Η επικαιρότητα προσφέρει καθημερινά μια μαύρη εικόνα για τον πολιτισμό: Μουσεία με ωράριο που διώχνει τους επισκέπτες, αρχαιολογικοί χώροι όπου ανθεί το παραεμπόριο χαρτιού τουαλέτας(!), ποιοτικά καλλιτεχνικά σχήματα που διαλύονται, πολιτιστικοί οργανισμοί που φυτοζωούν. Υποβάθμιση του πολιτισμού στο ΕΣΠΑ, κίνδυνος για απώλεια κοινοτικών πόρων στο Γ’ ΚΠΣ, δημόσιες επενδύσεις στο μισό του 2005, Ειδικός Λογαριασμός που θα χαθεί στη μαύρη τρύπα των κρατικών εξόδων. Και το χειρότερο: Ο τομέας-σύμβολο ποιότητας έχασε τη λάμψη του, έγινε συνώνυμος της απραξίας και της κακοδιαχείρισης.

Πρέπει βέβαια να διαχωρίσουμε τον πολιτισμό από την κρατική πολιτική για τον πολιτισμό. Δεν ταυτίζονται. Ευτυχώς. Ο ελληνικός πολιτισμός εξακολουθεί να εξελίσσεται, αλλά αυτό δεν μειώνει την ευθύνη του κράτους. Ήταν όμως θέμα χρόνου και συγκυρίας να συμβεί κάποτε μια κρίση σαν την τωρινή. Τα προβλήματα προϋπήρχαν. Οι ελάχιστες έρευνες κοινού που έχουν γίνει έδειξαν αυτό που όλοι γνωρίζουμε από την καθημερινή μας εμπειρία. Οι πολιτικές δεν έχουν καταφέρει να ενεργοποιήσουν τους Έλληνες, οι οποίοι δεν παθιάζονται για το θέατρο, τα μουσεία, τα βιβλία ή την καλή μουσική. «Λείπει η ανάλογη παιδεία», ακούμε συχνά, αλλά πώς θα αποκτηθεί, όταν η διαχείριση του πολιτισμού έχει γίνει εσωστρεφής και αυτοαναφορική; Στην εποχή του βομβαρδισμού του κοινού από κάθε είδους πληροφόρηση, θέλει κόπο και συνεχή προσπάθεια για να προσελκύσεις την προσοχή του. Και τώρα, την ώρα της κρίσης, που ο χώρος που πολιτισμού έχει ανάγκη από τη λαϊκή υποστήριξη, η κοινωνία παρακολουθεί με σκεπτικισμό. Και αυτό αντανακλάται στις πολιτικές επιλογές.

Χρειάζονται χρήματα, αλλά μόνον αυτά; Η κατανομή των ανέκαθεν λιγοστών πόρων έχει δημιουργήσει μια κρατικοδίαιτη ελίτ επαγγελματιών του πολιτισμού, οι οποίοι, έχοντας ως πρώτη προτεραιότητα τη συντήρηση της κατάστασης που τους εξυπηρετεί, δευτερευόντως μόνον ασχολούνται με την κοινωνία. Διαμορφώθηκε έτσι ένα κλίμα που αδικεί και εξοστρακίζει όσους δεν αποδέχονται τους κανόνες του συστήματος. Για να δώσω ένα παράδειγμα, ο Ελληνας καλλιτέχνης Κώστας Βαρώτσος επελέγη στις άκρως ανταγωνιστικές ΗΠΑ για να κοσμήσει με γλυπτό του την πρόσοψη ενός ουρανοξύστη στο Σηάτλ, αλλά απομακρύνθηκε από το διοικητικό συμβούλιο του μουσείου σύγχρονης τέχνης της πατρίδας του μόλις έθιξε ένα κύκλωμα διαχείρισης των κοινοτικών επιχορηγήσεων.

Όταν προ ετών μίλησα εναντίον του κρατικοδίαιτου πολιτισμού, μου επιτέθηκαν πολλοί, γιατί νόμισαν ότι απώτερος στόχος μου ήταν να αποσύρω την κρατική υποστήριξη από τον τομέα. Με την απόσταση που δημιουργεί το πέρασμα του χρόνου, μόνο οι πολύ κακόπιστοι θα ισχυριστούν ότι κατά τα δύο πρώτα χρόνια της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας μειώθηκαν οι κρατικοί πόροι. Άλλωστε, οι κρατικές επιχορηγήσεις στον πολιτισμό είναι καθεστώς ακόμη και στις χώρες με άκρως φιλελεύθερη οικονομία, δεν καλύπτουν όμως το 100% του συνολικού προϋπολογισμού κάθε φορέα. Η τάση σε όλες τις προοδευμένες χώρες τα τελευταία χρόνια είναι προς μεγαλύτερη αυτονομία των πολιτιστικών φορέων, που συνοδεύεται όμως από μεγαλύτερη ευθύνη. Αυτό στη ζωή ονομάζεται ενηλικίωση!

Για να ανταποκριθούν, οι φορείς στράφηκαν προς την κοινωνία, αφουγκράστηκαν τις ανάγκες της, επικοινώνησαν μαζί της. Το όφελος ήταν διπλό. Αυξήθηκε η επισκεψιμότητα και τα έσοδα, αλλά και η διείσδυση του λεγόμενου «υψηλού» πολιτισμού στην κοινωνία. Και όλα αυτά χωρίς άνωθεν περιορισμούς, με αυτορρύθμιση. Οι φορείς απέφυγαν την άκριτη εμπορευματοποίηση, διότι κατανόησαν ότι κάτι τέτοιο θα υποβάθμιζε την αξία του «κεφαλαίου» τους. Ενώ ολόκληρο ελληνικό υπουργείο, άγρυπνος κατά τα άλλα θεματοφύλακας του πολιτισμού, έδωσε το Νοέμβριο του 2006 άδεια για την κιτσάτη απεικόνιση του Κολοσσού της Ρόδου σε διαφήμιση μπαταριών, χωρίς καθόλου να υποψιάζεται τη βλάβη που προκαλείται από τον ευτελισμό των συμβόλων. Ευτυχώς που ξεσηκώθηκε τότε η τοπική αυτοδιοίκηση και απεφεύχθη το ρεζιλίκι!

Πεποίθησή μου ήταν πάντα ότι οι μεταρρυθμίσεις ξεκινούν από τον πολιτισμό, που αποτελεί τον φυσικό χώρο της πρωτοπορίας. Άλλωστε, με αυτό το όραμα ξεκινήσαμε. «Πρέπει να μπορέσουμε να ρίξουμε το ακόντιό μας μακρύτερα» είχε πει ο Πρωθυπουργός κατά την παραλαβή του Υπουργείου Πολιτισμού στις 10 Μαρτίου του 2004, επαναλαμβάνοντας μια φράση της Κικής Δημουλά, και ο ποιητικός αυτός λόγος υπήρξε ο φάρος που με οδηγεί ακόμη και σήμερα μέσα στο σκοτάδι της επικαιρότητας. Κάποιες βολές του ακόντιου κατέληξαν άκυρες, όπως η προσπάθεια των ετών 2004-2005 να απογαλακτισθούν σταδιακά οι φορείς από την ασφυκτική αγκαλιά των εκάστοτε πολιτικών προϊσταμένων του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι αντιδράσεις των δυνάμεων της στασιμότητας μας εμπόδισαν. Αν όμως το σύστημα ήταν λιγότερο συγκεντρωτικό, δεν θα βλέπαμε σήμερα το φαινόμενο του ντόμινο που ακολούθησε την πτώση στο κενό του πρώην γενικού γραμματέα.

Κι όμως, αν πιστέψουμε στο όραμά μας, κάτι θετικό μπορεί να βγεί από τη σημερινή κρίση. Φάνηκαν τα όρια του παρωχημένου κρατικισμού και η ανάγκη για νέες πολιτικές με καινούργιο προσανατολισμό. Επώδυνη διαδικασία, αλλά απαραίτητη αν θέλουμε να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία για μια νέα αρχή. Αλλιώς, βουλιάζουμε σε μεμψιμοιρία και σε ένα αδιάκοπο blame game, που εμποδίζει κάθε απόπειρα αλλαγής και βελτίωσης. Οι τομές είναι μονόδρομος. Αν η σημερινή κρίση ξεπεραστεί πρόχειρα, θα ακολουθήσει κάποια άλλη και η ανάκαμψη θα γίνει ακόμη δυσκολότερη.

«Αν δώσεις σε έναν άνθρωπο ένα ψάρι, τον τρέφεις για μια μέρα. Αν τον μάθεις να ψαρεύει, τον τρέφεις για μια ζωή», λέει μια πασίγνωστη κινέζικη παροιμία.