Για πάνω από τριάντα χρόνια με άρθρα μου στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο έχω αναδείξει τις μεγάλες παρενέργειες που ασκεί η ολιγοπωλιακή δύναμη που κατέχουν και διαχειρίζονται 3-4 μεγάλες τράπεζες στην χώρα μας. Οι παραινέσεις μου αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία. Μέσα από συγχωνεύσεις και εξαγορές υπουργοί των οικονομικών και ειδήμονες θεωρούσαν ότι θα διαμορφωνόταν ένα εύρωστο και ασφαλές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Δεν τους μέμφομαι γιατί οι ίδιες ιδέες και πολιτικές επικράτησαν από άκρου σε άκρον της υφηλίου. Αλλά ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση και δεν έχουμε πλέον ανάγκη αποδείξεων ότι αυτές οι ιδέες και οι συνακόλουθες πολιτικές ήταν λανθασμένες και πρέπει να τους καταλογιστεί το μεγαλύτερο ποσοστό της ευθύνης για τις δεινές επιπτώσεις που θα προκληθούν στην πραγματική οικονομία. Γι’ αυτό, υπό μορφή συμβολής στο δημόσιο διάλογο σκέφθηκα ότι ίσως είναι χρήσιμο να επανέλθω και να καταθέσω τις ακόλουθες σκέψεις.

Όλοι ή σχεδόν όλοι συμφωνούν ότι η κρίση ξεκίνησε και άρχισε να διαχέεται σε παγκόσμια κλίμακα από το χρηματοπιστωτικό σύστημα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ). Τα αίτια είναι πολλά, και αρκετά πάνε πολλά χρόνια πίσω. Ίσως και στην αρχή της προηγούμενης δεκαετίας. Αλλά επειδή άσκησαν τις επιδράσεις τους προοδευτικά δεν έγινε αντιληπτό πόσο επώδυνες θα γίνονταν όταν θα συσσωρεύονταν με το πέρασμα του χρόνου. Εξάλλου, ενόσω συνεχιζόταν η οικονομική ανάπτυξη και οι ξένοι επενδυτές ήταν διατεθειμένοι να χρηματοδοτούν τον σπάταλο τρόπο της ζωής των αμερικανών, δεν υπήρχαν κίνητρα στους φορείς της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής να παρέμβουν διορθωτικά. Συνεπώς, η αδιαφορία τους να δώσουν σημασία στις φωνές μερικών απομονωμένων οικονομολόγων που υπενθύμιζαν ότι η κατάσταση δεν μπορούσε να συνεχιστεί, ήταν κατανοητή. Όμως αυτό που δεν αναμενόταν να συμβεί και συνέβη είναι η αποτυχία των μηχανισμών τόσο της αυτόματης όσο και της διοικητικής ρύθμισης, με αποτέλεσμα οι τράπεζες και οι άλλες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χρηματοπιστωτικό σύστημα να περιέλθουν τελικά σε αδυναμία να επιτελέσουν το έργο τους. Οπότε προκύπτουν τρία θεμελιώδη ερωτήματα. Αυτά είναι: α) γιατί απέτυχαν οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί στο χρηματοπιστωτικό τομέα; β) τι πρέπει να γίνει για να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της; γ) πως θα μπορούσαμε να περιορίσουμε την πιθανότητα επανεμφάνισης στο μέλλον μιας τόσο βαθιάς κρίσης; Θα ξεκινήσω με την απάντηση στο πρώτο ερώτημα.

Γιατί απέτυχαν οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί

Η συμπεριφορά όσων λαμβάνουν στρατηγικές αποφάσεις στις ιδιωτικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χρηματοπιστωτικό τομέα επηρεάζεται από πέντε τουλάχιστον ομάδες ενδιαφερομένων. Αυτές είναι: α) των ανώτατων στελεχών που ασκούν την καθημερινή διαχείριση, β) των μετόχων που ασκούν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, γ) των ανεξάρτητων επιχειρήσεων που ελέγχουν τη συμμόρφωση των χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων προς τους νόμους της πολιτείας και τους κανονισμούς εταιρικής διακυβέρνησης, δ) των ανεξάρτητων επιχειρήσεων που αξιολογούν την αξία των μετοχών και των δανειακών τίτλων που εκδίδουν, και, τέλος, ε) τις ανεξάρτητες αρχές όπως είναι π.χ. η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα και η Επιτροπή Εποπτείας των Χρηματιστηριακών Συναλλαγών, οι οποίες ασκούν ρυθμιστικές λειτουργίες κατ’ εντολή του δημοσίου. Τα συμφέροντα των ομάδων αυτών είναι εν πολλοίς αλληλοσυγκρουόμενα και η καλή λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος βασίζεται σε δύο αρχές. Την αρχή της εξισορρόπησης της διαπραγματευτικής δύναμης που διαθέτουν, και δεύτερον την αρχή της ανεξαρτησίας, με την έννοια ότι αποφασίζουν ανεξάρτητα η μία από την άλλη και οι αποφάσεις τους συντονίζονται μέσω των αγορών χρήματος και κεφαλαίου. Το ερώτημα λοιπόν που μπαίνει είναι: μήπως έλαβαν χώρα εξελίξεις οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να υποχωρήσουν οι εν λόγω αρχές και το χρηματοπιστωτικό σύστημα στις ΗΠΑ να περιέλθει σε κατάσταση αυτοαναίρεσης; Οι ενδείξεις που υπάρχουν συνηγορούν ότι συνέβησαν πολλά και σημαδιακά.

Πρώτον, κάτω από τις ανεπιβεβαίωτες υποθέσεις: α) ότι η λειτουργία των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων χαρακτηρίζεται από εκτεταμένες οικονομίες κλίμακας και εύρους, και β) ότι η μεγέθυνση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων είναι κοινωνικά επωφελής γιατί συνοδεύεται από αποτελεσματικότερη διαχείριση των σχετικών κινδύνων, αυτό που συνέβη είναι ότι οι αρμόδιες ρυθμιστικές αρχές στις ΗΠΑ επέτρεψαν τη δημιουργία τραπεζικών και επενδυτικών επιχειρήσεων με γιγαντιαία συγκέντρωση οικονομικής δύναμης στο εσωτερικό και παγκόσμια διείσδυση στο εξωτερικό. Με την σειρά της, αυτή η εξέλιξη αύξησε ασύμμετρα τη δύναμη των στελεχών των εν λόγω επιχειρήσεων και μετέφερε την ευθύνη για την επιτήρηση των αποφάσεων τους στους μετόχους. Αλλά από τις ακροάσεις που έγιναν στο Κογκρέσο των ΗΠΑ γνωρίζουμε τώρα πόσο άκριτα συμπεριφέρθηκαν τα άτομα σ’ αυτές τις ομάδες.1 Οπότε εύλογα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπεύθυνη για την κρίση είναι η ρυθμιστική πολιτική η οποία επέτρεψε την υπερβολική συγκέντρωση στον χρηματοοικονομικό τομέα, με αποτέλεσμα η δομή του να απολέσει την απαραίτητη ευελιξία να ισορροπεί μέσα από επωφελείς για το κοινωνικό σύνολο συμβιβασμούς των αντικρουόμενων ιδιωτικών συμφερόντων.

Δεύτερον, έχοντας επιτρέψει τη δημιουργία κολοσσιαίων χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων, οι ρυθμιστικές αρχές από ένα σημείο και μετά έχασαν τον έλεγχο τους. Για του λόγου το αληθές αρκεί να αναφερθεί η αποδεδειγμένη συμπαιγνία μεταξύ των εκδοτών ομολογιών και άλλων δανειακών τίτλων και των ανεξάρτητων επιχειρήσεων που βαθμολογούσαν τους κινδύνους τους. Ειδικότερα, ενώ οι ρυθμιστικές αρχές ήταν σε άριστη θέση να γνωρίζουν ότι οι οίκοι αυτοί υποεκτιμούσαν συστηματικά και σοβαρά τους κινδύνους των εν λόγω εκδόσεων,2 παρέμειναν θεατές των τεκταινομένων.

Τρίτον, οι ρυθμιστικές αρχές απέτυχαν να κατανοήσουν το διακύβευμα που δημιουργούσε η συγκέντρωση σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο ενός μεγάλου ποσοστού των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών σε ολιγάριθμες τραπεζικές και άλλες χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. Τώρα αποκαλύπτεται ότι το μέγεθος αυτών των επιχειρήσεων περιόρισε σημαντικά τους βαθμούς ελευθερίας όχι μόνο της κυβέρνησης στις ΗΠΑ, αλλά και των κυβερνήσεων στις χώρες όπου δραστηριοποιούνται άμεσα η μέσω επενδύσεων χαρτοφυλακίου. Ο λόγος είναι ότι εξαιτίας του μεγέθους τους οι κυβερνήσεις δεν είχαν άλλη επιλογή από του να τις σώσουν από την χρεοκοπία με διάφορα προγράμματα μεταφοράς του κόστους στους φορολογούμενους. Δηλαδή, καταφεύγοντας σε πολιτικές που καταστρατηγούν την πεμπτουσία των μηχανισμών της ανοικτής κοινωνίας και οικονομίας, σύμφωνα με τις οποίες τα άτομα απολαμβάνουν όλα τα οφέλη και επωμίζονται όλες τις ζημιές από τις επιλογές τους.

Θα μπορούσα να αναφέρω και αρκετές άλλες αποτυχίες των ρυθμιστικών μηχανισμών στον χρηματοπιστωτικό τομέα των ΗΠΑ. Αλλά θα μακρηγορούσα χωρίς να προσθέτω αποδεικτική δύναμη στον ισχυρισμό μου ότι «κοιμήθηκαν οι φύλακες στις σκοπιές τους» και έχασαν τον έλεγχο της κατάστασης μέχρι που εξελίχτηκε σε ανοικτή κρίση. Οπότε μπορώ να επιστρέψω στα δύο άλλα ερωτήματα που έθεσα.

Τι πρέπει να γίνει ώστε να προληφθεί η επανεμφάνιση παρόμοιων κρίσεων

Βραχυχρόνια ούτε στις ΗΠΑ ούτε στις άλλες χώρες που επηρεάζονται σταδιακά μπορούν οι κυβερνήσεις να αφήσουν τα χρηματοπιστωτικά συστήματα των οικονομιών τους να καταρρεύσουν. Γι’ αυτό, αν και αμφιβάλλω για την ορθότητά τους, κατανοώ την ανάγκη για τα μέτρα που παίρνουν και εύχομαι να επιτύχουν. Αλλά για το διάστημα μετά το πέρασμα της καταιγίδας, αν όχι πιο γρήγορα, χρειάζεται μια μεγάλη αναθεώρηση της παραδοσιακής ρυθμιστικής πολιτικής στην κατεύθυνση της κατάτμησης των μεγάλων χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Οι λόγοι που την συνιστούν είναι οι ακόλουθοι.

Κατάτμηση για αποτελεσματικότερο κοινωνικό έλεγχο

Οι κυβερνήσεις στις οικονομίες της αγοράς είναι άδικο και ανήθικο να επιβαρύνουν τους φορολογούμενους για να σώζουν από την χρεοκοπία ιδιωτικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Επιπλέον, λόγω της ύπαρξης του γνωστού προβλήματος του ηθικού κινδύνου (Moral Hazard), η γνώση εκ μέρους των επιχειρήσεων αυτών ότι η κυβέρνηση αδυνατεί να τις αφήσει να πτωχεύσουν, θα τις παρακινήσει να αναλάβουν μεγαλύτερους κινδύνους απ’ αυτούς που δικαιολογεί η κεφαλαιακή τους διάρθρωση. Επομένως οι κυβερνήσεις πρέπει να πείσουν τις επιχειρήσεις αυτές ότι στο μέλλον θα βρεθούν αντιμέτωπες με τις συνέπειες των επιλογών τους χωρίς καμιά υποστήριξη από το κράτος. Πως μπορούν να πείσουν οι κυβερνήσεις αξιόπιστα; Ο μοναδικός τρόπος είναι μέσω κατάτμησης να μικρύνει το μέγεθός των μεγάλων χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων ώστε οι κοινωνικές συνέπειες από την τυχόν πτώχευσή τους να είναι πολιτικά ανεκτές, όπως ακριβώς συμβαίνει με τις πτωχεύσεις των βιομηχανικών επιχειρήσεων. Ταυτόχρονα, με την πολιτική αυτή, οι κυβερνήσεις θα μειώσουν την εξάρτησή τους από τις εν λόγω επιχειρήσεις (Government Capture).

Κατάτμηση για απεγκλωβισμό των ρυθμιστικών αρχών
Στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες οι ποιο δυνατές πολιτικά κυβερνήσεις είναι κατά κανόνα σχετικά αδύνατες να αντισταθούν στην οικονομική δύναμη των μεγάλων χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Το ίδιο συμβαίνει συχνά με τα ρυθμιστικά όργανα τα οποία εγκλωβίζουν (Regulatory Capture), με αποτέλεσμα να περνούν ατιμώρητες συμπαιγνίες και καταχρηστικές συμπεριφορές στις οποίες επιδίδονται. Εν ολίγοις, με το μέγεθός τους ασκούν καταλυτική επιρροή και στρεβλώνουν την εφαρμογή της ρυθμιστικής πολιτικής και νομοθεσίας. Συνεπώς, η κατάτμησή τους θα αποκαθιστούσε μια καλύτερη ισορροπία με τις ρυθμιστικές αρχές και θα ενίσχυε την αποτελεσματικότητά τους.

Κατάτμηση για ενίσχυση του ανταγωνισμού

Μερικοί κλάδοι της οικονομίας είναι τεχνολογικά δυναμικοί και δημιουργούν σημαντικές εξωτερικές οικονομίες για τους πολίτες. Σ’ αυτούς τους κλάδους οι ειδήμονες στα οικονομικά της βιομηχανικής οργάνωσης υποστηρίζουν ότι η συγκέντρωση ολιγοπωλιακής δύναμης εκ μέρους των επιχειρήσεων είναι δικαιολογημένη γιατί μεγάλο μέρος των κερδών τους κατευθύνονται στην Έρευνα και την Ανάπτυξη. Αλλά ο χρηματοπιστωτικός τομέας δεν ανήκει σ’ αυτούς. Συνεπώς η συγκέντρωση που παρατηρείται είναι αδικαιολόγητη από κοινωνική σκοπιά και η καλύτερη πολιτική είναι να ενισχυθεί ο ανταγωνισμός με κατάτμηση των μεγάλων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σ’ αυτόν.

Κατάτμηση για περιορισμό της παγκοσμιοποίησης των κρίσεων
Στην παρούσα φάση, η κρίση που ξέσπασε στο χρηματοοικονομικό τομέα των ΗΠΑ διαχέεται παγκόσμια μέσω της μεταφοράς ρευστών κεφαλαίων από τρίτες χώρες. Στην μεταφορά αυτή πρωτοστατούν τα μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα των ΗΠΑ τα οποία δραστηριοποιούνται στις εν λόγω χώρες είτε άμεσα είτε με επενδύσεις χαρτοφυλακίου. Εξυπακούεται επομένως ότι, αν δεν διέθεταν την παγκόσμια διείσδυση την οποία έχουν επιτύχει, οι κυβερνήσεις των χωρών αυτών θα μπορούσαν να ελέγξουν αποτελεσματικότερα τη διάχυση στις οικονομίες τους των ανεπιθύμητων επιπτώσεων από την κρίση στις ΗΠΑ. Με βάση αυτήν τη συλλογιστική εκτιμώ ότι, η κατάτμηση των μεγάλων χρηματοοικονομικών επιχειρήσεων θα συνέβαλλε αποφασιστικά στο περιορισμό της παγκοσμιοποίησης των κρίσεων, τουλάχιστον στη πρώτη φάση που προκαλείται από τη ταχύτατη μετακίνηση των χρηματικών κεφαλαίων

Σύνοψη και συμπέρασμα

Η βαθιά οικονομική κρίση που ξέσπασε στις ΗΠΑ προκλήθηκε κυρίως από την αποτυχία των ρυθμιστικών μηχανισμών στον χρηματοοικονομικό τομέα. Οι μηχανισμοί αυτοί απέτυχαν γιατί επέτρεψαν να δημιουργηθούν χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις με τεράστια οικονομική δύναμη και παγκόσμια διείσδυση. Αλλά ενόσω διαρκεί αυτή η κατάσταση ο κίνδυνος θα ελλοχεύει πάντα για μια νέα κρίση με τοπική και παγκόσμια διάσταση. Γι’ αυτό, η πιο αποτελεσματική πολιτική είναι να επανέλθουμε στη ρύθμιση μέσω του ανταγωνισμού η οποία μπορεί να υλοποιηθεί με κατάτμηση σε όλες τις χώρες των δυσανάλογα μεγάλων χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Σ’ αυτή τη βάση οι ενισχύσεις, οι σωσίβιες εθνικοποιήσεις και οι άλλες παρεμβάσεις που επιχειρούνται σήμερα από διάφορες κυβερνήσεις θα ήταν εντελώς αχρείαστες γιατί λειτουργούν σε βάρος των φορολογούμενων πολιτών και αντιφάσκουν προς τις θεμελιώδεις αρχές της ανοικτής κοινωνίας και οικονομίας.

Γεώργιος Μπήτρος

—————————————————————————-

Σημειώσεις:

1. Χάριν ακριβείας όμως πρέπει να επισημανθεί ότι η ατελής λειτουργία των μηχανισμών προστασίας της μειοψηφίας των μετόχων, από τη μια μεριά, και η μεγάλη διασπορά των μετοχών, από την άλλη, συνετέλεσαν ώστε τα ανώτατα στελέχη να αποκτήσουν δυσανάλογα μεγάλη δύναμη και να διαχειρίζονται τις εταιρικές υποθέσεις σε μεγάλο βαθμό ερήμην των μετόχων. [↩]
2. Για του λόγου το αληθές αξίζει να επισημανθεί ότι τον περασμένο Απρίλιο η εταιρία Moody’s ανακοίνωσε ότι είχε ανακαλύψει λάθος στο υπόδειγμα που χρησιμοποιούσε για τον υπολογισμό των αποτιμήσεων το οποίο οφειλόταν σε κάποιο ηλεκτρονικό κοριό!!! [↩]