του Τηλέμαχου Χορμοβίτη
Διαβάζοντας τον τίτλο αυτού του βιβλίου1 [1] , ο μέσος Έλληνας αναγνώστης είναι πολύ πιθανόν να δυσκολευτεί να τον κατανοήσει. Ποια είναι ,αλήθεια, η σημασία του όρου “libertarian”; «Φιλελευθεριστές», «ελευθεριακοί» ή απλά πρόκειται για τους γνήσιους απόγονους του κλασσικού φιλελευθερισμού, όπως αυτός αναπτύχθηκε τον 18ο και 19ο αιώνα;
Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα στις Η.Π.Α. η κεντροαριστερά οικειοποιήθηκε τον όρο «φιλελεύθερος». Οι Αμερικάνοι που έμεναν σταθεροί στα ιδανικά της περιορισμένης κρατικής εξουσίας , της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς και της μη επεμβατικής εξωτερικής πολιτικής, που έμεναν δηλαδή πιστοί στο πνεύμα του κλασσικού φιλελευθερισμού , άρχισαν να χρησιμοποιούν τον όρο “libertarian” , για να διακρίνονται από τους Αμερικάνους “liberals”, που πίστευαν πια σε ένα ενεργητικό και εκτεταμένο κράτος. Στην Ελλάδα και γενικά στην Ηπειρωτική Ευρώπη, ο φιλελευθερισμός διατηρεί την αρχική του σημασία και έτσι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον όρο «libertarian» ως «φιλελεύθερος», παρότι οι Αμερικάνοι libertarians είναι πολλές φορές πιο ριζοσπαστικοί από τους κλασσικούς φιλελεύθερους.
Ο συνεργάτης του περιοδικού Reason, Brian Doherty, καταφέρνει για τον μεταπολεμικό αμερικάνικο κλασσικό φιλελευθερισμό, ότι κατάφερε ο George H. Nash, για τον αμερικάνικο συντηρητισμό στο μνημειώδες “The Conservative Intellectual Movement in America Since 1945”: Να μας προσφέρει ένα έργο-πραγματικό σημείο αναφοράς για την ιστορία του κινήματος. Το «Radicals For Capitalism» αφηγείται την ιστορία του libertarian κινήματος στις Η.Π.Α., από τη δεκαετία του 1940, όταν άρχισε να παίρνει τη σημερινή μορφή του σαν μια αντίδραση στην πολιτική έντονης κρατικής παρέμβασης του New Deal ,μέχρι τη σημερινή εποχή. Το ογκώδες αυτό βιβλίο (740 σελίδες) παρουσιάζει με εύληπτο τρόπο τις κυριότερες φιλελεύθερες ιδέες αλλά επιπλέον καλύπτει και την οργανωτική ιστορία του φιλελευθερισμού. Το ξεχωριστό του στοιχείο είναι πως η αφήγηση της ιστορίας του κινήματος γίνεται μέσα από την εξιστόρηση της ζωής των σημαντικότερων μορφών του σύγχρονου αμερικάνικου φιλελευθερισμού. Οι προσωπικότητες τους, οι ιδέες τους, οι ιδιωτικές τους στιγμές, οι φιλίες, οι συμμαχίες αλλά και οι έριδες και οι αντιπαλότητες μεταξύ τους, κάνουν το βιβλίο να διαβάζεται όχι μόνο σαν ένα καλό δοκίμιο ιστορίας ή πολιτικής επιστήμης, αλλά και σαν ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα!
Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου ο Doherty σκιαγραφεί τις ρίζες του κινήματος, τις επιρροές που δέχτηκε από τους Ευρωπαίους Φιλελεύθερους του 19ου αιώνα, όπως ο Benjamin Constant, ο Frederic Bastiat, ο Herbert Spencer. Τονίζει όμως και τον ξεχωριστό αμερικάνικο χαρακτήρα του, που βασίστηκε στην εγγενή δυσπιστία του αμερικάνικου λαού απέναντι στην κεντρική εξουσία και την αγάπη του προς την ατομική ελευθερία.
Για τον Doherty, πέντε είναι οι «γίγαντες» του μεταπολεμικού αμερικάνικου φιλελευθερισμού. Όπως επισημαίνει και o συγγραφέας , πρόκειται για τέσσερις άνδρες και μια γυναίκα. Τέσσερις Εβραϊκής καταγωγής και ένας Καθολικός. Τέσσερις οικονομολόγοι και μια συγγραφέας. Τέσσερις οπαδοί του «ελάχιστου κράτους» και ένας αναρχοφιλελεύθερος. Δύο γηγενείς Αμερικάνοι και τρεις μετανάστες. Και μεταξύ τους, δύο βραβεία Νόμπελ. Ο Ludwig Von Mises, ο Friedrich Hayek, η Ayn Rand, ο Milton Friedman και ο Murray Rothbard. Χωρίς αυτούς ο φιλελευθερισμός δεν θα έπαιρνε την ιδεολογική και οργανωτική μορφή που έχει σήμερα , ούτε θα εξελισσόταν από το περιθωριακό κίνημα του 1950, όπου σχεδόν όλα τα μέλη του γνωρίζονταν μεταξύ τους, σε ένα κίνημα με επιρροή σε εκατομμύρια ανθρώπους.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως έχουν και οι ιστορίες μικρότερων μορφών του φιλελευθερισμού. Ιδιόρρυθμοι αλλά θαρραλέοι, με κοινό χαρακτηριστικό τους έναν παθιασμένο αντικρατισμό : Η συγγραφέας και δημοσιογράφος Rose Wilder Lane, που αρνήθηκε να λάβει την κάρτα Κοινωνικής Ασφάλισης που δικαιούταν. Ο μεγαλοεκδότης R.C. Hoiles που προτιμούσε τους …οίκους ανοχής από τα δημόσια σχολεία, επειδή, όπως έλεγε, τουλάχιστον στους οίκους ανοχής κανείς δεν σε υποχρεώνει να πας. Ο ακτιβιστής και δημοσιογράφος Karl Hess που αρνήθηκε να πληρώσει φορολογία το 1969, με αποτέλεσμα μέχρι το τέλος της ζωής του να μην μπορεί να αποκτήσει εισόδημα ή ιδιοκτησία στο όνομα του, και άλλοι πολλοί.
Για τον Doherty ο φιλελευθερισμός δεν είναι μονολιθικό κίνημα και δε διστάζει να δείξει την πολυμορφία του, τις διάφορες τάσεις που τον διαπερνούν ακόμη και τις σκληρές συγκρούσεις που πολλές φορές αναπτύσσονται στους κόλπους του: ριζοσπάστες και «πραγματιστές», οπαδοί του φυσικού δικαίου και οπαδοί του ωφελιμισμού, οπαδοί του ελάχιστου κράτους και αναρχοφιλελεύθεροι. Ο συγγραφέας προσπαθεί να είναι αντικειμενικός και να παρουσιάσει όλες τις απόψεις, όσο αντικειμενικός βέβαια μπορεί να είναι κάποιος που αποτελεί και ο ίδιος μέρος του κινήματος.
Όμως παρά τις διάφορες τάσεις του κινήματος, αυτό που γίνεται σαφές μέσα από το βιβλίο, είναι η ριζοσπαστική φύση του φιλελευθερισμού. Κάτι που θα βοηθήσει τον ,σε μεγάλο βαθμό, παραπληροφορημένο Έλληνα αναγνώστη να ξεκαθαρίσει πως ο φιλελευθερισμός δεν είναι ένας απολογητής του συστήματος και της Αμερικάνικης κυβέρνησης και πως μικρή σχέση έχει με το σημερινό κυρίαρχο consensus. Ο σημερινός κόσμος , παρά τα φιλελεύθερα βήματα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, προσεγγίζει περισσότερο ένα σύστημα κορπορατιστικού καπιταλισμού, πάρα μια γνήσια laissez faire αγορά, όπως οραματίζονται οι φιλελεύθεροι. Όπως δείχνει και ο Doherty , οι libertarians, είτε ενάντια στο New Deal του Roosevelt, είτε ενάντια στους πολέμους της Αμερικάνικης κυβέρνησης, είναι οι διαχρονικοί outsiders στην αμερικάνικη ιστορία, μόνιμα απέναντι στις υπερβάσεις της κεντρικής εξουσίας. Δεν είναι τυχαίο πως ο Doherty ονομάζει το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του, που αναφέρεται στις προοπτικές του κινήματος, «Μια Συνεχής Επανάσταση» , για να τονίσει ακριβώς αυτό το ριζοσπαστικό στοιχείο του φιλελευθερισμού.
Το “Radicals For Capitalism” αποτελεί μια εξαιρετική εισαγωγή για όλους όσους θέλουν να γνωρίσουν τις ιδέες και την ιστορία του κινήματος και μπορεί να διαλύσει πολλές από τις παρεξηγήσεις που κυκλοφορούν στην Ελλάδα για το νόημα του φιλελευθερισμού. Είναι όμως χρήσιμο και για τους Έλληνες φιλελεύθερους. Με την κατάσταση στην Ελλάδα να θυμίζει τις Η.Π.Α., της δεκαετίας του 1940, όταν η κυβέρνηση θεωρούνταν η λύση για όλα τα προβλήματα, και η παρουσία των φιλελεύθερων ιδεών στο δημόσιο διάλογο ήταν περιθωριοποιημένη , το βιβλίο αυτό μπορεί να δώσει πολύτιμα παραδείγματα δράσης και αισιοδοξίας στους Έλληνες φίλους της ελευθερίας.
——————————————————
Σημειώσεις:
- “Radicals for Capitalism: A Freewheeling History of the Modern American Libertarian Movement”- Brian Doherty ( Public Affairs, New York, 2007) [↩ [2]]