- e-rooster.gr - http://e-rooster.gr -

O ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ

Η αποτυχία της ΕΣΣΔ ήταν πρώτα και κύρια οικονομική. Αυτό φαίνεται όχι μόνο στα εισόδημα αλλά πολύ πιο εύγλωττα στην παραγωγικότητα. Ενώ το 1917 ο Ρώσος εργάτης ήταν 3 φορές πιο παραγωγικός από τον Ιάπωνα, το 1988 ο Ιάπωνας ήταν 4 φορές πιο αποδοτικός από τον αντίστοιχο Σοβιετικό. Στα 70 περίπου χρόνια που σπαταλήθηκαν σε σοσιαλιστικά πειράματα η κατά κεφαλήν παραγωγικότητα των Ρώσων μειώθηκε 12 φορές σε σχέση με τους Ιάπωνες. Σ’ ένα απομονωμένο κράτος η κατάσταση θα μπορούσε να διαιωνίζεται, όταν όμως λειτουργεί κάτω από τους αμείλικτους κανόνες του διεθνούς ανταγωνισμού μια τέτοια κατάσταση είναι ανεπίτρεπτη. Τα κεντρικά σχεδιασμένα προγράμματα μπορεί προσωρινά να λειτούργησαν στην ανάπτυξη συγκεκριμένων τομέων που στόχευαν αλλά υποθήκευσαν το μέλλον ενός ολόκληρου λαού.

Πιστεύω ότι αν ζούσε σήμερα ο Μαρξ θα τράβαγε τα μαλλιά του με όσα κάνουν και λένε οι αποκαλούμενοι οπαδοί του. Μπορώ να πω ότι τρέφω ιδιαίτερο σεβασμό στον ίδιο, γιατί η προσπάθειά του ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή για την εποχή του, αλλά όχι και για τους οπαδούς του που παραμένουν κολλημένοι στη σκέψη του 19ου αιώνα. Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί ενώ ο Μαρξ με οικονομολογικούς όρους κατέκρινε τις θεωρίες του Σμιθ, του Ρικάρντο και των υπόλοιπων, γιατί δεν μπορεί να εξίσου οικονομολογικούς όρους να κριθούν και οι δικές του θεωρίες. Σε κάθε απόπειρα επιστημονικής προσέγγισης και ανασκευής των οικονομικών αντιλήψεων του Μαρξ, η υπεράσπισή του επικαλείται τις ταξικές προκαταλήψεις εναντίον του (τα γνωστά με τους αστούς οικονομολόγους κτλ). Έτσι βγάζουν τον Μαρξ από την έκθεση σε οποιαδήποτε ορθολογική επιστημονική κριτική και υφαίνουν γύρω του ένα πέπλο ανορθολογισμού και μυστικισμού. Ο Μαρξ προσπάθησε να θέσει τις απαιτήσεις του εργατικού κινήματος κάτω από μια ορθολογική βάση, ενώ μέχρι τότε στηρίζονταν σε ηθικά και συναισθηματικά συνθήματα. Τελικά όμως οι σύγχρονοι επίγονοί του επιχειρηματολογούν ακριβώς πάνω στα δύο αυτά στοιχεία που ο Μαρξ ήθελε να απορρίψει, την ηθική και το συναίσθημα.

H πάλη των τάξεων στην μαρξιστική ανάλυση είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο. Στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, αφορά την σύγκρουση κεφαλαιοκρατών-εργατικής τάξης και όχι οποιαδήποτε βίαιη εξέγερση ή αντάρτικο που επικαλούνται οι σύγχρονοι επίγονοί τους. Στον Μαρξ υπάρχουν και άλλες τάξεις (πχ αγρότες, μικροαστοί, κουρελοπρολετάριοι, κρατικοί λειτουργοί κτλ) που παίζουν δευτερεύοντα ρόλο και συχνά συντάσσονται με το κεφάλαιο (βλ πχ μαρξιστική εξήγηση για την αποτυχία της Κομμούνας του Παρισιού το 1871). Η τάξη του καθένα καθορίζεται αυστηρά από τη θέση του στα μέσα παραγωγής. Τελικά μόνο οι εργάτες μπορούν να οδηγήσουν στην επανάσταση και την ανατροπή του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, ενώ η δράση των υπόλοιπων είναι οπορτουνιστική. Οι Κολομβιανοί αντάρτες που ζουν από το λαθρεμπόριο ναρκωτικών που βρήκαν εργατική ταξική συνείδηση; Οποιοσδήποτε συγκρούεται με το κράτος, ακόμα και αν δεχτούμε για την ευκολία της κουβέντας ότι το κράτος ταυτίζεται με τα συμφέροντα των κεφαλαιοκρατών (πράγμα που δεν ισχύει), δεν γίνεται αυτόματα μέρος της πάλης της εργατικής τάξης απέναντι στο κεφάλαιο. Άλλωστε πουθενά και ποτέ οι εργάτες δεν απέκτησαν την πλειοψηφία που περιέγραφε ο Μαρξ για την κοινωνική επανάσταση. Η μαρξιστική επανάσταση απαιτεί μαζικότητα, δεν γίνεται από μειοψηφίες. Η επανάσταση άλλωστε όφειλε να έρθει από τις πιο προοδευμένες καπιταλιστικά κοινωνίες, όχι από υπανάπτυκτες στρεβλές εκδόσεις τους. Ας μη κόβουμε και ράβουμε τον Μαρξ όπως μας αρέσει για να τον χωρέσουμε στα συνθήματά μας.

O Μαρξ περιγράφει πολύ αναλυτικά τη θέση του πώς εξελίσσεται η πάλη των τάξεων. Για να την συμπυκνώσω σε δυο γραμμές, οι τεχνικές βελτιώσεις και η συσσώρευση μέσων παραγωγής δημιουργεί μια τάση αύξησης της παραγωγικότητας που οδηγεί στην αύξηση του χάσματος πλούτου-αθλιότητας (με παράλληλη αύξηση και της αθλιότητας και του πλούτου). Το κεφάλαιο διαρκώς κεντρικοποιείται όλο και περισσότερο ενώ οι ενδιάμεσες τάξεις οδηγούνται στην εξαφάνιση και στην ενσωμάτωση στην εργατική τάξη που διαρκώς διογκώνεται. Τελικά η ολοένα αυξανόμενη κοινωνική ένταση οδηγεί αναπόφευκτα στη επανάσταση. Αυτή είναι σε δυο λόγια η προφητεία του Μαρξ, και βλέπουμε καθημερινά την αγωνιώδη προσπάθεια των διαδόχων του να προσαρμόσουν την πραγματικότητα σ’ αυτά τα μέτρα για να φαίνεται η δικαίωσή της. Βέβαια η ιστορία τον διέψευσε. Στις ανεπτυγμένες χώρες τα μεσαία στρώματα όχι μόνο επιβίωσαν αλλά και αυξήθηκαν. Ακόμα και στα χαμηλότερα η εξαθλίωση μειώθηκε τρομακτικά σε σχέση με ότι περιέγραφε ο Μαρξ. Ακόμα και παγκόσμια, σήμερα μπορεί να πεινούν ακόμα εκατομμύρια αλλά κάτω από όριο της πείνας είναι το 30% του πληθυσμού ενώ το 1970 ήταν το 70% και σε όλους τις ηπείρους (πλην της Αφρικής που είχαμε μικρή αύξηση μόνο) η κατά κεφαλήν κατανάλωση θερμίδων αυξήθηκε κατακόρυφα.

O Μαρξ έβλεπε την νηπιακή εποχή του καπιταλισμού και όχι την γεροντική όπως πίστευε. Τα χαμηλά ημερομίσθια, οι πολλές ώρες δουλειάς, η παιδική εργασία κτλ είναι χαρακτηριστικά όχι μιας τέλεια ανταγωνιστικής αγοράς αλλά ενός κράματος χαμηλής παραγωγικότητας και ατελώς ανταγωνιστικών αγορών. Η αύξηση της παραγωγικότητας και τάση συσσώρευσης του κεφαλαίου δεν οδηγούν στην κεντρικοποίησή του, όπως πίστευε, δηλαδή να λιγοστεύουν συνεχώς οι κεφαλαιοκράτες. Αντίθετα, όσο τελειότερα λειτουργεί ο ανταγωνισμός τόσο ισχυρότερους επενδυτικούς και πιστωτικούς μηχανισμούς αναπτύσσει που επιβραβεύουν την ανθρώπινη εφευρετικότητα και δημιουργούν διαρκώς νέες αγορές, νέες επιχειρήσεις, νέους κεφαλαιοκράτες κτλ Γι’ αυτό ελάχιστοι από τους πλουσιότερους επιχειρηματίες στη λίστα των 100 πλουσιότερων Αμερικανών ή Βρετανών ήταν στην ίδια λίστα πριν 20 χρόνια. Για τον Μαρξ η σύγκρουση κεφαλαιοκράτη-εργάτη διαρκώς αυξάνει άρα δεν υπάρχουν περιθώρια συμβιβασμού. Τελικά μόνη διέξοδος είναι η κατάρρευση του καπιταλισμού και όχι η βελτίωσή του. Φυσικά τα τελευταία 150 χρόνια είναι η πανηγυρική διάψευση αυτής της άποψης καθώς και ο πιο κολλημένος μπορεί να δει τις δυνάμεις ανανέωσης, βελτίωσης και επιβίωσης του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Άλλωστε στα τελευταία του (1890) και ο Ένγκελς έφτασε να δηλώσει «η ιστορία απέδειξε ότι εμείς, και όλοι όσοι σκέφτονταν σαν και μας, είχαμε άδικο» καθώς με παράπονο έβλεπε ότι ειδικά στην Αγγλία «η εργατική τάξη αστικοποιείται όλο και περισσότερο» (και έτσι να έχουν περισσότερα να χάσουν σε μια επανάσταση από μόνο τα δεσμά τους). Μπορώ να αναγνωρίσω την εντιμότητα του Μαρξ και του Ένγκελς, όχι όμως και των διαδόχων τους που καιρό τώρα έχουν επιστρέψει στον εντυπωσιασμό, το συναίσθημα και την ηθική.

Θα κάνω μια μικρή παρένθεση να αναλύσω την ουσιοκρατία. Η ουσιοκρατία (Essentialism), η οποία συχνά αναφέρεται και ως τυπολογική σκέψη, είναι η πίστη ότι η παρατηρούμενη ποικιλία που μεταβάλεται μπορεί να ταξινομηθεί σε ένα περιορισμένο αριθμό κατηγοριών, κάθε μια από τις οποίες μπορεί να καθοριστεί από την ουσία της. Η ποικιλομορφία δεν είναι παρά η εκδήλωση της ατελούς αναπαράστασης αυτών των σταθερών ουσιών. Η σκέψη αυτή κυριάρχησε για πολλά χρόνια με θεωρητική στήριξη από τα Μαθηματικά και τις Φυσικές Επιστήμες μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Ακόμα και στη σημερινή καθημερινή γλώσσα συχνά σκεφτόμαστε ουσιοκρατικά. Λέμε ο διανοούμενος, το σπίτι, το βουνό ενώ αντιλαμβανόμαστε τις διαφορές μόνο όταν κάνουμε συγκρίσεις. Όμως το ζήτημα είναι ότι κάθε άνθρωπος, ζώο κτλ είναι εντελώς μοναδικό και οι στατικές κατηγοριοποιήσεις της ουσιοκρατίας συνιστούν αυθαίρετες γενικεύσεις. Ο τρόπος αυτός σκέψης άλλαξε τον τρόπο που οι επιστήμες προσεγγίζουν τα πράγματα. Μπορώ να αναφέρω παραδείγματα από την Φυσική, την Ιατρική και άλλες επιστήμες αλλά θα μιλήσω για την Εξελικτική Βιολογία διότι η προσέγγισή της έχει μεγάλες αναλογίες με την μελέτη των κοινωνιών. Η αντικατάσταση της ουσιοκρατικής σκέψης, που πρακτικά περιέγραφε στατικά τα είδη και τα ταξινομούσε σε αυθαίρετες κατηγορίες ενώ αντιλαμβανόταν την εξέλιξη ως αποτέλεσμα απότομων αλλαγών, έγινε από την εξελικτική σκέψη. Η εξελικτική σκέψη δεν αποτελεί μόδα (στις φυσικές επιστήμες δεν υπάρχουν μόδες) αλλά επιστημονικό δεδομένο. Αυτή αντικατέστησε ερωτήματα του τύπου τι είναι καλό για το είδος, με το τι είναι καλό για το άτομο. Σταδιακά οι λογικές της προόδου με άλματα, του φιναλισμού και των αυθαίρετων γενικεύσεων της ουσιοκρατίας υποχώρησαν και η εξελικτική θεωρία (δαρβινική και νεοδαρβινική) επιβεβαιώθηκαν πειραματικά από τα αποτελέσματα των γενετιστών. Σήμερα κάθε πολυπαραγοντικό σύστημα οφείλουμε να το εξετάζουμε μέσα από την αντίληψη της εξέλιξης και την διαδικασία της επιλογής.

Που η ουσιοκρατική σκέψη εισέρχεται στην μαρξισμό; Μα στην ίδια την έννοια της τάξης. Παρασυρμένος από το επικρατούν ρεύμα του ουσιολογισμού είναι φυσιολογικό ο Μαρξ να βασίζει την ανάλυσή του στο διαχωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις. Το κριτήριο που υιοθετεί είναι η θέση του καθένα στα μέσα παραγωγής. Πηγάζει από την αντίληψη ότι η συνείδηση του καθενός διαμορφώνεται από την ύπαρξή του και όχι η ύπαρξή του από τη συνείδησή του (πράγμα απόλυτα λογικό, δεν θα γίνουμε και ιδεαλιστές). Η αναγωγή όμως της θέσης του καθένα στην παραγωγή σε αποκλειστικό σχεδόν ρυθμιστή της συνείδησής μας, και η από αυτήν την αναγωγή κατηγοριοποίηση σε τάξεις, είναι μερικές πολύ επικίνδυνες απλουστεύσεις. Παραγνωρίζει τις πολύ έντονες συγκρούσεις μεταξύ των μελών της ίδιας τάξης, στις οποίες δίνει ένα συμπτωματικό ή επιφανειακό χαρακτήρα, παραμερίζοντας την διαφορετικότητα ως δομικό στοιχείο της ανθρώπινης κοινωνίας. Ναι μεν η συνείδησή μας διαμορφώνεται από την ύπαρξή μας αλλά ή ύπαρξή μας εξαρτάται από τόσους πολλούς παράγοντες που τελικά η συνείδηση του καθένα γίνεται μοναδική. αυτό που υπάρχει τελικά στην κοινωνία είναι ένα άθροισμα αυτοτελών οικονομικών και κοινωνικών μονάδων που η συμπεριφορά τους δεν μπορεί να απλουστευτεί στη δράση αυθαίρετων κατηγοριοποιήσεων όπως οι τάξεις (εδώ και με τα πιο σύγχρονα εργαλεία των οικονομικών έχουμε προβλήματα), πόσο μάλλον να διατυπωθούν ιστορικοί νόμοι και ιστορικές προφητείες. Αντίθετα, η ποικιλομορφία αυτή είναι δομική μέσα στην κοινωνία και είναι η ουσιαστική κινητήρια δύναμη για την πρόοδο και την εξέλιξη. Και αυτήν την ποικιλομορφία και τις δυνατότητές της προσπαθεί να απελευθερώσει ο φιλελευθερισμός.

Για να παραφράσουμε τον ίδιο τον Μαρξ(από το «Θέσεις πάνω στον Φόιερμπαχ»):
”Οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν τον κόσμο, δεν περιμένουμε καλύτερα και κάναν επιστήμονα;”

Περλικός Φώτης