Ο σύγχρονος κόσμος αποτελείται από εκατομμύρια ανεξάρτητα άτομα/μονάδες τα οποία έχουν σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα να επιλέξουν το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό τους μέλλον. Τα μέλη των σύγχρονων κοινωνιών έχουν, χάρη στην τεράστια τεχνολογική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο, άπειρες διαθέσιμες επιλογές για να κατευθύνουν την ενεργητικότητά τους, προκειμένου να επιβιώσουν και να ευημερήσουν. Η οικονομική και πολιτική ελευθερία των μελών των σημερινών δυτικών κοινωνιών δεν έχει ιστορικό προηγούμενο.

Η ελευθερία αυτή όμως, η βάση του φιλελευθερισμού, που γεννάται μέσα από την πληθώρα των διαθέσιμων επιλογών, μπορεί να αξιοποιηθεί σωστά μόνο μέσω της λογικής. Η λογική κάθε ανθρώπου θα του επιτρέψει να αξιολογήσει τις ανάγκες του, να κατανοήσει τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος που ζει και των διαρκών μεταβολών του, να ιεραρχήσει τις προτεραιότητές του, να σχεδιάσει την κατανομή των κάθε είδους υφιστάμενων πόρων και μέσων του και τελικά να προσαρμοστεί αποτελεσματικά στις προκλήσεις και στις απαιτήσεις των καιρών. Ο ορθολογισμός είναι το απαραίτητο εργαλείο που θα μεγιστοποιήσει την ωφέλεια και τα κέρδη από τις δυνατότητες της εποχής μας για τον σύγχρονο άνθρωπο. Επειδή καμία άλλη εποχή δεν προσέφερε τόσες δυνατότητες και προοπτικές για το άτομο, και γι’ αυτό η ελευθερία του ατόμου ποτέ δεν ήταν τόσο στενά συνδεδεμένη με τη λογική. Ο ορθολογισμός γίνεται όλο και περισσότερο σύντροφος του φιλελευθερισμού και φύλακας της ατομικής ελευθερίας.

Διαχρονικά η προσπάθεια καθενός, που ήθελε να εκμεταλλευτεί τον άνθρωπο, ήταν να καταφέρει να τον εμποδίσει να μεγιστοποιήσει τα προσωπικά του οφέλη από τις δυνατότητες της εποχής του, ώστε να εκμεταλλευτεί εκείνος τη διαφορά. Παλαιότερα κάτι τέτοιο ήταν σαφώς πιο εύκολο, διότι τόσο οι επιλογές του ατόμου ήταν πολύ περιορισμένες, αλλά και διότι η καταπάτηση ακόμα και αυτής της μικρής ελευθερίας ήταν πολύ πιο απλή υπόθεση. Η βία ή απειλή της βίας, η έλλειψη μόρφωσης, η αδυναμία αυτόνομης κριτικής σκέψης, η έλλειψη πληροφόρησης κτλ καθιστούσαν τον άνθρωπο εύκολα υποχείριο. Οι εποχές της δουλείας, της δουλοπαροικίας ή των ολοκληρωτικών συστημάτων είναι πλέον παρελθόν για τις πολλές περιοχές του πλανήτη.

Σήμερα, στις σύγχρονες ανοιχτές κοινωνίες, όπου και οι ελεύθερες επιλογές είναι απείρως περισσότερες και ο φυσικός καταναγκασμός πολύ πιο δύσκολος, οι εχθροί της ελευθερίας αναγκάζονται να καταφύγουν σε πιο έμμεσες (αν και πανάρχαιες) μεθόδους. Κάθε θρησκεία, κάθε ιδεολογία, κάθε σύστημα αξιών που πολέμησε την ατομική ελευθερία προσπάθησε να εμποδίσει τον άνθρωπο από το να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του, για να υπάρχει περιθώριο να τον εκμεταλλευτεί. Και ο μόνος τρόπος να το πετύχουν είναι να μην σκέπτεται ορθολογικά, δηλαδή να κάνει συνειδητά επιλογές που θα σπαταλήσουν, προς όφελός τους βέβαια, την ελευθερία επιλογών του και τις ευκαιρίες που δημιουργεί το περιβάλλον του. Η λογική και η κριτική σκέψη ήταν πάντα, αλλά σήμερα πολύ περισσότερο, εμπόδια στα σχέδια των εχθρών της ελευθερίας και των εκμεταλλευτών του ανθρώπου, και γι’ αυτό αιώνες τώρα μηχανεύονται τρόπους να τα παρακάμψουν και να τα υπερπηδήσουν (και πάρα πολλές φορές τα καταφέρνουν).

Η εναντίωση στη λογική παίρνει πολλές μορφές. Η άρνηση του κόσμου γύρω μας όπως γίνεται αντιληπτός με την εμπειρία είναι από τις πιο συνηθισμένες. Ακούμε για «ιδέες», για «όνειρα», για «οράματα», για «πίστη» κτλ. Η μεταθανάτια ζωή, οι παράδεισοι (επίγειων και επουράνιων) και η κόλαση, η τρομοκράτηση μέσω της επίκλησης υπερφυσικών δυνάμεων, η ιδεολογικοποίηση της πραγματικότητας ώστε να ερμηνεύεται με όρους ασαφείς και εύπλαστους, η παρουσίαση υποτιθέμενων ιστορικών νομοτελειών, οι προφητείες μελλοντικών κοινωνιών είναι λίγοι από τους πολλούς τρόπους να πειστεί ο άνθρωπος ότι δεν μπορεί από μόνος του να κρίνει τα δεδομένα της πραγματικότητας και να σχεδιάζει αυτόνομα την προσαρμογή του σ’ αυτήν (και άρα εύκολα να παραχωρήσει αυτή του την ελευθερία σε αυτούς που «μπορούν»). Η όλη διαδικασία στηρίζεται στην επιβολή των συναισθημάτων, που γεννούν στον άνθρωπο με όλους αυτούς τους μηχανισμούς, σε βάρος της λογικής του σκέψης.

Ένα από τα ισχυρότερα όπλα αυτού του παραλογισμού είναι η δημιουργία προτύπων. Παρουσιάζουν ζωές ανθρώπων που πήγαν αντίθετα στην λογική (ή εξιδανικεύονται για να παρουσιάζονται ότι το έκαναν) ως «αγίους» της Εκκλησίας, «ήρωες» και «σύμβολα» των αγώνων ή ακόμα και καθημερινά πρότυπα μίμησης. Είναι μια γιγάντια προσπάθεια να πειστεί ο άνθρωπος ότι η ορθολογική ιεράρχηση των αναγκών του και επένδυση των πόρων του είναι «αμαρτωλή», «εγωιστική», «απάνθρωπη», «οπισθοδρομική» κτλ. Σε αντίθεση βέβαια με τα λαμπερά (ψεύτικα) πορτραίτα της «αυτοθυσίας», της «ανιδιοτέλειας», της «προσφοράς», των «ιδανικών». Ακόμα και κάποιος που δεν μπορεί να ακολουθήσει το προσωπικό τους παράδειγμα, πρέπει να ακολουθεί τουλάχιστον τους «εντεταλμένους» συνεχιστές τους. Κάθε εχθρός της ελευθερίας που σέβεται τον εαυτό του έχει να παρουσιάσει πολλά τέτοια πρότυπα.

Κλασικό παράδειγμα τα εκατομμύρια μπλουζάκια, αφίσες και σημαίες με το πρόσωπο του Τσε Γκεβάρα, με βιβλία και ταινίες για τη ζωή του και το «έργο» του συμπληρώνουν το σκηνικό. Ένα πρότυπο ιδεαλισμού, επαναστατικότητας, θυσίας, αγώνα κτλ Μια εξιδανικευμένη εικόνα ενός ανθρώπου που ελάχιστα διέφερε από τους περισσότερους αιμοσταγείς «επαναστάτες» του 20ου αιώνα. Τα χέρια του είναι βαμμένα με το αίμα χιλιάδων αθώων τόσο στην Κούβα, όσο και στη Αφρική και στη Λατινική Αμερική, στα γραπτά του ήταν από τους εκφραστές του πιο σκληρού σταλινισμού, ενώ ήταν στυλοβάτης ενός από τα πιο ανελεύθερα και καταπιεστικά καθεστώτα της εποχής του. Ένας δολοφόνος, που πολύ επιμελώς μετατράπηκε από τους εχθρούς της ελευθερίας σε δούρειο ίππο, για να χτυπήσουν αυτό που αλλιώς είναι ανίκανοι, την λογική ελεύθερη αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Επιτελεί τον ίδιο ρόλο με τους «άγιους» της Εκκλησίας στις εποχές του πιο φρικτού σκοταδισμού της.

Και η επιτυχία τους είναι τεράστια αν αναλογιστούμε ότι ο Τσε Γκεβάρα πλασάρεται ως πρότυπο ακόμα και στην εποχή μας, που η ολοκληρωτική του ιδεολογία έχει καταδικαστεί ιστορικά. Έτσι ενώ η ιδεολογία τους είναι ουσιαστικά νεκρή, ακόμα χιλιάδες άνθρωποι στη χώρα μας εντάσσονται στις γραμμές των παλαιομαρξιστικών απολιθωμάτων στα πλαίσια ενός επιφανειακού, αφελούς και επικίνδυνου συναισθηματισμού και, ακόμα χειρότερα, πολύ περισσότεροι αντιδρούν στην σκληρή λογική της πραγματικότητας (πχ αντίδραση στις αναγκαίες αλλαγές στο ασφαλιστικό, στον μπαμπούλα της «παγκοσμιοποίησης» κτλ) στα πλαίσια μιας παράλογης «αντίστασης» (τελικά στα ίδια τους τα συμφέροντα).

Τα παραδείγματα είναι άπειρα, και εύκολα μπορεί ο καθένας να βρει, αρκεί να σκεφτεί ποιοι είναι αντίπαλοι της ελευθερίας του ατόμου. Όλως τυχαίως στις τάξεις τους βρίσκουμε άφθονους άγιους, ήρωες, σύμβολα κτλ. Αντίθετα, είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς αντίστοιχα πρότυπα υπέρμαχων του φιλελευθερισμού. Στον φιλελευθερισμό, ήρωας είναι ο κάθε άνθρωπος που παλεύει για την επιβίωσή του, αυτός που ορίζει λογικά τη ζωή του, και συνεπώς μένει ανώνυμος και άγνωστος. Ο φιλελευθερισμός δεν έχει ανάγκη τους ήρωες, την συναισθηματική προπαγάνδα, τις μελλοντολογικές προφητείες, την υποταγή του ατόμου σε οποιαδήποτε εξουσία. Στηρίζεται στην μεγαλύτερη κατάκτηση του πολιτισμού μας, την ορθολογική ιεράρχηση τω αναγκών, των μέσων και των στόχων του κάθε ανθρώπου.

Γι’ αυτό κανένα πρότυπο ομοιόμορφης δράσης ή σκέψης δεν μπορεί να έχει εφαρμογή σε μια φιλελεύθερη ιδεολογία, που έχει ως θεμέλιο την διαφορετικότητα του ατόμου. Κάθε άνθρωπος ακολουθεί την δική του κατεύθυνση με βάση τη λογική επεξεργασία των χαρακτηριστικών της δικής του ζωής. Δεν μπορούμε να απαιτούμε κοινή συμπεριφορά από ανθρώπους με διαφορετικές ανάγκες, επιθυμίες και δυνατότητες. Αντίθετα, το άθροισμα της διαφορετικής, πλην όμως ορθολογικής σε κάθε μεμονωμένη περίπτωση, συμπεριφοράς και λειτουργίας των εκατομμυρίων των ανεξάρτητων στοιχειωδών οικονομικών και κοινωνικών μονάδων είναι το θεμέλιο της κοινωνικής προόδου. Όπου πάλι ακούμε για ήρωες, σύμβολα, αγίους, θυσίες, αγώνες κτλ ή βλέπουμε αφίσες, αγιογραφίες ή πορτραίτα μυρίζει από μακριά καταπάτηση των ατομικών ελευθεριών.

Η κοινωνική εξέλιξη δεν είναι έργο μερικών «εξαιρετικών» ανθρώπων-πρότυπων, ούτε προχωράμε σε μια καλύτερη οργάνωση μέσω του συναισθηματισμού ή ανορθόλογων δυνάμεων που οδηγούν σε «ιστορικές νομοτέλειες». Τα εύσημα δεν ανήκουν απλά σ’ αυτόν που ανακάλυψε τον ηλεκτρισμό, αλλά στα εκατομμύρια των ανθρώπων που αναγνώρισαν την πρακτική χρησιμότητα της ανακάλυψης (μεταξύ χιλιάδων άλλων άχρηστων) και την έβαλαν στη ζωή τους. Ή αντίστοιχα, κοινωνικές αλλαγές, όπως πχ η καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού, δεν είναι αποτέλεσμα των αγώνων μερικών «εμπνευσμένων» μυαλών, αλλά συνέπεια της θετικής στάσης εκατομμυρίων αυτόνομων μονάδων που αναγνώρισαν την χρησιμότητα των συγκεκριμένων αλλαγών στη ζωή τους.

Η πάλη με όσους θέλουν να εκμεταλλευτούν τον άνθρωπο και να περιορίσουν την ελευθερία του είναι καθημερινή και συνεχής. Δεν είναι όμως πάντα ένας ευδιάκριτος πολιτικός αγώνας. Είναι κυρίως η προσωπική πάλη του κάθε μεμονωμένου ανθρώπου ξεχωριστά απέναντι στον παραλογισμό, τον παρορμητισμό και τον συναισθηματικό εξαναγκασμό, που του πλασάρεται. Ας παλέψουμε όσο καλύτερα οπλισμένοι γίνεται.

Περλικός Φώτης