμφωνώντας, απολύτως, με τις διαπιστώσεις του συγγραφέα, έρχομαι να σκαλίσω το έδαφος πίσω από τις παλιές γραμμές, όχι τόσο για να εξετάσω την υπόθεση (πρόβλημα) του Φιλελευθερισμού στην Ελλάδα, όσο, μάλλον, για να εστιάσω στην υστέρηση ανάδειξης φιλελεύθερων ιδεών.

Πρώτα, όμως, θέλω να σας καταστήσω κοινωνούς των βασικών προσεγγίσεων του Μανδραβέλη που για το παρών άρθρο αποτελούν πεδίο ανάλυσης και όχι υπόθεση εργασίας-με τη τεχνική έννοια του όρου.

Σημειώνει λοιπόν, μεταξύ άλλων, ο αρθογράφος της Καθημερινής:

«Τα δύο κόμματα [ΠΑΣΟΚ και ΝΔ]τέμνονται εγκάρσια με τα ξεχωριστά μέρη των δύο κομμάτων να έχουν περισσότερα κοινά οριζοντίως απ’ ό,τι καθέτως.Η τομή αυτή εμφανίσθηκε ξεκάθαρα στο ΠΑΣΟΚ κατά τη σύγκρουση για την ηγεσία μεταξύ των εκσυγχρονιστών και του συνασπισμού των «παπανδρεϊκών», «εθνικοπατριωτών», «τριτοδρομικών» κ.λπ. Το σημείο τομής των δύο «μετώπων» έχει να κάνει κυρίως με τη στάση τους απέναντι στη Δύση. Οι εκσυγχρονιστές έχουν ως πολιτικό προσανατολισμό και ιδεολογική αναφορά τη Δύση. Οι υπόλοιποι, αφού έχασαν τις χώρες πρότυπα του «Τρίτου Δρόμου» τώρα ορίζονται απλώς από αντικαπιταλισμό-κρατικισμό, σαφέστατο αντιαμερικανισμό και άρρητο αντιδυτικισμό, ο οποίος δεν έχει γίνει ακόμη αντιευρωπαϊσμός μόνο και μόνο επειδή η Ε.Ε. επιδοτεί ένα μεγάλο κομμάτι της εκλογικής τους πελατείας.Αυτή η γραμμή –αν και δεν είναι τόσο ευδιάκριτη– τέμνει εγκάρσια και τη Νέα Δημοκρατία έχοντας επίσης σημείο τομής τη στάση απέναντι σε ό,τι εκφράζει η Δύση. Αν θέλαμε να τους ονοματίζαμε θα χρησιμοποιήσαμε τους όρους «Φιλελεύθερη» και «λαϊκή» Δεξιά. Η «λαϊκή Δεξιά» έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με όλο το αντιεκσυγχρονιστικό μπλοκ του ΠΑΣΟΚ και της Αριστεράς, αλλά ο εφηρμοσμένος (κι όχι πάντα ρητός) αντιδυτικισμός της πρώτης έχει εντελώς διαφορετικές ρίζες. Ο αντιδυτικισμός της Αριστεράς πηγάζει από μια ψυχολογική άρνηση του μεταψυχροπολεμικού κόσμου (και των συντετριμμένων ονείρων της νιότης), ο αντιδυτικισμός της Δεξιάς πηγάζει από τα συντηρητικά ανακλαστικά, αφού ο μόνος «απειλητικός» φορέας κοινωνικών αλλαγών είναι η Δύση. Για παράδειγμα: η παγκοσμιοποίηση θεωρείται από την «αντιεκσυγχρονιστική Αριστερά» κάτι σαν εξαγωγή της καπιταλιστικής επανάστασης, ενώ από τη «λαϊκή Δεξιά» είναι απειλή για τις παραδόσεις μας».

Με δυο λόγια. Τις όποιες διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των κομμάτων στη Μεταπολίτευση μη τις αναζητείς καθέτως, αλλά οριζοντίως. Οι περίφημες κάθετες γραμμές δεν εξέφρασαν ποτέ την ιστορική ή/και κοινωνικο-πολιτική αναγκαιότητα(αιτιότητα) της Μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Αποτέλεσαν περισσότερο η λιγότερο ιδεολογήματα-καφενείου, παρά συστηματικές ιδεολογικές διαφοροποιήσεις. Υπήρξαν, λειτούργησαν και λειτουργούν ως «αναφερόμενες» πολιτικο-κομματικές ταυτότητες, προϊόντα των κομματικών επικοινωνιακών εργαστηρίων. Η θεωρητική αφετηρία αυτής της ιδεοληψίας που αποτέλεσε τη βάση της προπαγάνδας όλων των κομμάτων – με το ΠΑΣΟΚ να εμφανίζει, για λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν στο πλαίσιο αυτού του κειμένου, καλύτερα αποτελέσματα – εδράζεται στην επικοινωνιακή διαχείριση της έννοιας τής διχοτόμησης, του σχίσματος (cleavage), που αποτελεί θεμελιώδες εννοιολογικό εργαλείο στη μελέτη της πολιτικής ιστορίας, της πολιτικής κοινωνιολογίας, του πολιτισμού και της ταυτότητας.

Αν δε χωνέψουμε τη δομική κοινωνικο-πολιτική λειτουργία αυτού του ιδεολογικού και πολιτικού τεχνουργήματος που αποδίδεται με τον όρο «cleavage», η κατανόηση της τάσης των κομματικών μηχανισμών να μεγεθύνουν μικρο-διαφορές ή πολύ περισσότερο να εφευρίσκουν διαφορές εκεί που δεν υπάρχουν – με στόχο να καλύψουν υπάρχουσες αντιθέσεις στο εσωτερικό τους, ίσως να καθίσταται δυσχερέστερη.

Είναι γεγονός πως η δημιουργία των σύγχρονων πολιτικών κομμάτων στη Δύση (βλέπε παραπομπή σε αποσπάσματα επί του θέματος από μια σχετική μελέτη που εκπόνησα πριν από δυο περίπου χρόνια, υπό τον τίτλο «Cleavages and Party-building») 1 , αποτέλεσε το προϊόν του κοινωνικο-πολιτικού σχίσματος που συνετελέσθη κατά τη διάρκεια, και ως αποτέλεσμα, πέντε επαναστάσεων που συντάραξαν την Ευρώπη και όχι μόνο τους περασμένους τέσσερεις αιώνες:

Τον 16o αιώνα η θρησκευτική Επανάσταση προκάλεσε σχίσμα μεταξύ εκκλησίας και κράτους με αποτέλεσμα την εμφάνιση και τη κυριαρχία Καθολικών και Προτεσταντικών πολιτικών κομμάτων. Τον 19ο αιώνα οι Εθνικές Επαναστάσεις έφεραν σε σύγκρουση αποικιοκρατικές και εθνικές δυνάμεις με αποτέλεσμα την δημιουργία εθνικο- απελευθερωτικών κινημάτων και αντίστοιχων πολιτικών φορέων που εξέφραζαν την εθνική χειραφέτηση. Στα τέλη του 19ο η αποκρυστάλλωση της Βιομηχανικής Επανάστασης και η εμπορευματοποίηση, σε μεγάλη έκταση, βιομηχανικών και αγροτικών προϊόντων, προκαλεί ρήξη μεταξύ αγροτών και αστών με αποτέλεσμα να εμφανιστούν στο προσκήνιο τα πρώτα αγροτικά κόμματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η Προλεταριακή Επανάσταση φέρνει αντιμέτωπους αυτούς που κατέχουν τα μέσα παραγωγής με εκείνους που προσφέρουν την εργασία τους. Τότε είναι που γεννώνται τα πρώτα σοσιαλ-δημοκρατικά και εργατικά κόμματα έχοντας, σε αδρές γραμμές, ως μπούσουλα την Μαρξιστική φιλοσοφία. Ήρθαν, όμως, η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και τα δραματικά αποτελέσματα του Σταλινισμού για να οδηγήσουν στην σύγκρουση και την πολυδιάσπαση των αριστερών κομμάτων. Τα κόμματα του δημοκρατικού σοσιαλισμού διαχωρίζονται από τα κομμουνιστικά, ενώ ένα σημαντικό τμήμα της Αριστεράς στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ βρίσκει στέγη σε μία μεγάλη ομάδα από μικρά κόμματα της επαναστατικής αριστεράς.

Αυτές υπήρξαν οι αντικειμενικές αιτίες που διαμόρφωσαν το σύγχρονο πλαίσιο του Δυτικοευρωπαϊκού πολιτικού συστήματος και εντός αυτού αναπτύχθηκαν οι κομματικές διαχωριστικές γραμμές του περασμένου αιώνα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λιγο-πολύ διαμορφώθηκε και η Ελληνική κομματική πραγματικότητα, η οποία, όμως, επηρεάστηκε καθοριστικά από τη παρέμβαση των ανακτόρων και τον εμφύλιο σπαραγμό, την επέμβαση ξένων δυνάμεων και τέλος τον εμφύλιο πόλεμο, την ελληνοτουρκική διένεξη και την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας.

Η αποενοχοποιημένη Μεταπολίτευση έθεσε τις βάσεις ενός στέρεου κομματικού συστήματος με δημοκρατικές αναφορές, αλλά η ανώριμη πολιτική κουλτούρα σε συνδυασμό με τους ποικίλους – ενίοτε και τυχοδιωκτικούς – εκλογικούς νόμους που πρόσβαλαν την αναλογικότητα της ψήφου, διαμόρφωσαν ένα διπολικό σύστημα εξουσίας εντός του οποίου χαράχθηκαν πλαστές διαχωριστικές γραμμές, προσομοιώνοντας μετεμφυλιακές συγκρούσεις και αντίστοιχα σχίσματα.

Ακόμη και ο διαφορισμός Ευρωπαϊστών και Εθνικιστών στην Ελλάδα υπήρξε στη πολιτική πραγματικότητα – και όχι ασφαλώς στη πολιτική ρητορεία – πολύ μικρότερος από πολλές χώρες της ΕΕ15, και απείρως μικρότερος από αυτόν που κυριαρχεί σε κάποιους νέους ετέρους μας στην ΕΕ (Σλοβενία, Τσεχία, Πολωνία). Πέραν αυτού πολύ σύντομα τα κόμματα της αριστεράς προσανατολίστηκαν προς την νέα Ευρωπαϊκή πραγματικότητα με μόνο το ΚΚΕ να ακολουθεί τη παραδοσιακή του αντι-ΕΕ ρητορεία. Έτσι, η μόνη σχισματική πολιτική διαφορά, η οποία, όμως, λανθάνει, διατρέχοντας οριζοντίως το πολιτικό μας σύστημα είναι αυτή μεταξύ προοδευτικών (μεταρρυθμιστών) που εμφορούνται από φιλελεύθερες ιδέες και συντηρητικών (κρατικιστών) με μια μεγάλη γκάμα αναφερόμενων ιδεολογικών ταυτοτήτων .

Σε κάθε περίπτωση όμως, τα τελευταία 15 χρόνια η «επανάσταση» στην επικοινωνία, με την είσοδο στην ψηφιακή εποχή και η παγκοσμιοποίηση των αγορών σε όλα τα επίπεδα, έχει καταστήσει, ασφαλώς, ξεπερασμένες (δηλαδή αντικείμενο της ζώσας ιστορίας και όχι υποκείμενο των εξελίξεων) όλες τις παραπάνω ιστορικο-πολιτικές διακρίσεις του πολιτικού συστήματος. Ξέρω ότι κάποιους ενοχλεί, αλλά τι να κάνουμε, ήρθε πάλι η εποχή των μεγάλων αλλαγών στη δομή και λειτουργία των κομμάτων.

Αν ο 20ος αιώνας ξανα-ανακάλυψε την κοινωνική οντότητα για να τη διασύρει στο τέλος και να τη χειραγωγήσει μέσα από τους κρατικοποιημένους κοινωνικούς θεσμούς, ο 21ος μοιάζει να ανασταίνει τη ατομικότητα ως τη βάση μιας νέας κοινωνικο-πολιτικής συλλογικότητας. Οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ αριστεράς και δεξιάς αποτελούν πλέον αντικείμενο της ιστορίας και όχι της πολιτικής. Ο Κόσμος άλλαξε, για άλλη μια φορά, ερήμην του πολιτικού συστήματος και των φορέων του. Βρισκόμαστε σε «κάποιο» στάδιο μίας «φιλελεύθερης επανάστασης» που μεταβάλλει, αναγκαστικά, όλο το πλαίσιο αναφορών του πολιτικού συστήματος.

Οι αναφερόμενες ταυτοποιήσεις των κομμάτων μοιάζουν σαν τις απεγνωσμένες κραυγές ναυαγών προς το πλοίο που διαρκώς απομακρύνεται, χωρίς να τους προσέξει. Αν έχετε πρόβλημα να κατανοήσετε το πολιτικό λόγο του κ. Καραμανλή ή του κ. Παπανδρέου μην προσωποποιείτε τα αίτια, δεν φταίνε οι ίδιοι. Είναι ότι εσείς έχετε βγει έξω από το διακομματικό τούνελ, ενώ αυτοί είναι ακόμη μέσα. Αυτό που ακούτε είναι η αντήχηση του πολιτικού παρελθόντος στο σύγχρονο κόσμο, με τον οποίο νομίζουν ότι μπορούν να επικοινωνήσουν συνθηματικά. Ο περίφημος «μεσαίος χώρος» και η ελκυστική «συμμετοχική δημοκρατία» αποτελούν διακυβερνητικές καρικατούρες αναφοράς, χωρίς ιδεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο. Ας πούμε ότι διανθίζουν το λεκτικό-κομματικό lifestyle. Τίποτε περισσότερο. Αν προτιμάτε μπορείτε να τα εντάξετε στη κατηγορία του νέο-Ελληνικού πολιτικού kitsch.

Ο «μεσαίος χώρος» κατατείνει στην απο- ιδεολογικοποίηση της πολιτικής διαδικασίας, ενώ η «συμμετοχική δημοκρατία» αποτελεί έννοια (βλέπε διαβουλευτική δημοκρατία – discourse or deliberative democracy), που εντάσσεται στο φιλελεύθερο πλαίσιο των Open Politics (ανοιχτών πολιτικών) και προϋποθέτει ένα Κοσμο-πολιτικό πολιτισμικό πλαίσιο αναφοράς. Ασφαλώς, τα παραπάνω φιλελεύθερα πολιτικά χαρακτηριστικά δε μπορούν να ευδοκιμήσουν στο κρατικοδίαιτο έδαφος των μηχανισμών του ΠΑΣΟΚ!

Μέσα σ’ αυτό το φαντασμαγορικό πλαίσιο της Ελληνικής πολιτικής σκηνής και μπροστά στις παγκόσμιες εξελίξεις που τα ημεδαπά κόμματα δε μπόρεσαν να εσωτερικεύσουν, οδεύουμε προς τις εκλογές εν μέσω κραυγών περί διαχωριστικών γραμμών και διαφορετικών αντιλήψεων. Δοκιμάστε, πειραματιστείτε, αφαιρέστε από τις ανακοινώσεις τύπου της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ τα «κοσμητικά» επίθετα και αν βρείτε ίχνος πολιτικής ουσίας, τότε ψάξτε και για τις κάθετες διαχωριστικές γραμμές. Το πρόβλημα, δυστυχώς, με τα δύο μεγαλύτερα κόμματα του Ελληνικού πολιτικού συστήματος – τα υπόλοιπα είναι μια άλλη ιστορία – είναι, ίσως ακόμη σοβαρότερο από αυτό που εντοπίζει ο Π. Μανδραβέλης: Στη προσπάθειά τους να συντηρήσουν τη πολιτική τους ταυτότητα, δηλαδή την πολιτική τους ύπαρξη, υψώνουν δήθεν κομματικά τείχη που τους διαχωρίζουν από τους άλλους. Μόνον που για να στηθούν αυτά τα φανταστικά τείχη, καθώς δεν διαθέτουν πραγματική πολιτική ύλη, οι κομματικοί μηχανισμοί είναι αναγκασμένοι να χρησιμοποιήσουν μπόλικη λάσπη. Παρακολουθήστε επ’ αυτού τι έχει να γίνει τις επόμενες μέρες.

Το πρόβλημα, λοιπόν, της αδυναμίας δόμησης ενός αυθεντικού πολιτικού τεχνουργήματος, υπό τη μορφή του πολιτικού σχίσματος, μεταξύ ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, μπορεί να πάρει διαστάσεις τρομερά επιζήμιες για τον πολιτικό πολιτισμό της χώρας.

Αντίθετα, αν οι συνθήκες – μετεκλογικά – το ευνοήσουν, η οριζόντια διαίρεση στο εσωτερικό αυτών των κομμάτων, την οποία αφαιρετικά θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως σχίσμα μεταξύ προοδευτικών-Πολιτών του Κόσμου και συντηρητικών – Υπηκόων του Κράτους, μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα εποχή για το πολιτικό μας σύστημα, για το πολίτη και την ανυπόκριτη διαβουλευτική δημοκρατία και ασφαλώς για το κύρος της χώρας στο διεθνές, παγκοσμιοποιημένο σύστημα.

Στη πορεία αυτή η πολιτική παρέμβαση και ο λόγος των φιλελευθέρων θα είναι κρίσιμοι.

——————————————————————
*O Δημήτρης Γιαννακόπουλος είναι Δημοσιογράφος – Πολιτικός Επιστήμονας (Ερευνητής στο Södertörns University, Sweden)

1. * Cleavages and Party-building
   
   Nome est omen, the ancient Romans used to say. The name is the sign. People try to differentiate themselves from others with their names. The same is the case for the party’s terminology. For instance, when one specifically speaks about “political party”, he/she reacts rationally to it (signaling function) and emotionally too (symbolic function). First and foremost, political parties, as political institutions, provoke specific associations between citizens’ feelings and experiences, between then and now, between thinking and doing… What is the causal factor that determines an individual approach of a socio-political phenomenon? There are many scientific hypotheses evaluated to address this question, and if we would like to look for their common dominator, we could have argued that the degree of the socio-political differentiation relates with the degree of socio-political cleavage. Thus, in the societal battle for identification is elusive a cleavage, as the most effective means to produce a discrete collective identity, or in other words an ‘imagined community’… Furthermore, if there are no objective reasons towards social or political cleavage, the need to build up the feeling of fraternity leads many times social and political actors to adopt the policy of cleavage….

   Cleavage was, also, the historic feedstock of the national culture, the fundament of the national state in Europe. As Cf. Seton-Watson says “a nation exists when a significant number of people in a community consider themselves to form a nation, or behave as if they formed one” (Cf. Seton-Watson, 1997:).

   This mental picture that may be created by a group of people about an imagined community needs enemies, geographical confines, ideological parameters, religious expression, and if it will be matured enough appears ready to be covered by social institutions, political methods and rules of law, and so government arises as imperative need.

   Truly, this was the framework of the cleavage structure, in which at the beginning of the 20th century emerged the modern West European Party system. As Lipset and Rokkan have systematized, the Party System in West is sculpted by four historic revolutions.

   First, (16th century) there was the religious revolution, in which a church versus state cleavage gave rise at the party-building phase to parties of both Catholic and Protestant denominations.

   Second, (19th century) there was the national revolution, where appeared a cultural cleavage between ‘imperial’ and ‘colonial’ forces, so that parties were championing the nation against the foreign-controlled state.

   Third, (late 19th century) there was the industrial revolution, in which the commercialization of both agricultural and industrial production generated a rural-urban cleavage between agriculturalists and industrialists, over the trade and protection regulations. In this conflict-frame the first peasant parties emerged.

   Forth, (at the beginning of the 20th century) there was the proletarian revolution. In that period, had been arisen the social-democratic labor parties based generally on Marxist ideology and tried to intervene politically into conflict involving workers versus owners. And last, but not least there was the Bolshevik revolution in 1917, the cause of splitting the socialist left parties into social democratic and communist ones and create an anti-system radical left in European politics. [↩]