Κάποια όνειρα όμως δεν απαγορεύονται. Να μπορούσαν, λέει, οι νεοφιλελεύθεροι, μέσα στη σημερινή ορμή τους, να βοηθήσουν στο να απαλλαγεί η ελληνική κοινωνία από τον αφόρητο κρατισμό που κυριαρχεί στην ιδιωτική ζωή, στα ήθη, στην πληροφόρηση, στην κουλτούρα και σε τόσους άλλους χώρους, τι θαύμα θα ήταν κι αυτό…
Μιχάλης Παπαγιαννάκης (1983)

Ο νεοφιλελευθερισμός είναι, υποτίθεται, μία ακραία φιλελεύθερη ιδεολογία που έχει σαν στόχο (για τους φίλους του) την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς και της κοινωνίας από την κρατική παρέμβαση ή (για τους εχθρούς του) την πλήρη κυριαρχία της αγοράς και των συμφερόντων των πολυεθνικών εταιριών, που ανασκουμπώθηκαν για να πάρουν πίσω όσα προνόμια έχασαν κατά τη διάρκεια του μεταπολεμικού κεϋνσιανού consensus1 . Υποτίθεται επίσης ότι η ιδεολογία αυτή κυριαρχεί πλέον παγκοσμίως, έχοντας ως κύρια ερείσματα τον παγκόσμιο καπιταλισμό και τις Η.Π.Α., αλλά και αρκετούς σοσιαλδημοκράτες Ευρωπαίους πολιτικούς με χαρακτηριστικότερο εκπρόσωπο τον Tony Blair.

Θεωρήθηκε λοιπόν ότι ο νεοφιλελευθερισμός αντικατέστησε τον κλασσικό φιλελευθερισμό, είναι σαφώς περισσότερο δογματικός και χαρακτηρίζεται από άκρατο οικονομισμό και άκαρδο ρεαλισμό. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο να θεωρηθεί η επίσημη ιδεολογία της παγκοσμιοποίησης. Άλλωστε, πολλοί θα υποστήριζαν ότι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης ήρθε σαν αποτέλεσμα της ιδεολογικής κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού, τουλάχιστον στις τάξεις των οικονομικών ελίτ.

Όμως, όπως έχουμε υποστηρίξει αλλού (Χατζής 2002), παρόμοια ιδεολογία δεν υπάρχει αλλά ούτε και υπήρξε ποτέ. Υπάρχει απλώς μια επανεκτίμηση από φιλελεύθερους, συντηρητικούς και σοσιαλιστές (πολιτικούς και στοχαστές) της οικονομίας της αγοράς και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, με την ευρεία (και όχι μόνο τη στενά οικονομική) έννοια.

Ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» αποτελεί νεολογισμό κάποιων μεμονωμένων ερευνητών της δεκαετίας του 1960, που μεταφυτεύθηκε, κάπως πρόχειρα και αυθαίρετα, στα ελληνικά από φιλελεύθερους Έλληνες διανοούμενους στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Πρόκειται για έναν αδόκιμο όρο, που στην διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία χρησιμοποιείται περιορισμένα και κατά τη γνώμη μου καταχρηστικά. Χρησιμοποιείται ωστόσο κατά κόρον στην Ελλάδα, όπου οι πάντες φαίνεται να τον έχουν αποδεχτεί. Ο όρος αυτός έγινε γνωστός κυρίως μέσα από τα κείμενα δύο Ελλήνων φιλελεύθερων διανοουμένων, του Ανδρέα Ανδριανόπουλου και του Γιάννη Λούλη (Ανδριανόπουλος & Λούλης 1985), οι οποίοι έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη διάδοσή του στην Ελλάδα, όπως επίσης και οι πρώτες φιλελεύθερες «δεξαμενές σκέψεις» (think tanks), ιδιαίτερα στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Το φαινόμενο που (κακώς) ονομάστηκε «νεοφιλελευθερισμός» πρωτοπαρουσιάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και συνεχίζει να πρωταγωνιστεί στις διεθνείς εξελίξεις. Δεν πρόκειται όμως για τίποτε άλλο παρά για την επιστροφή των κυβερνήσεων των δυτικών (και έπειτα και των ανατολικών) χωρών της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής στις αρχές της οικονομίας της αγοράς.

Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στις χώρες της Δύσης τα πρώτα σημάδια κόπωσης του κεϋνσιανού μοντέλου, το οποίο μετά τα πρώτα βραχυπρόθεσμα θετικά αποτελέσματα αποδείχτηκε αναποτελεσματικό και πηγή μεγαλύτερων προβλημάτων από αυτά που έλυνε. Πολύ νωρίτερα, είχε καταφανεί η αποτυχία των σοσιαλιστικών οικονομιών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 (και έπειτα από τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις), η οικονομική κατάσταση σε πολλές χώρες είχε φτάσει στο απροχώρητο. Σαν αποτέλεσμα, δεν άργησαν οι κυβερνήσεις των χωρών αυτών να στραφούν ξανά στην οικονομία της αγοράς, στην απορύθμιση (deregulation) και στις ιδιωτικοποιήσεις, με σκοπό να περιορίσουν ένα νωθρά κινούμενο δημόσιο τομέα και να μπορέσουν έτσι να δώσουν νέα ώθηση στην οικονομία. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται πλέον σε όλα τα κράτη της υφηλίου, ασχέτως πολιτεύματος, κοινωνικού ή οικονομικού συστήματος και γεωγραφικής θέσης. Έτσι, η απελευθέρωση της οικονομίας και η προσπάθεια συρρίκνωσης του δημόσιου τομέα παρατηρείται σε διαφορετικές μεταξύ τους χώρες, όπως η Κίνα, η Χιλή, η Ουγγαρία, οι Η.Π.Α. και η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Νέα Ζηλανδία, η Σουηδία ή ακόμα και η Ελλάδα (την τελευταία δεκαπενταετία).

Όλα τα παραπάνω συνέτειναν στο να εισαχθεί από κάποιους συγγραφείς ο όρος «Νέα Δεξιά» (New Right), προφανώς σε αντιστοιχία με τη «Νέα Αριστερά». Από εκεί και πέρα, πολλοί προσπάθησαν να εντάξουν στη Νέα Δεξιά στοχαστές τόσο διαφορετικούς όπως o L. Kolakowski, o K. Popper, ο F.A. Hayek, ο R. Nozick και ο M. Friedman, καθώς και κάποιους καθαρόαιμους συντηρητικούς, όπως ο Roger Scruton. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και με την εξάπλωση του φαινομένου, ο όρος έμοιαζε να έχει περιπέσει σε αχρησία. Η στροφή «προς τα δεξιά» διευρύνθηκε με τη συμμετοχή και των χωρών του «υπάρξαντος σοσιαλισμού» και φυσικά του συνόλου των ευρωπαϊκών και αμερικανικών κρατών (της Ελλάδας μη εξαιρουμένης). Στην πραγματικότητα βέβαια δεν παρατηρήθηκε στροφή προς τα δεξιά, αλλά επαναπροσανατολισμός στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς που αποδείχτηκε όχι μόνο πιο αποτελεσματική, αλλά και περισσότερο ανθεκτική στον χρόνο και τελικά αναντικατάστατη.

Η επιστροφή όμως αυτή στην αγορά δεν βασίζεται σε ιδεολογικές φιλελεύθερες αρχές, αλλά στην τήρηση των όρων που θέτει η παντοδύναμη και ανεξέλεγκτη πλέον παγκόσμια αγορά. Ταυτόχρονα όμως, σε μία σειρά περιορισμένων παρεμβάσεων που μόνο σκοπό έχουν την καλύτερη λειτουργία της και το ξεπέρασμα των προβλημάτων που αυτή τυχόν δημιουργεί.

Ουσιαστικά όμως, συντηρητικοί και σοσιαλιστές, φιλελεύθεροι και πρώην κομμουνιστές, δεξιοί και αριστεροί, ακολουθούν την ίδια οικονομική πολιτική τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια. Μια πολιτική που καθοδηγούν και πολλές φορές καθορίζουν η Διεθνής Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο Διεθνής Οργανισμός Εμπορίου, ο ΟΟΣΑ και άλλοι παρόμοιοι διακρατικοί οργανισμοί. Επειδή μάλιστα οι περισσότεροι από τους οργανισμούς αυτούς εδρεύουν στην Washington, η πολιτική αυτή ονομάστηκε η «συναίνεση της Washington» (Washington consensus).

Είναι λοιπόν σαφές πως δεν υπάρχει ιδεολογία με το όνομα «νεοφιλελευθερισμός». Η μόνη εμφανής μεταστροφή που μπορεί να χαρακτηριστεί ως φαινόμενο, δηλαδή η επιστροφή στην ελεύθερη οικονομία, δεν μπορεί και δεν πρέπει πλέον να ιδεολογικοποιείται.

Χαρακτηριστικό της συγχύσεως για το ποια είναι η πραγματική φύση της υποτιθέμενης αυτής ιδεολογίας είναι το παρακάτω απόσπασμα από ένα παλαιότερο κείμενο του Ανδρέα Ανδριανόπουλου (1988), στο οποίο ο συγγραφέας ορίζει το νεοφιλελευθερισμό ως ένα είδος μετριοπαθούς κοινωνικού φιλελευθερισμού και τον αντιπαραθέτει στον κλασσικό φιλελευθερισμό και στον αναρχοκαπιταλισμό (όπου το κράτος βρίσκεται έξω από κάθε τομέα δραστηριότητας, με μόνη εξαίρεση την άμυνα και την εξωτερική πολιτική). Τον περιγράφει δε ως εξής:

Το πιο ισορροπημένο μοντέλο έκφρασης του σύγχρονου φιλελευθερισμού, όπως εξάλλου σήμερα κυριαρχεί σε όλες σχεδόν τις δημοκρατικές χώρες της Δύσης, είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Όπου η κρατική παρέμβαση δεν εξοβελίζεται από την πολιτική ζωή. Αλλά περιορίζεται κυρίως στις κοινωνικές λειτουργίες του κράτους φροντίζοντας για την υγεία, την πρόνοια, την ασφάλιση, την παιδεία, τον πολιτισμό και τον αθλητισμό, αποφεύγοντας με κάθε τρόπο την παρέμβαση στις λειτουργίες της οικονομίας που αφήνεται να αναπτυχθεί με βάση τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς.2

Ο λόγος που ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος επέλεξε να παρουσιάσει έτσι μια έννοια που έτσι κι αλλιώς δεν είχε οριοθετηθεί αυστηρά είναι εύλογος: αποτελούσε μέρος της προσπάθειας «φιλελευθεροποίησης» του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Στην προσπάθεια αυτή πρωταγωνιστούσε ο ίδιος στην διάρκεια της περιόδου που θα αναφερθούμε στη συνέχεια του κειμένου. Η προσπάθειά του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι κινήθηκε καθαρά στον ιδεολογικό χώρο χωρίς να επιδιώξει ταυτόχρονα να στρατολογήσει στελέχη μεγάλου και μεσαίου βεληνεκούς.

Η προσπάθεια αυτή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αλλά δυστυχώς απέτυχε παταγωδώς καθώς ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος δεν κατόρθωσε να αποκτήσει καμία σημαντική επιρροή στον κομματικό μηχανισμό παρά το γεγονός ότι ο ίδιος είχε σημαντικές υπουργικές θέσεις στις κυβερνήσεις Ράλλη και Μητσοτάκη. Η στρατηγική Ανδριανόπουλου συνίστατο στην θεμελίωση μιας συνεπούς ιδεολογικής ατζέντας που θα προσέφερε στη Νέα Δημοκρατία μια μοντέρνα και ελκυστική στους νέους ιδεολογία η οποία ταυτόχρονα θα την έφερνε κοντά στα ιδεολογικά ρεύματα της σύγχρονης Ευρωπαϊκής Κεντροδεξιάς.

Η προσπάθεια όμως αυτή ήταν καταδικασμένη να αποτύχει λόγω της παντελούς απουσίας φιλελεύθερης παράδοσης στην Ελλάδα (Λούλης 1981, Κατσούδας 1991, Γέμτος 1991). Είναι χαρακτηριστικό ότι ίσως για πρώτη φορά ακούστηκε στην Ελληνική βουλή η λέξη «νεοφιλελευθερισμός» τον Απρίλιο του 1962 από τον Στέφανο Στεφανόπουλο που έσπευσε να τονίσει ότι «ουδείς οπαδός της φιλελευθέρας οικονομίας υπάρχει».3

Για πρώτη φορά ξεκινά η σοβαρή συζήτηση για τον φιλελευθερισμό μεταπολιτευτικά με την ίδρυση του Κέντρου Πολιτικής Έρευνας και Επιμόρφωσης (ΚΠΕΕ) το 1976 και το ενδιαφέρον που δείχνουν για τις φιλελεύθερες ιδέες νέοι επιστήμονες και πολιτικοί όπως ο Ανδριανόπουλος, ο Λούλης, ο Κώστας Χρηστίδης, ο Δημήτρης Κατσούδας, ο Δημήτρης Δημητράκος, ο Γιώργος Μπήτρος και δημοσιογράφοι όπως ο Τάκης Μίχας και ο Θανάσης Παπανδρόπουλος.

Εύφορο έδαφος για ιδεολογικές αναζητήσεις προσέφερε το 1ο συνέδριο της Νέας Δημοκρατίας το 1979 και η αναφορά του Κωνσταντίνου Καραμανλή στο «ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό». Η προσπάθεια των Ανδριανόπουλου και Λούλη επικεντρώθηκε στην ερμηνεία του όρου. Ιδιαίτερα ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος αφιέρωσε πολλές σελίδες σε βιβλία, φυλλάδια και συνεντεύξεις για να αποδείξει ότι «ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός είναι ο ελληνικός δρόμος για την εφαρμογή του σύγχρονου φιλελευθερισμού […] τις σχέσεις των δύο τοποθετήσεων συνδέει μια αρμονική ροή θεωρητικών συλλήψεων προς συγκριμένες ρεαλιστικές προσεγγίσεις.»4

Η προσπάθεια φάνηκε προσωρινά να στέφεται με επιτυχία καθώς ήδη τον Μάιο του 1981, το ΚΠΕΕ οργανώνει διεθνές συμπόσιο με θέμα «Νέος Φιλελευθερισμός: Το Μέλλον των Μη Κολλεκτιβιστικών Θεσμών στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α.».5 Την έναρξη του συμποσίου κηρύσσει ο ίδιος ο πρωθυπουργός Γεώργιος Ράλλης ο οποίος υιοθετεί πλήρως την ερμηνεία Ανδριανόπουλου-Λούλη:

Όπως τόνισα σε μία πρόσφατη ομιλία μου, όπου ανέπτυξα τους σκοπούς του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, που είναι η ιδεολογία της Νέας Δημοκρατίας της οποία έχω την τιμή να είμαι αρχηγός: ‘Η εξασφάλιση της οικονομικής ισορροπίας έχει πολύ ευρύτερη σκοπιμότητα. Αποτελεί προϋπόθεση της πολιτικής ελευθερίας. Αν καταστραφεί η οικονομική ελευθερία και συγκεντρωθεί η οικονομική δραστηριότητα στα χέρια ενός πανίσχυρου κράτους, η πολιτική ελευθερία θα κινδυνεύσει να εκλείψει.’ Οι περισσότερες χώρες της Δύσεως σήμερα βρίσκονται σ’ ένα κρίσιμο σταυροδρόμι, καθώς καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα: (α) στην ‘αλλαγή’ με κρατική γραφειοκρατία που στην ουσία σημαίνει οπισθοδρόμηση, και (β) στην αλλαγή με ατομική ελευθερία, που αποτελεί τη μόνη εγγύηση πραγματικής προόδου. Προς την δεύτερη αυτή κατεύθυνση οι νεοφιλελεύθερες ιδέες, και άρα και το συμπόσιό σας, έχουν ασφαλώς πολλά να προσφέρουν.

Η μεγάλη ήττα που υπέστη η Νέα Δημοκρατία στις εκλογές του Οκτωβρίου του 1981 και η έντονη ιδεολογικοποίηση της ελληνικής πολιτικής ζωής που έδινε προνομιακή θέση στην αριστερά ακόμα και στις εκλογικές αναμετρήσεις οδήγησε σε ιδεολογικές αναζητήσεις στον χώρο της κεντροδεξιάς και στην ανάδειξη του νεοφιλελευθερισμού ως μίας ενδιαφέρουσας εκδοχής.

Η επιρροή των νεοφιλελεύθερων ιδεών μέσα στη Νέα Δημοκρατία άρχισε να αυξάνεται σταδιακά αλλά αρκετά σταθερά τόσο ώστε να προβληματίσει σοβαρά τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ. Είναι χαρακτηριστικό πως στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 1985 σειρά στελεχών του ΠΑΣΟΚ δημοσίευσαν κείμενα-επιθέσεις στον φιλελευθερισμό ή τον κατήγγειλαν σε ομιλίες τους (Μ. Κουτσόγιωργας, Κ. Βαϊτσος, Γ. Παπανδρέου, Θ. Πάγκαλος) 6 ενώ το Βήμα δίνει τον τίτλο «Απολογία του Νεοφιλελευθερισμού» στην τελική προεκλογική ομιλία του Κ. Μητσοτάκη στο Σύνταγμα.

Παρά την ήττα στις εκλογές του 1985 η Νέα Δημοκρατία φάνηκε να βρίσκει ένα στέρεο ιδεολογικό υπόβαθρο και θα το αξιοποιήσει στις αναμετρήσεις του 1989-1990 υπό την σκιά της κατάρρευσης του τείχους του Βερολίνου. Οι φιλελεύθεροι της Ν.Δ. έχουν κάθε λόγο να αντιμετωπίζουν με αισιοδοξία το μέλλον καθώς το κόμμα τους είναι και επισήμως φιλελεύθερη.

Όμως ο Μιχ. Παπαγιαννάκης τους έχει προειδοποιήσει σε ανύποπτο χρόνο:

Εκεί είναι πιθανότατα η αχίλλεια πτέρνα των ελλήνων φιλελευθέρων. Το πιο συγγενικό τους κόμμα, εκτός από τις παλαιότερες ευθύνες του, είναι και παραμένει ‘κρατικιστικό’ όσο και τα άλλα. Δύσκολα θα βρει τον τρόπο να ενδυθεί το ‘δάνειον ένδυμα’ της νεοφιλελεύθερης καθαρότητας. Το ίδιο ισχύει και για μέγα μέρος της κοινωνικής του βάσης, τους έλληνες αστούς.

Η ήττα της Νέας Δημοκρατίας στις εκλογές του 1993 οδήγησε σε απομόνωση και τελικά εξοβελισμό των νεοφιλελεύθερων βουλευτών. Σύμφωνα με το κείμενο των ιδεολογικών αρχών της Νέας Δημοκρατίας, έτσι όπως εγκρίθηκαν στο 3ο Συνέδριο του Κόμματος στην Χαλκιδική στις 24 Απριλίου 1994: «Δεν είμαστε κόμμα ούτε σοσιαλιστικό ούτε νεοφιλελεύθερο.»

Ο βουλευτής Λ. Παπαγεωργόπουλος ήταν σαφής: «διώξαμε από την παράταξη και την ιδεολογία μας, τα νεφελώματα και τις σκουριές».7

Η προσπάθεια μετατροπής της Νέας Δημοκρατίας σε καθαρόαιμο φιλελεύθερο κόμμα είχε αποτύχει πλήρως.

Αριστείδης Χατζής8

—————————————————————–

Βιβλιογραφία:

Ανδριανόπουλος, Ανδρέας. 1988. Αυτός είναι ο Φιλελευθερισμός. Αθήνα; Libro
Ανδριανόπουλος, Ανδρέας & Γιάννης Λούλης. επιμ. 1985. Η Φιλελεύθερη Ιδεολογία: Κείμενα για τον Νέο Φιλελευθερισμό. Αθήνα: Imago.
Βαΐτσος, Κωστής. 1985. «Νεοφιλελευθερισμός, μια παλιά συνταγή με καινούργιο ένδυμα», Το Βήμα 5/5/1985.
Γέμτος, Πέτρος Α. 1991. “Οικονομική Ελευθερία και Φιλελεύθερη Οικονομική Πολιτική στη Μεταπολεμική Ελλάδα” στο Ο Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα: Φιλελεύθερη Θεωρία και Πρακτική στην Πολιτική και στην Κοινωνία της Ελλάδος, επ. Ronald Meinardus. Αθήνα: Εστία. σσ. 111-117.
Κατσούδας, Δημήτρης Κ. 1991. «Συντηρητισμός και/ή Φιλελευθερισμός: Η Ιδεολογική Εξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας.» στο Ο Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα: Φιλελεύθερη Θεωρία και Πρακτική στην Πολιτική και στην Κοινωνία της Ελλάδος, επ. Ronald Meinardus. Αθήνα: Εστία. σσ. 215-230.
Λούλης, Γιάννης. 1981. «Το Ελληνικό Συντηρητικό Κίνημα Εν Εξελίξει: Από τον Πατερναλισμό στον Νέο-Φιλελευθερισμό» στο Νέος Φιλελευθερισμός: Το Μέλλον των Μη Κολλεκτιβιστικών Θεσμών στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάιος 1981. Αθήνα: Κ.Π.Ε.Ε.
Παπαγιαννάκης, Μιχάλης. 1983. «Νεοφιλελευθερισμός – ένα γηραιό φάντασμα». Το Βήμα, 10/7/1983.
Χατζής, Αριστείδης. 2002. “Εισαγωγή στις Σύγχρονες Φιλελεύθερες Τάσεις στην Πολιτική και Νομική Θεωρία,” στο Περί Φιλελευθερισμού, επ. Χρήστος Ζαχόπουλος. Αθήνα: Εκδ. Ι. Σιδέρης. σσ. 93-127.

Σημειώσεις:

1. Π.χ. ο Νίκος Πουλαντζάς σε ομιλία του τον Απρίλιο του 1979 στο Παρίσι ταύτιζε το νεοφιλελευθερισμό με την «ανασύνταξη της άρχουσας ιδεολογίας». [↩]
2. Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Αυτός είναι ο Φιλελευθερισμός (εκδ. Libro, Αθήνα, 1988, σελ. 20. Βλ. επίσης σελ.120-121. [↩]
3. Βλ. παρόμοιες δηλώσεις του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 1958 («Η ελευθέρα οικονομία, όπως την εγνωρίσαμεν εις το παρελθόν είναι ρομαντισμός, την δε θέσιν της έχει πάρει ο νεοφιλελευθερισμός, που ευρίσκεται εις το ενδιάμεσον των υπερβολών του παρεμβατισμού και του φιλελευθερισμού.»). [↩]
4. Βλ. το φυλλάδιο «Δέκα Διευκρινήσεις για το Νεοφιλελευθερισμό» με συγγραφέα τον Ανδρέα Ανδριανόπουλο. Εκδόθηκε χωρίς χρονολογία από το Κέντρο Μελετών Πολιτικής. [↩]
5. Για την άμεση αντίδραση των διανοουμένων της κεντροαριστεράς, βλ. το αφιέρωμα των Νέων σε τρεις διαδοχικές εκδόσεις (14-16/5/1981) με συμμετοχή των Κ. Σημίτη, Κ. Τσουκαλά, Γ. Βέλτσου και Τ. Γιαννίτση. Εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα η σφοδρότητα της επίθεσης στο νεοφιλελευθερισμό και το παρωχημένο των επιχειρημάτων ακόμα και για τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Αντίθετα, βλ. την σχετική αρθρογραφία του Μιχάλη Παπαγιαννάκη στο Βήμα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η οποία διακρίνεται για τη νηφαλιότητά της και τις επίκαιρες, ακόμα και σήμερα, επισημάνσεις του συγγραφέα. [↩]
6. Σύμφωνα με τον Κ. Βαΐτσο (1985), «μέσα σε λίγα χρόνια τα μέσα πειθούς, που επιλέγει [η Δεξιά], πέρασαν από τα συστήματα πολιτικής βίας στις μεθόδους της νεοϋορκέζικης Μάντισον Άβενιου». Ανάλογες ήταν οι απόψεις του Γιώργου Παπανδρέου που σε ομιλία του ταυτίζει τον νεοφιλελευθερισμό με την «ασυδοσία του μεγάλου κεφαλαίου» και του Θόδωρου Πάγκαλου που σε ομιλία του στην Βουλή το Μάιο του 1985 καταγγέλλει: «Δεν είναι κάτι νέο. Είναι η επιστροφή στις σκοτεινότερες στιγμές της ευρωπαϊκής ιστορίας και στις πλέον απαίσιες εξελίξεις της ευρωπαϊκής συνειδήσεως. Είναι το οικονομικό σύστημα που θα δημιουργήσει τον νόμο της ζούγκλας όπου οι άνθρωποι ανελέητα θα ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον». [↩]
7. Δήλωση στα Νέα (25/4/1994). [↩]
8. Ομιλία του Αριστείδη Χατζή σε εκδήλωση του ΙΔΚΚ στην 6η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύτηκε στην Φιλελεύθερη Έμφαση, τεύχος Άνοιξη 09 [↩]