Η κατάρρευση και τρίτου ασφαλιστικού ταμείου φέτος είναι γεγονός αφού το Ταμείο Πρόνοιας Δημοσίων Υπαλλήλων αδυνατεί πλέον να καταβάλει εφάπαξ και συντάξεις. Μια αναμενόμενη και μαθηματικά βέβαιη εξέλιξη και για το συγκεκριμένο ταμείο και για τα υπόλοιπα που θα ακολουθήσουν τα χρόνια που έρχονται.

Το θέμα δεν είναι πια θεωρητικό. Δεν μιλάμε για ενδεχόμενα. Οι διαδοχικές καταρρεύσεις είναι μπροστά στα μάτια μας. Είναι επείγουσα πλέον ανάγκη η αντικατάσταση του σημερινού ασφαλιστικού συστήματος από ένα μεικτό σύστημα που θα διασφαλίζει μακροπρόθεσμα τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος. Ένα σύστημα που θα βασίζεται σε δύο πυλώνες:

• σε ένα υποχρεωτικό δημόσιο πρόγραμμα συνταξιοδότησης αναδιανεμητικού χαρακτήρα με στόχο την ανακατανομή του εισοδήματος υπέρ των οικονομικά ασθενέστερων, διασφαλίζοντας μια ελάχιστη εγγυημένη σύνταξη για όλους τους Έλληνες πολίτες ανεξάρτητα προηγούμενου εργάσιμου βίου και εισφορών και
• ιδιωτικά συνταξιοδοτικά προγράμματα κεφαλαιοποιητικού χαρακτήρα, υποχρεωτικά για το σύνολο των εργαζομένων, τα οποία θα στηρίζονται στις αρχές της ανταποδοτικότητας, του ανταγωνισμού και της ατομικής ευθύνης.

Μια όχι απλά ρεαλιστική επιλογή. Είναι πια μονόδρομος. Και η μετάβαση πρέπει τώρα να αρχίσει να συζητείται σοβαρά και ρεαλιστικά. Όχι με μεταρρυθμίσεις-πυροτεχνήματα και νομοσχέδια “επικοινωνισμού”, όπως της κ.Πετραλιάς, που δεν αλλάζει κανέναν από τους παράγοντες που οδηγούν στην κατάρρευση, ούτε με υστερικές διαμαρτυρίες λαϊκισμού, όπως της αντιπολίτευσης και των συνδικαλιστών τον περασμένο Μάρτιο. Η μετάβαση είναι εφικτή και τα επιτυχημένα παραδείγματα πάμπολλα, αν πραγματικά έχουν την ειλικρινή διάθεση να σώσουμε το ασφαλιστικό σύστημα.

Η επιτυχία της Χιλής

Η Χιλή ήταν από τις πρώτες χώρες που το 1980 εφάρμοσαν στην πράξη το κεφαλαιοποιητικό σύστημα. Το σύστημα που εφαρμοζόταν μέχρι τότε ήταν ένα κρατικά ελεγχόμενο αναδιανεμητικό/pay-as-you-go σύστημα. Με την μεταρρύθμιση δόθηκε προαιρετικά η δυνατότητα σε όσους εργαζόμενους το επιθυμούσαν να καταθέτουν ασφαλιστικές εισφορές όχι στο κρατικό σύστημα, αλλά σε ιδιωτικά διαχειριζόμενους ατομικούς ασφαλιστικούς λογαριασμούς. Το νέο σύστημα ήταν πλήρως και αποκλειστικά κεφαλαιοποητικό. Οι απολαβές των ασφαλισμένων στην σύνταξή τους καθορίζονταν από το συσσωρευμένο απόθεμα αυτών των λογαριασμών και το πώς επενδύθηκαν αυτά τα κεφάλαια στα χρόνια της εργασίας τους.

Αντί για τις φορολογικού τύπου εισφορές στο παλιό σύστημα, κατατίθεντο αυτόματα το 10% του προ-φόρων μισθού των εργαζομένων στους λογαριασμούς αυτούς, με την δυνατότητα αν το επιθυμούσαν να καταθέτουν ένα επιπλέον 10%. Οι εισφορές αυτές ήταν αφορολόγητες και φορολογούνταν μόνο όταν αποδίδονταν στη σύνταξη και αποτελούσαν πλέον εισόδημα.

Κατά την συνταξιοδότηση, ο κάθε ασφαλισμένος μπορούσε είτε να αγοράσει μια οικογενειακή σύνταξη από μια ασφαλιστική-ζωής είτε απλά να αποσύρει ένα ποσό κάθε μήνα από τον λογαριασμό του (με περιορισμούς βάση του προσδόκιμου ζωής), είτε οποιοδήποτε άλλο συνδυασμό των δύο. Αν το ποσό του λογαριασμού ήταν αρκετά μεγάλο ώστε να εξασφαλίζει σύνταξη μεγαλύτερη από το 70% των τελευταίων αποδοχών του ασφαλισμένου, το περίσσευμα μπορούσε να παρθεί ως εφάπαξ. Αν πάλι το ποσό του λογαριασμού κάποιου ασφαλισμένου σε ηλικία συνταξιοδότησης και με 20 χρόνια συμμετοχής στο σύστημα δεν επαρκούσε να προσφέρει ένα ποσό που ορίστηκε ως ελάχιστη σύνταξη (85% του κατώτερου μισθού), τότε το κράτος συμπλήρωνε το υπόλοιπο.

Εργαζόμενοι που σε οποιαδήποτε στιγμή είχαν συγκεντρώσει αρκετό κεφάλαιο ώστε να αγοράσουν μια επαρκή σύνταξη (τουλάχιστον το 50% των μέσων αποδοχών τους και υποχρεωτικά 20% πάνω από το την ελάχιστη σύνταξη) μπορούσαν να σταματήσουν να πληρώνουν και να αρχίσουν να αποσύρουν χρήματα από τους λογαριασμούς. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται και υποχρέωση του ασφαλισμένου να σταματήσει να δουλεύει, ούτε υποχρέωση να συνεχίσει να καταβάλει εισφορές στον λογαριασμό του.

Επειδή ακριβώς οι ασφαλιστικοί λογαριασμοί ήταν συνδεδεμένοι αποκλειστικά με τους εργαζόμενους και όχι τους εργοδότες , οι ασφαλισμένοι μπορούσαν να αλλάζουν εύκολα επαγγέλματα και εργοδότες χωρίς τα γνωστά προβλήματα με τα ταμεία, διατηρώντας την ευελιξία της αγοράς εργασίας. Επίσης το σύστημα αυτό δεν εκμεταλλευόταν τους μετανάστες, αφού ότι συνεισέφεραν στους λογαριασμούς το ελάμβαναν πίσω, ακόμα και αν γυρνούσαν στην χώρα καταγωγής τους.

Η επιτυχία του συστήματος της Χιλής ήταν τεράστια και έγινε πολύ δημοφιλές μεταξύ των εργαζομένων. Ενώ ήταν προαιρετικό για τους ήδη ασφαλισμένους και μόλις το 1/4 των εργαζομένων εντάχθηκαν σε αυτό το 1980 που πρωτοξεκίνησε, σήμερα το 95% των εργαζομένων είναι ενταγμένοι σ’αυτό. Ενώ το σύστημα εφαρμόστηκε από την χούντα, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις που επανήλθαν το 1990 το αγκάλιασαν και το διατήρησαν. Την δεκαετία του ‘90 και άλλες χώρες της περιοχής άρχισαν μεταρρυθμίσεις σε αυτήν την κατεύθυνση, όπως το Περού το 1993, η Αργεντινή και η Κολομβία το 1994.

Ακόμα εντυπωσιακότερα είναι τα οικονομικά επιτεύγματα του νέου συστήματος. Το 1980 το αναλογιστικό χρέος του αναδιανεμητικού συστήματος είχε φτάσει στο 80% του ΑΕΠ. Το 1995 τα αποθέματα του νέου συστήματος είχαν φτάσει το 40% του ΑΕΠ και το 2004 το 70%. Το 1995, με μόλις 15 χρόνια λειτουργίας, οι συντάξεις του νέου συστήματος ήταν ήδη 50-100% μεγαλύτερες από ότι ήταν προηγουμένως στο αναδιανεμητικό. Ενώ το σύστημα σχεδιάστηκε με ετήσια απόδοση των εισφορών 4%, από το 1981 μέχρι σήμερα η μέση απόδοση των ατομικών ασφαλιστικών λογαριασμών είναι περίπου 10% ετησίως.

Επιπλέον, το νέο σύστημα συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της Χιλιανής οικονομίας. Οδήγησε στην άνοδο της συνολικής αποταμίευσης που έφθασε το 1995 το 27,6% του ΑΕΠ (έναντι μόλις 11,5% το 1982), η οποία βοήθησε στην χρηματοδότηση της οικονομικής ανάπτυξης και πυροδότησε την ανάπτυξη και την ωρίμανση της εγχώριας αγοράς μακροπρόθεσμων κεφαλαίων. Έτσι είχε καθοριστική συμβολή στην αύξηση του μέσου ρυθμού ανάπτυξης στο 7,2% έναντι του 3% που ήταν πριν την εφαρμογή του νέου συστήματος, στη μείωση της ανεργίας στο 5%, και τέλος στη συρρίκνωση του πληθωρισμού στο 8,2% το 1995. Έτσι το ασφαλιστικό σύστημα, από θανάσιμη οικονομική θηλιά έγινε βασικός πυλώνας ανάπτυξης και ευημερίας για την Χιλιανή κοινωνία.

Τα στοιχεία δείχνουν ότι στην πραγματικότητα η μετάβαση στο νέο σύστημα όχι μόνο δεν είχε τελικά κόστος, αλλά είχε και τεράστια οικονομικά οφέλη για την Χιλιανή κοινωνία που υπερκάλυψαν τις όποιες υποχρεώσεις δημιούργησε η μετάβαση. Η Χιλή χρησιμοποίησε 5 πηγές για να χρηματοδοτήσει την μετάβαση:

1) Κρατικά ομόλογα μακράς διάρκειας που εκδόθηκαν μια φορά για τον σκοπό αυτό, πράγμα που επιμερίζει το κόστος της μετάβασης σε όλες τις γενιές, και τις επόμενες. 2) Προσωρινά διατηρήθηκαν μια μορφή ασφαλιστικών εισφορών φορολογικού τύπου του παλιού συστήματος 3) Έγινε ιδιωτικοποίηση πολλών κρατικών εταιριών που έδωσε έσοδα, αύξησε την αποδοτικότητα των εταιριών, μείωσε την διαφθορά και δημιούργησε ιδιοκτησιακά δικαιώματα 4) Οι κρατικοί προϋπολογισμοί έγιναν πλεονασματικοί και το πλεόνασμα χρησιμοποιήθηκε για την κάλυψη των εξόδων μετάβασης 5) Η αυξημένη οικονομική ανάπτυξη που τροφοδότησε το νέο σύστημα μαζί με τις υπόλοιπες διαρθρωτικές αλλαγές αύξησαν τα φορολογικά έσοδα.

Η ευρωπαϊκή εμπειρία

Το 1994 κυβέρνηση συνασπισμού φιλελεύθερων-κεντροδεξιών στην Σουηδία εισήγαγε μια μερική ιδιωτικοποίηση και στοιχεία κεφαλαιοποιητικού συστήματος σε ένα νέο μεικτό σύστημα.

Μέρος των υποχρεωτικών ασφαλιστικών εισφορών των εργαζομένων μπορούσε να κατευθυνθεί σε κεφαλαιοποιητικά προγράμματα συνταξιοδότησης της επιλογής τους. Το υπόλοιπο ποσό των εισφορών πήγαινε στο κρατικό αναδιανεμητικό σύστημα, το οποίο όμως δεν υπολόγιζε τις συντάξεις ανάλογα με τα χρόνια εργασίας και τις απολαβές του εργαζόμενου πριν τη σύνταξη, αλλά με βάση το ποσό των εισφορών που είχε καταβάλει στο σύστημα. Ταυτόχρονα, καθιέρωσε ένα δίχτυ ασφάλειας, μια ελάχιστη εγγυημένη σύνταξη χρηματοδοτουμένη από την γενική φορολογία.

Στην περίοδο μετάβασης, οι ήδη συνταξιούχοι και όσοι ήταν κοντά στη σύνταξη συνέχισαν να λαμβάνουν συντάξεις με το παλιό σύστημα ενώ όσοι ήταν γεννημένοι μεταξύ 1938 και 1953 λάμβαναν και από τα δύο συστήματα.

Σε ελάχιστα χρόνια το σύστημα έχει αρχίσει να αποδίδει αφού οι δαπάνες για τις συντάξεις μειώθηκαν από το 13,7% του ΑΕΠ στο 11,4% το 2001. Την ίδια τάση ακολούθησαν και χώρες όπως η Φιλανδία και η Ολλανδία, όπου τα επαγγελματικά ταμεία και η ιδιωτική ασφάλιση αναπτύχθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση. Έτσι είχαν μείωση των δαπανών για συντάξεις από 13,8% και 15,0% ΑΕΠ αντίστοιχα το 1983 στο 10,9% και 12,9%. Αντίθετα υπενθυμίζουμε οι προβλέψεις για την χώρα μας με το υπάρχον σύστημα είναι ότι οι δαπάνες για δημόσιες συντάξεις, που το 2000 ανέρχονταν στο 12,6% του ΑΕΠ, αναμένεται να αυξηθούν στο 19,6% το 2030 και στο 24,8% του ΑΕΠ το 2050.

Τους ατομικούς ασφαλιστικούς λογαριασμούς και το κεφαλαιοποιητικό σύστημα λειτουργίας τους παράλληλα με το υπάρχον αναδιανεμητικό, εισήγαγε το 1998 η Ουγγαρία, το 1999 η Μεγάλη Βρετανία και το 2002 η Ιρλανδία και η Γερμανία (και πολλές ακόμα ευρωπαϊκές χώρες).

Παράπλευρα οφέλη κεφαλαιοποιητικού συστήματος

Ανάμεσα στα θετικά που πρέπει να συνυπολογίσει κανείς κρίνοντας το κεφαλαιοποιητικό σύστημα, είναι οι επιπτώσεις του σε μεγέθη που μπορεί τυπικά να μην συνιστούν στοιχεία του ασφαλιστικού συστήματος, επηρεάζουν όμως άμεσα την πορεία του και επιπλεόν έχουν σημαντική επίδραση στη ζωή των πολιτών και την πορεία της οικονομίας.

Το σημαντικότερο από αυτά τα μεγέθη είναι η αποταμίευση, η οποία ταυτόχρονα επηρεάζει καθοριστικά τις δυνατότητες του κεφαλαιοποιητικού ασφαλιστικού συστήματος. Επιβεβαιώνεται από μελέτες ότι στο επίπεδο της μικρότερης οικονομικής μονάδας (του νοικοκυριού) η μακροχρόνια αποταμίευση πράγματι αυξάνεται υπό το καθεστώς συνταξιοδοτικών σχημάτων κεφαλαιοποιητικού τύπου. Η ενίσχυση της μακροχρόνιας αποταμίευσης πέρα από τη συμβολή της στην ποιότητα ζωής του αποταμιευτή, δρα θετικά και στην εγχώρια οικονομική ανάπτυξη, καθώς η συσσώρευση κεφαλαίων προωθεί την ενίσχυση της κεφαλαιαγοράς και την ανταγωνιστικότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος.

Επίλογος

Κάθε μέρα που διατηρούμε το αναδιανεμητικό σύστημα κάνουμε και πιο δύσκολη την σωτηρία του συστήματος και πιο επώδυνη την μετάβαση. Πρέπει να γίνει κοινή συνείδηση η ανάγκη ριζικής αλλαγής τώρα. Όλοι όσοι εμποδίζουν την συνειδητοποίηση της τραγικής πραγματικότητας της μαθηματικά βέβαιης κατάρρευσης των ταμείων θα βρεθούν υπόλογοι όχι απλά απέναντι στις επόμενες γενιές, αλλά και όλους μας στο άμεσο μέλλον.

Φώτης Περλικός