Του Αλέξανδρου Νίξον
Εν έτει 2006 πώς θα μας φαινόταν αν ξαφνικά εξαφανιζόντουσαν οι μηχανές αναζήτησης (search engines) από το διαδίκτυο; Μπορείτε να φανταστείτε αυτή την εναλλακτική πραγματικότητα; Η ραγδαία και γεωμετρική ανάπτυξη του διαδικτύου μας προσφέρει μια πληθώρα επιλογών και μια απάντηση σε κάθε ερώτηση που μπορούμε να φανταστούμε. Πώς όμως θα καταφέρναμε να αντιστοιχίσουμε τις ερωτήσεις μας με τις αντίστοιχες απαντήσεις, πως θα βρίσκανε απήχηση οι επιθυμίες μας; Η απάντηση είναι προφανής. Απλά θα τα παρατούσαμε.
Σε όλους τους παλαιούς χρήστες του Διαδικτύου ονόματα όπως AltaVista [1], Lycos [2], Excite [3] και Yahoo [4] είναι συνυφασμένα με τις πρώτες τους αναζητήσεις στο δαιδαλώδη κόσμο του παγκόσμιου ιστού καιρό πριν τη σαρωτική επικράτηση του Google στο χώρο της διαδικτυακής αναζήτησης και έρευνας.
Το βιβλίο του John Battelle [5], “The Search [6]” αποτελεί μια εξαίρετη ξενάγηση στον κόσμο των μηχανών αναζήτησης και ειδικότερα στην ιστορία του πιο γνωστού και επικρατούς αντιπροσώπου τους, το Google καθώς και την επίδραση που έχουν στο σύγχρονο πολιτισμό. Το βιβλίο κινείται σε δύο άξονες ο καθένας από τους οποίους παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον. Στον πρώτο άξονα περιγράφεται με μεγάλη λεπτομέρεια η επιχειρηματική ιστορία του Google, η δομή του, η λειτουργία του και σκιαγραφούνται οι προσωπικότητες των δύο ιδρυτών του οι οποίοι έχουν αφήσει το προσωπικό τους στίγμα στην εταιρεία καθώς και αναλύεται το ιδεολογικό υπόβαθρο της [7].
Η “Don’t be evil”, φιλοσοφία του Google
Το επιχειρηματικό motto “don’t be evil [8]” το οποίο έχει υιοθετήσει το Google ακούγεται απλό έως και παιδιαρίστικο αλλά αποδεικνύεται πιο δύσκολο από ό,τι ακούγεται στην εφαρμογή του. Οι δύο συνιδρυτές Sergey Brin και Larry Page [9] πιθανώς όταν δημιουργούσαν το Google να μην περίμεναν τη θεαματική επιτυχία που σημείωσε. Ο στόχος τους ήταν ξεκάθαρος. Να δημιουργήσουν μια μηχανή αναζήτησης αποτελεσματική και εύκολη στη χρήση χωρίς περιττά στοιχεία. Αποκήρυξαν από νωρίς το μοντέλο της δικτυακής πύλης (portal) το οποίο είχαν υιοθετήσει ανταγωνιστές όπως το Yahoo, αρνήθηκαν την παρουσία διαφημίσεων και κράτησαν την ιστοσελίδα λιτή. Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο από όλα ήταν η δέσμευσή τους ότι δεν αλλοιώνουν τα αποτελέσματα της αναζήτησης. Όλα τα αποτελέσματα πηγάζουν από την ,χαρακτηριζόμενη από τους ιδίους, δημοκρατική διαδικασία του PageRank [10]. Αυτός είναι ο μεγάλος εξισωτής των ιστοσελίδων. Ουδείς έχει ευνοϊκή μεταχείριση (οι θέσεις στο PageRank δεν εξαγοράζονται) και ουδείς “λογοκρίνεται”. Το μοντέλο αυτό αποδείχθηκε εξαιρετικά δημοφιλές με τους χρήστες καθώς εξυπηρετούσε την πιο βασική ανάγκη. Την ανεύρεση απαντήσεων σε ερωτήσεις. Τόσο απλά.
Σε συνδυασμό με αυτό τον ηθικό προσανατολισμό η εταιρεία απέκτησε και ένα προφίλ αισιόδοξο, “παιχνιδιάρικο”, σχεδόν παιδικό, πράγμα ασυνήθιστο για μεγάλες επιχειρήσεις αλλά σίγουρα μέσα στο πνεύμα της διάχυτης αισιοδοξίας (στον επιχειρηματικό κόσμο, λόγω της άνθησης του διαδικτύου) στα τέλη της δεκαετίας του ’90, μια εικόνα που προσπαθεί να διατηρήσει ακόμη και σήμερα.
[11]Η προσκόλληση όμως και η αφοσίωση σε ένα όραμα μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση ιδίως όταν το όραμά σου πραγματοποιείται απότομα. Οι αρχές που υιοθέτησαν εξαρχής οι δύο ιδρυτές πολλές φορές δε συμβαδίζουν με την επιχειρηματική πραγματικότητα. Η μεγαλύτερη δοκιμασία του “don’t be evil” ήλθε όταν το Google αναλογιζόταν αν θα έπρεπε να λογοκρίνει τις κινέζικες υπηρεσίες του [12] υπό ξεκάθαρα εκβιαστικούς όρους από το κινεζικό καθεστώς. Ο κύριος ανταγωνιστής του το Yahoo είχε ήδη διεισδύσει στην αγορά αυτή το 1999 με τον όρο ότι τα αποτελέσματα που προκύπτουν να υφίστανται λογοκρισία. Η περίπτωση όμως του Google διέφερε λόγω της διαφημιζόμενης φιλοσοφίας του. Η έλλειψη λογοκρισίας στα αποτελέσματα του ήταν μια από τις μεγαλύτερες δεσμεύσεις του και προφανώς οτιδήποτε αντίθετο θα γινόταν αντιληπτό ως προδοσία στις βασικές του αρχές. Τελικά το Google συμμορφώθηκε με τις επιταγές του κινεζικού κράτους και υπέστη ουσιαστικά ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα στη δημόσια εικόνα του μιας και προσάρμοσε τη λειτουργία του σύμφωνα με τις οδηγίες ενός μη δημοκρατικού καθεστώτος. Η κατάσταση δημιούργησε αμηχανία στο Google όσο και αν υποστήριξαν οι διοικούντες [13] ότι με αυτή την ενέργεια εν τέλει επωφελούνται περισσότερο οι κινέζοι χρήστες του διαδικτύου μιας και η πλήρης απόσυρση του Google από την Κίνα θα λειτουργούσε αρνητικά στο επίπεδο των ατομικών ελευθεριών. Η άποψη αυτή σίγουρα είναι αμφισβητήσιμη [14] ιδίως αν αναλογιστούμε τη σχετικά πρόσφατη περιπέτεια του Yahoo στην Κίνα [15] όπου με τη συνδρομή του καταδικάστηκε κινέζος δημοσιογράφος για τη διαρροή πληροφοριών εθνικής ασφαλείας μέσω του διαδικτύου.
Πέρα όμως από το ζήτημα της Κίνας η φιλοσοφία “don’t be evil” δοκιμάζεται σε πολύ μεγαλύτερη βαθμό στις ίδιες τις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τις ρυθμίσεις που τέθηκαν σε ισχύ με το Patriot Act [16] εταιρείες όπως το Google μπορούν να υποχρεωθούν να παραδώσουν πληροφορίες σε σχέση με τους χρήστες του και συγχρόνως απαγορεύεται οποιαδήποτε κοινοποίηση του γεγονότος αυτού. Ο ίδιος ο συγγραφέας σε προσωπική συνέντευξη με τον Brin ρώτησε αν έχει υπάρξει αντίστοιχο περιστατικό και η απάντηση που ήταν αρνητική.
Όμως όπως σημειώνει ο ίδιος:
“I remind him that had there been such a case, he would be legally required to answer in just that way. That stops him for a moment, as he realizes that his very answer, which I believe was in earnest, could be taken as evasive. If Google had indeed been required to give information over to the government, certainly he would not be able to tell either the suspect or the inquiring journalist.”
Η παρατήρηση αυτή αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία αν αναλογιστεί κανείς τις σχετικά νέες υπηρεσίες του Google όπως το Gmail (η υπηρεσία e-mail του Google) και το Google Desktop (όπως υποδηλώνει ο όρος η μηχανή αναζήτησης για τον προσωπικό υπολογιστή). Ιδίως το Gmail πυροδότησε έντονες αντιδράσεις [17] λόγω της χρήσης του AdWords [18] (το σύνολο των αλγορίθμων που χρησιμοποιεί το Google για να ταιριάζει τις διαφημίσεις του με τις αναζητήσεις των χρηστών) στην ηλεκτρονική αλληλογραφία. Ουσιαστικά το Google “διαβάζει” τα προσωπικά e-mail και αντιστοιχεί τις κατάλληλες, ανάλογα με το περιεχόμενο, διαφημίσεις. Επί της ουσίας όλα γίνονται προφανώς αυτοματοποιημένα χωρίς να είναι απαραίτητη η ανθρώπινη παρέμβαση αλλά η ύπαρξή του δημιουργεί και την πιθανότητα της κατάχρησής του από άτομα ή κυβερνήσεις. Αντίστοιχα το Google Desktop παρακολουθεί τις διαδικτυακές κινήσεις μας στις διάφορες ιστοσελίδες και ανάλογα με τις περιπλανήσεις μας, προτείνει αντίστοιχες ιστοσελίδες (π.χ. αν κάποιος ενδιαφέρεται πολύ για αθλητικές ιστοσελίδες τότε το Google Desktop του προτείνει αντίστοιχους διαδικτυακούς τόπους). Αυτές οι υπηρεσίες σε συνδυασμό με το Google Earth [19] καθώς και το MapQuest [20] δίνουν την εντύπωση ότι το Google προσπαθεί να αναλάβει το ρόλο του “Μεγάλου Αδελφού” του 1984. Άσχετα με το πόσο ευσταθούν οι φόβοι για κατάχρηση εξουσίας, το Google έχει ουσιαστικά απολέσει το αθώο προφίλ που διέθετε τα πρώτα χρόνια από την ίδρυσή του και κινδυνεύει να στιγματιστεί [21].
Επίσης η υπερτροφική ανάπτυξη της εταιρείας δίνει την εντύπωση ότι οι διοικούντες επιδιώκουν την μονοπωλιακή κυριαρχία του Google στο διαδίκτυο θυμίζοντας τις τακτικές της Microsoft [22]. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να κατηγορήσει μια εταιρεία όταν νόμιμα προσπαθεί να επικρατήσει σε μια αγορά. Το πρόβλημα και πάλι δεν εντοπίζεται εκεί αλλά στη δημόσια εικόνα της εταιρείας. Το Google στην αρχή ήταν απλά μηχανή αναζήτησης που λόγω αρχών δεν τοποθετούσε διαφημίσεις στη σελίδα του (με τη μορφή banner, δε μιλάμε για text-ads ¨όπως είναι το AdWords ή το AdSense). Η έντονη επιχειρηματική του δραστηριότητα έχει αποξενώσει αρκετούς από τους παλιούς φανατικούς χρήστες που δε βλέπουν πλέον στο Google τον ηλεκτρονικό “επαναστάτη”.
To Google οι επιθυμίες μας και η τεχνητή νοημοσύνη
Πέρα όμως από τις ανησυχίες για καταπάτηση της ιδιωτικής μας ζωής, το Google και εν γένει οι μηχανές αναζήτησης έχουν δημιουργήσει κάτι το πρωτόγνωρο στην ιστορία του πολιτισμού, τη βάση δεδομένων των προθέσεων (database of intentions [23] όπως αναφέρει ο συγγραφέας). Στις ηλεκτρονικές υποδομές των μηχανών αναζήτησης είναι καταχωρημένες ανά πάσα στιγμή το σύνολο των επιθυμιών όλων των χρηστών του διαδικτύου. Για πρώτη φορά μπορούμε να παρακολουθήσουμε ζωντανά τις επιθυμίες και τις αναζητήσεις ενός τόσο μεγάλου τμήματος του ανθρώπινου πληθυσμού και προφανώς κάτι τέτοιο έχει τεράστια εμπορευματική αλλά και επιστημονική αξία ιδίως στο χώρο των κοινωνικών επιστημών.
Η συνεχής βελτίωση της διαδικτυακής (και όχι μόνο) αναζήτησης θα έχει και απροσδόκητες φιλοσοφικές διαστάσεις. Φανταστείτε την ιδανική μηχανή αναζήτησης. Η ιδανική μηχανή δεν οφείλει να παράγει απαντήσεις σε ό,τι ερώτηση και αν της θέσουμε μιας και μπορεί να μην υπάρχει απάντηση στην ερώτηση που κάνουμε. Εκείνο που καθιστά μια μηχανή ιδανική είναι να “καταλαβαίνει” την ερώτηση που κάνουμε, δηλαδή ουσιαστικά να συμπεριφέρεται σαν νοήμον ον, σαν άνθρωπος. Σύμφωνα με τη δοκιμασία του Turing (Turing’s test [24]) όταν δε θα μπορούμε να καταλαβαίνουμε πλέον τη διαφορά στις απαντήσεις, δηλαδή αν προήλθαν από τη μηχανή αναζήτησης ή από άνθρωπο τότε θα έχουμε περάσει το κατώφλι της τεχνητής νοημοσύνης. Είτε η μηχανή αναζήτησης “όντως καταλαβαίνει” (δηλαδή βιώνει αυτή την κατανόηση υποκειμενικά όπως το άτομό μου) είτε συμπεριφέρεται σαν να καταλαβαίνει δεν έχει ουσιαστικά διαφορά, πάλι τεχνητή νοημοσύνη είναι. Δεν πρέπει να μας ξενίζει αυτό μιας και όπως μας τονίζει ο Steven Pinker [25] στο How the Mind Works επί της ουσίας δεν μπορώ να ξέρω πέρα του εαυτού μου αν οι υπόλοιποι άνθρωποι καταλαβαίνουν, αισθάνονται κ.ο.κ. όπως το άτομό μου ή απλώς συμπεριφέρονται σαν να καταλαβαίνουν και να αισθάνονται κ.ο.κ. Έτσι και με τους υπολογιστές και εν γένει με τα “άψυχα” όντα. Δε θα μπορέσουμε να μάθουμε ποτέ αν όντως “καταλαβαίνει” ή αν όντως “σκέπτεται” όπως επίσης δε θα μάθω ποτέ το ίδιο πράγμα για όλους τους υπόλοιπους από εσάς που διαβάζετε αυτό το κείμενο.
Μπορεί όλα αυτά να ακούγονται σαν τεχνολογική υπεραισιοδοξία αλλά η βελτιστοποίηση των μηχανών αναζήτησης αποτελεί μια από τις πιο υποσχόμενες μεθόδους για να προσεγγίσουμε αυτό το αίνιγμα της τεχνητής νοημοσύνης. Ήδη υπηρεσίες όπως το Web Fountain [26] της IBM εντυπωσιάζουν με τα αποτελέσματα που παραδίδουν και δείχνουν ότι το μέλλον δεν είναι πολύ μακριά. Αν αναλογιστούμε επίσης ότι καθώς προχωρά η τεχνολογική εξέλιξη ολοένα και περισσότερες ηλεκτρονικές συσκευές ενσωματώνονται στο διαδίκτυο τότε μπορούμε να συμπεράνουμε τις πολυδιάστατες επιπτώσεις αυτής της αλματώδους προόδου. Με τις ιδανικές μηχανές αναζήτησης θα μπορούμε να “επικοινωνούμε” (ή αν προτιμάτε καλύτερα οι συσκευές θα συμπεριφέρονται σαν να “επικοινωνούν” μαζί μας) με τις συσκευές μας και ουσιαστικά με οτιδήποτε είναι δικτυωμένο.
Συμπερασματικά ο Battelle στο βιβλίο του μας παρουσιάζει ισορροπημένα τα θετικά και αρνητικά στοιχεία αυτού του διαδικτυακού γίγαντα. Μας αφηγείται σχεδόν με μια αίσθηση θαυμασμού τα τεχνολογικά και επιχειρηματικά επιτεύγματα της εταιρείας διατηρώντας παράλληλα έναν υγιή σκεπτικισμό για τις μονοπωλιακές τάσεις του Google και την πιθανή παρεμβατικότητα των μηχανών αναζήτησης στις ατομικές μας ελευθερίες.