Του Τάκη Μίχα*
Υπάρχουν δυο τάσεις στον σύγχρονο φιλελευθερισμό όσον αφορά την εικόνα που επικρατεί για τον άνθρωπο.
Η πρώτη, ας την ονομάσουμε “συντηρητική”, βλέπει τον άνθρωπο ως ένα ον που ακολουθεί κανόνες. Η άποψη αυτή ταυτίζεται κυρίως με τον Friedrich Hayek [1].
Η δεύτερη,ας την ονομάσουμε “νεοφιλελεύθερη”, βλέπει τον άνθρωπο ως ένα ορθολογισμενο ον το οποιο μεγιστοποιεί την οφελιμοτητα του. Η άποψη αυτή ταυτίζεται με τον Gary Becker [2], τον Milton Friedman [3] κ.α.
Για την πρώτη άποψη ο ορθολογισμός-στον βαθμό στον οποίο υπάρχει-εντοπίζεται στο επίπεδο των συνεπειών του κανόνα ενώ στην δεύτερη στο επίπεδο του πλαισίου και των αποτελεσμάτων των ατομικών επιλογών.
Οι σύγχρονες εξελίξεις στον χώρο της εξελικτικής βιολογίας τείνουν να ενισχύσουν την πρώτη άποψη. Όλες οι σημαντικές “επιλογές” του ατόμου-από την επιλογή ερωτικού συντρόφου μέχρι τις στρατηγικές κοινωνικής ανόδου -ακολουθούν τις οδηγίες ενός λογισμικού του εγκεφάλου μας το οποίο διαμορφώθηκε στα εκατοντάδες χιλιάδες έτη της ανθρώπινης εξέλιξης.
Όμως πολλές φορές οι κανόνες αυτοί που ήσαν “ορθολογικοί” δηλαδή λειτουργικοί σε ένα παλαιότερο περιβάλλον δεν είναι λειτουργικοί σήμερα. Και το πιο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι εξακολουθούμε να τους ακολουθούμε σε μεγάλο βαθμό παρά το γεγονός της δυσλειτουργικότητάς τους.
Ας πάρουμε το θέμα της λαιμαργίας, ένα ιδιαίτερα επίκαιρο πρόβλημα στα πλαίσια της συζήτησης για το πρόβλημα της παχυσαρκίας των σύγχρονων κοινωνιών.Τα Χριστούγεννα, που σε λίγο καιρό θα είναι μαζί μας, αντιπροσωπεύουν μια ακόμα δοκιμασία για τον αυτοέλεγχό μας όσον αφορά τις ποσότητες του φαγητού που θα καταναλώσουμε. Θα πάρουμε την επιπλέον μερίδα γαλοπούλα στο χριστουγεννιάτικο γεύμα; Θα σερβιριστούμε μια ακόμη μερίδα γέμισης; Με άλλα λόγια θα φάμε για μια ακόμη φορά «του σκασμού» προτού πάρουμε την ηρωική απόφαση να σηκωθούμε από το τραπέζι;
Δυστυχώς η απάντηση σε όλα τα προαναφερθέντα ερωτήματα είναι ναι. Για μια ακόμη φορά οι περισσότεροι από εμάς θα ξεχάσουμε όλα όσα υποσχεθήκαμε στους εαυτούς μας για την ανάγκη να προσέξουμε τη δίαιτά μας και να ρίξουμε αυτά τα έξτρα κιλά που μας ταλαιπωρούν.
Όμως η διάθεσή μας να φάμε μέχρι εκεί που δεν παίρνει άλλο και η ταυτόχρονη αδυναμία μας να ελέγξουμε την όρεξη μας δεν αποτελούν προσωπικές ιδιαιτερότητες αλλά αντανακλούν ολόκληρη την ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης. Κάθε άνθρωπος είναι ένα ζωντανό αρχείο που κουβαλάει στην ανατομική του διάπλαση και στις συνήθειες την ιστορία εκατοντάδων χιλιάδων ετών επιτυχημένων προσαρμογών στο περιβάλλον που επέτρεψαν στους προγόνους του να επιβιώσουν και να αναπαράγουν το γενετικό τους υλικό. Η λαιμαργία και η τάση μας να τρώμε μέχρι του σκασμού αποτελεί μέρος της εξελικτικής ιστορίας.
Ας πάμε διακόσια πενήντα χιλιάδες χρόνια πίσω, τότε που οι πρόγονοί μας Homo Sapiens ζούσαν στη σαβάνα της Αφρικής και τρέφονταν κυρίως από το κυνήγι και τη συλλογή καρπών. Από το πρωί που θα ξυπνούσαν μέχρι το βράδυ που θα έπεφταν για ύπνο, δύο ήταν οι μεγαλύτερες έγνοιες τους. Πώς θα βρουν τροφή και πώς θα αποφύγουν όλους τους θανάσιμους κινδύνους που ελλόχευαν σε κάθε βήμα τους.
Όσον αφορά την τροφή οι πρόγονοί μας αντιμετώπιζαν ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα το οποίο οι περισσότεροι από εμάς δεν αντιμετωπίζουμε σήμερα: Τη διατροφική αβεβαιότητα. Δεν μπορούσαν να προβλέψουν τις μελλοντικές πηγές τροφής τους. Σήμερα οι κυνηγοί μπορεί να σκότωναν ένα μεγάλο θήραμα το οποίο θα έφτανε για όλη την ομάδα. Όμως δεν ήταν καθόλου σίγουρο ότι αύριο ή τη μεθεπόμενη θα είχαν την ίδια επιτυχία στο κυνήγι τους. Θα μπορούσε να περάσει μια εβδομάδα προτού σκοτώσουν ένα άλλο θήραμα. Επιπλέον όσο δεν έβρισκαν τροφή, τόσο μειώνονταν οι δυνάμεις τους με αποτέλεσμα να γίνεται ακόμα πιο δύσκολο να βρουν τροφή. Ούτε είχαν τις δυνατότητες τότε να συντηρήσουν το κρέας, αυτή την πολύτιμη πηγή πρωτεΐνης. Άρα η λογική στρατηγική επιβίωσης από τη σκοπιά τους ήταν να φάνε «μέχρι σκασμού» ελπίζοντας ότι θα επιβίωναν μέχρι το επόμενο γεύμα τους το οποίο ήταν άγνωστο πότε θα εμφανιζόταν. Εδώ λοιπόν, στις στρατηγικές που επέτρεψαν στους προγόνους μας να επιβιώσουν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια θα πρέπει κανείς να αναζητήσει τις ρίζες της λαιμαργίας και της αδυναμίας αυτοελέγχου στο φαγητό των απογόνων τους.
Σήμερα φυσικά για τους περισσότερους ανθρώπους -τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο- το πρόβλημα της διατροφικής αβεβαιότητας δεν υφίσταται. Όμως ουσιαστικά συνεχίζουμε να τρώμε και να συμπεριφερόμαστε όπως ακριβώς οι πρόγονοί μας.
Αυτό οφείλεται στο φαινόμενο που οι επιστήμονες της εξελικτικής βιολογίας αποκαλούν «εξελικτική στέρηση χρόνου». Η ανθρώπινη εξέλιξη αφορά αλλαγές στην ανατομία και στη συμπεριφορά που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια του χρόνου. Επειδή λοιπόν οι αλλαγές αυτές πραγματοποιούνται με αργό ρυθμό και απαιτούν χιλιάδες γενιές, οι υπάρχοντες ανά πάσα στιγμή άνθρωποι έχουν σχεδιασθεί για το προηγούμενο περιβάλλον. Το κρανίο του ανθρώπου της σύγχρονης εποχής φιλοξενεί έναν εγκέφαλο της Παλαιολιθικής Εποχής. Όμως πολλές από τις συνήθειες που αποτελούσαν επιτυχημένες προσαρμογές στο περιβάλλον των κυνηγών της αφρικανικής σαβάνας, σήμερα είναι δυσλειτουργικές. Η επιθυμία π.χ. για λιπαρά φαγητά που ήταν λειτουργική στο περιβάλλον της Παλαιολιθικής Εποχής όπου η τροφή σπάνιζε, σήμερα προκαλεί εμφράγματα. Το ίδιο ισχύει και για τη συνήθεια μας να τρώμε «του σκασμού». Ήταν λειτουργική στο περιβάλλον της διατροφικής αβεβαιότητας εποχής, όμως δεν είναι στο σύγχρονο περιβάλλον.
Υπάρχει μια ασυμβατότητα μεταξύ του περιβάλλοντος στο οποίο διαμορφώθηκαν οι διατροφικές μας συνήθειες και του σημερινού περιβάλλοντος.
Υπάρχει λοιπόν ελπίδα ότι κάποτε θα εκλείψει η παχυσαρκία, η λαιμαργία και η αδυναμία αυτοελέγχου στη διατροφή μας; ;Oτι θα ζούμε σε μια κοινωνία χωρίς διαιτολόγους και κέντρα διαίτης; Ναι, ίσως μετά από μερικές δεκάδες χιλιάδες έτη. Οι σημερινές μας συνήθειες είναι το αποτέλεσμα μιας ιστορικής διαδικασίας που διάρκεσε πάνω από 200.000 έτη. Από την άλλη πλευρά η εποχή της γεωργίας που έθεσε τις βάσεις του σύγχρονου πολιτισμού (και επέτρεψε για πρώτη φορά την αποθήκευση τροφής) έχει διάρκεια μόλις 10.000 ετών. Άρα έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας μέχρι να προσαρμοσθούμε στις νέες συνθήκες.
Είναι ενδιαφέρον ότι και ο Hayek- ιδιαίτερα όταν ήταν στις μαύρες του- διερωτόταν αν οι αντιδράσεις στον φιλελευθερισμό εξέφραζαν το “φυλετικό ένστικτο” (tribal instinct) παλαιότερων εποχών και την αρχέγονη προτίμηση μας για την “κλειστή κοινωνία”. Αν ισχύει αυτό τότε θα πρέπει να αναμένουμε ότι η επικράτηση του φιλελευθερισμού θα πάρει περίπου 200 χιλιάδες χρόνια όσα δηλαδή και η εξαφάνιση της λαιμαργίας!
—————————————————————————
*www.tmichas.wordpress.com [4]
Μια παραλλαγή αυτού του άρθρου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία [5]» στις 04/12/2006