του Αριστείδη Χατζή1 [1]
Την περασμένη Δευτέρα δημοσιεύθηκε στα ΝΕΑ δημοσκόπηση για τις φωτιές και τα αυθαίρετα, η οποία διεξήχθη αμέσως μετά τις μεγάλες πυρκαγιές και εξέφρασε την εύλογη αγανάκτηση των πολιτών. Το 88% των ερωτηθέντων πιστεύει πως τις φωτιές τις έβαλαν οι “οικοπεδοφάγοι”, οι οποίοι πρέπει να τιμωρηθούν με τη μέγιστη των ποινών (αν είναι δυνατόν και με τη θανατική ποινή λέει το 27%). Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι πως περίπου το 99% ζητά να απαγορευθεί η οικοπεδοποίηση και η αυθαίρετη δόμηση στις καμένες δασικές εκτάσεις και πάνω από το 80% ζητά να γκρεμισθούν τα αυθαίρετα στα δάση και να αποσυρθεί το αντισυνταγματικό (σύμφωνα με το επιστημονικό συμβούλιο της Βουλής) νομοσχέδιο Τζουμάκα.2 [2]
Αν εξαιρέσουμε λοιπόν τους άσχετους (που απαντούν μόνιμα στα γκάλοπ: “Δεν Ξέρω/Δεν Απαντώ), τους οικοπεδοφάγους, τους “αυθαίρετους” και τους μόνιμα αντιδρώντες σε κάθε μέτρο δημόσιας τάξης, η τεράστια πλειοψηφία των Αθηναίων απαντά με μια φωνή: Λύστε το πρόβλημα μια για πάντα, τιμωρήστε αυστηρά, πάρτε όλα τα αναγκαία μέτρα, ξεκαθαρίστε τα δάση από τα αυθαίρετα, κάντε εν πάσει περιπτώσει ό,τι είναι δυνατόν για να ανακόψετε την ταχύτατη εξέλιξη της Αθήνας σε πόλη-θερμοκήπιο. Η λαϊκή εντολή είναι ξεκάθαρη, οι αντιδράσεις θα είναι αυτή τη φορά όσο γίνεται πιο υποτονικές (κάτω από το βάρος της εξοργισμένης κοινής γνώμης) και τα χέρια της κυβέρνησης λυμένα. Όμως δυστυχώς δεν θα γίνει και πάλι τίποτα. Ή μάλλον θα ψευτογίνει κάτι για το θεαθήναι (καμιά σύσκεψη, κανένα συμβούλιο, κανένας νόμος) και πάλι από το Σεπτέμβριο η κατάσταση θα επανέλθει στην …ομαλότητα. Και το νομοσχέδιο Τζουμάκα θα περάσει (αν πιστέψουμε τις φιλοκυβερνητικές εφημερίδες) ό,τι και να γίνει.
Μετά λοιπόν από τόση καταστροφή και με τόσο ευνοϊκό κλίμα γιατί να μην γίνει τίποτα; Γιατί να μην εκμεταλλευτεί η κυβέρνηση την ευκαιρία να αποδείξει ότι είναι στην πραγματικότητα εκσυγχρονιστική και αποτελεσματική και να αποκομίσει τεράστια πολιτικά οφέλη; Τι την εμποδίζει; Γιατί να μη γίνεται λοιπόν ποτέ τίποτα;
Πριν αρχίσετε να χτυπάτε το κεφάλι σας στον τοίχο, μάθετε ότι αυτό που σας φαίνεται εσάς εξωφρενικά παράλογο είναι αντίθετα πολύ λογικό για την κυβέρνηση και το κυβερνών κόμμα. Πολύ απλά, το συμφέρον της κυβέρνησης επιβάλλει να συνεχίσει να κάνει τα στραβά μάτια και να νομιμοποιήσει όσα περισσότερα αυθαίρετα μπορεί.
Και αυτό για έναν απλό λόγο. Όταν τον Οκτώβριο οι ψηφοφόροι θα πάνε στις κάλπες για τις δημοτικές εκλογές (και του χρόνου για τις Ευρωεκλογές και του παραχρόνου για τις Εθνικές), οι ψηφοφόροι θα θυμούνται πολύ λίγο τα δάση, τις φωτιές και τα αυθαίρετα. Κάθε άνθρωπος έχει τα δικά του βάσανα, τα μικροσυμφέροντά του, τις δεσμεύσεις του και τις ιδεοληψίες του. Λέτε όταν μπει στο παραβάν να πει, “Α, δεν ψηφίζω ΠΑ.ΣΟ.Κ., γιατί δεν έκανε τίποτα για τα δάση”; Αντίθετα ο ψηφοφόρος που έχει αυθαίρετο που του το νομιμοποίησαν πρόσφατα, θα το εκτιμήσει δεόντως, ιδίως όταν οι δημοτικές είναι τόσο κοντά. Όσο για τον ιδιοκτήτη αυθαιρέτου που το γκρέμισαν, θα ρίξει στην κυβέρνηση μαύρο και μάλιστα δαγκωτό.
Το φαινόμενο αυτό, της επικράτησης του συμφέροντος των μειοψηφιών έναντι του γενικότερου συμφέροντος, είναι παλιό (το έχουν περιγράψει ο Ξενοφών και ο Αριστοτέλης) και βέβαια διεθνές, αν και στην Ελλάδα είναι περισσότερο οξύ από αλλού. Οι πολίτες στις δυτικές δημοκρατίες συνηθίζουν να οργανώνονται στις λεγόμενες “ομάδες πίεσης” με σκοπό να πιέζουν τις εκάστοτε κυβερνήσεις (αλλά και τα κόμματα) κάθε φορά που κινδυνεύουν τα προνόμιά τους για να τα διατηρήσουν – και όταν δεν κινδυνεύουν για να τα αυξήσουν. Τα προνόμια βέβαια αυτά διατηρούνται εις βάρος του συνόλου, το οποίο τα χρηματοδοτεί μέσω της φορολογίας. Η αμερικανίδα οικονομολόγος Anne Krueger [3] ονόμασε το φαινόμενο αυτό “προσοδοθηρία” (rent-seeking [4]). Όλες σχεδόν οι ομάδες κοινών συμφερόντων αλλά και πολλές μεγάλες επιχειρήσεις (τα “διαπλεκόμενα”), κάνουν ό,τι μπορούν για να επηρεάσουν την κυβέρνηση, τους βουλευτές, τη δημόσια διοίκηση, τους δήμους, με ένα σκοπό: να πλουτίσουν εις βάρος της αδύναμης πλειοψηφίας.
Πώς όμως γίνεται να είναι τόσο αδύναμη η πλειοψηφία και τόσο ισχυρές οι μειοψηφίες; Η επιτυχία της προσοδοθηρίας βασίζεται ακριβώς στο γεγονός πως τα μέλη των ομάδων πίεσης έχουν ζωτικά συμφέροντα για κάποιο συγκεκριμένο θέμα, ενώ η πλειοψηφία δεν έχει. Το παράδειγμα των ιδιωτικοποιήσεων είναι χαρακτηριστικό. Η πλειοψηφία των Ελλήνων έχει συμφέρον να ιδιωτικοποιηθεί μία ζημιογόνος επιχείρηση, που την πληρώνει χρόνια μέσω της φορολογίας. Αν πουληθεί η επιχείρηση το κοινωνικό σύνολο θα ωφεληθεί. Ο μέσος ψηφοφόρος όμως δεν θα κερδίσει βραχυπρόθεσμα κάτι χειροπιαστό. Ενώ οι εργαζόμενοι (όχι βέβαια όλοι, αλλά κυρίως αυτοί που φοβούνται πως θα χάσουν τα προνόμια που τους παρείχε ο “δημόσιος χαρακτήρας” της επιχείρησης), όχι μόνο θα τα σπάσουνε όλα αν χρειαστεί (όρα Iονική) αλλά και θα κάνουν πολιτικά ό,τι μπορούν για να εμποδίσουν την κατάργηση των προνομίων τους. Οι δε πολιτικοί έχουν κάθε συμφέρον να τα έχουν καλά με τα μεγάλα συνδικάτα και τα διαπλεκόμενα, διότι έτσι εξασφαλίζουν ψήφους αλλά και χρηματική υποστήριξη στις εκλογές. Το ίδιο επιτυχής είναι και η επιρροή τους στα ΜΜΕ.
Όταν λοιπόν έχεις από τη μια έναν μέσο ψηφοφόρο που αγανακτεί τη μία μέρα και την άλλη ξεχνά και από την άλλη μία δυναμική μειοψηφία (έναν “στρατό κατοχής” κατά τον εύστοχο χαρακτηρισμό του Γ. Μαρίνου), το αποτέλεσμα είναι εγγυημένο. Η πλειοψηφία θα πληρώνει επ’ άπειρον τις μειοψηφίες, με αποτέλεσμα να καταργείται κάθε έννοια δημοκρατίας, κράτους δικαίου ή κοινωνικού κράτους.
Το ζήτημα είναι τόσο σοβαρό ώστε αναπτύχθηκε και ολόκληρος κλάδος των οικονομικών που μελετά το φαινόμενο αυτό (οικονομικά της δημόσιας επιλογής). Ένας μάλιστα από τους πρωτοπόρους του κλάδου, ο James Buchanan [5], τιμήθηκε με το Νόμπελ Οικονομικών το 1986 [6]. Ένα από τα συμπεράσματα που ανέκυψαν από τις μελέτες της σχολής είναι και το εξής: η προσοδοθηρία αποτελεί έναν βασικό παράγοντα υπανάπτυξης χωρών με διαφθαρμένο πολιτικό σύστημα και καλά οργανωμένες ομάδες πίεσης. Η Ινδία και η Τουρκία είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα και φυσικά η Ελλάδα δεν πάει πίσω.
Έχουν βέβαια προταθεί πολλές λύσεις στο πρόβλημα της προσοδοθηρίας. Οι δραστικότερες έχουν να κάνουν με συνταγματικές αλλαγές. Αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα. Προς το παρόν η μόνη λύση είναι η καλή πληροφόρηση των πολιτών και η αύξηση του αισθήματος ευθύνης του μέσου ψηφοφόρου. Αυτό όμως είναι και το ζητούμενο.
Και φυσικά μέχρι τότε οι φωτιές θα καίνε…
————————————————————-