του Τάσου Αβραντίνη1 [1]
Aπό τα μέσα της δεκαετίας του ‘50 οι οικονομολόγοι μελετούν τις πρακτικές εφαρμογές της οικονομικής ανάλυσης στους θεσμούς και σε διάφορα κοινωνικά προβλήματα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η ρύπανση του περιβάλλοντος.
H ίδια η ρύπανση δεν είναι τις περισσότερες φορές μια αντικειμενική έννοια. Για κάποιον λ.χ. το κάπνισμα ενός τσιγάρου αποτελεί απόλαυση ενώ κάποιος άλλος το θεωρεί ενοχλητική συνήθεια ή ακόμη την ίδια στιγμή που κάποιος απολαμβάνει ένα δίσκο των Motorhead ή των Metalica κάποιος άλλος θεωρεί τη μουσική των συγκροτημάτων αυτών αφόρητη ηχορύπανση.
Tο ερώτημα που πρέπει να εξεταστεί είναι εάν μπορούν τα προβλήματα της μόλυνσης να λυθούν με τη δημιουργία νέων ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στο περιβάλλον. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι η απάντηση δεν είναι απλή.
Tο πρόβλημα με το περιβάλλον είναι, ότι οι φυσικοί πόροι – αέρας, έδαφος και θάλασσα- προσφέρονται προς άμεση εκμετάλλευση σε όλους τους πολίτες, αλλά ουδείς αισθάνεται άμεσα το κόστος από τη χρήση και την απόλαυση αυτών των πόρων. Για παράδειγμα, όλοι θεωρούν, ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν, να απολαύσουν και, ως εκ τούτου, να φθείρουν ένα δάσος αλλά κανένας δε θεωρεί αυτονόητο, ότι θα πρέπει να πληρώσει άμεσα γι΄αυτό.
Mε άλλα λόγια, η απουσία αποκλειστικών ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στους φυσικούς πόρους έχει ως αποτέλεσμα να μην ενδιαφέρεται κανείς για τις άμεσες ή μακροχρόνιες συνέπειες της δωρεάν αλόγιστης χρήσης τους. Ό,τι ανήκει σε όλους δεν ανήκει σε κανέναν. Για όσους διαφωνούν με τη θέση αυτή παρατηρούμε, ότι στην Ελλάδα κάθε χρόνο καίγονται χιλιάδες στρέμματα δημοσίων ή δημοτικών δασικών εκτάσεων σε αντίθεση βεβαίως με τα ιδιωτικά δάση που προστατεύονται αρκετά αποτελεσματικά από τους ιδιοκτήτες τους.
Όταν οι φυσικοί πόροι ανήκουν σε κάποιον που έχει πληρώσει για την απόκτηση των σχετικών δικαιωμάτων, αυτός έχει κάθε συμφέρον να εμποδίσει τη φθορά του κεφαλαίου του που θα προερχόταν από την υπερβολική χρήση τους. Στον προϋπολογισμό του θα υπάρχουν κονδύλια για την προστασία και αστυνόμευση της περιουσίας του και την προστασία της παραγωγικής του δύναμης.
Α. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ
Aς δούμε πώς μπορεί να τύχει πρακτικής εφαρμογής η παραπάνω ιδέα:
1. Tο κράτος, υπό την ιδιότητα του μέχρι σήμερα ιδιοκτήτη, αναθέτει τη διαχείριση, λειτουργία, εκμετάλλευση και συντήρηση της κοινής ιδιοκτησίας των φυσικών πόρων στον ιδιωτικό τομέα. Σε ωρισμένες περιπτώσεις μάλιστα είναι δυνατόν να επιχειρηθούν και συμπράξεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
2. H σύμβαση αυτή θα προβλέπει αναλυτικά το αντικείμενο της διαχείρισης, την αμοιβή, τη διάρκεια αλλά και τη δυνατότητα καταγγελίας σε περίπτωση παραβίασης των όρων της και αποζημίωσης για το λόγο αυτό.
Πολλά επιτυχημένα παραδείγματα δημιουργίας περιουσιακών δικαιωμάτων συναντούμε στη διεθνή βιβλιογραφία: Για παράδειγμα:
ΔAΣH
1. Συνήθης περίπτωση δημιουργίας ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στα δημόσια δάση είναι η άμεση ιδιωτικοποίησή τους. Mοναδικός περιορισμός της κυριότητας του νέου ιδιοκτήτη είναι συχνά, ότι ο κύριος χαρακτήρας της χρήσης του ιδιοκτησιακού στοιχείου, ως δάσους δε μπορεί να μεταβληθεί. Αυτό δε σημαίνει, ότι δεν είναι δυνατή η οικοδόμηση στο δάσος με ιδιαιτέρως χαμηλούς συντελεστές δόμησης και κάλυψης και με τη χρήση μόνο φιλικών προς το περιβάλλον υλικών (απαγόρευση μπετόν, υποχρεωτικά ξύλινα σπίτια κοκ.)
2. Άλλη περίπτωση δημιουργίας ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων είναι η ανάθεση στον ιδιωτικό τομέα της αποκλειστικής εκμετάλλευσης ενός δάσους ή τμήματος αυτού. Tο περιουσιακό δικαίωμα του ιδιώτη νομέα και επικαρπωτή –ο χαρακτηρισμός του είναι τεχνικό ζήτημα – θα ήταν ευρύτατο και μοναδικός περιορισμός του είναι, ότι δε θα μπορούσε να μεταβάλει το χαρακτήρα του δάσους, τη χρήση δηλαδή του περιουσιακού στοιχείου. Έτσι θα ήταν δυνατόν να έχει το δικαίωμα της υλοτόμησης, της εκμετάλλευσης του δάσους, ως αξιοθέατου, της δημιουργίας κέντρων αναψυχής σ΄αυτό κ.λπ.
Συνήθης όρος σε τέτοιου είδους συμβάσεις προβλέπεται η υποχρέωση του νέου νομέα να εγκαταστήσει αποτελεσματικούς μηχανισμούς πυρόσβεσης στο δάσος ή να καταρτίσει σύμβαση πυρασφάλειας με παράλληλη υποχρέωση του ασφαλιστικού φορέα αυτός να αναλάβει τη δασοπροστασία.
ANOIXTH ΘAΛAΣΣA
Tα Σκανδιναυικά κράτη ενόψει της εξαφάνισης ωρισμένων ειδών ψαριών και της μείωσης συνολικά του αριθμού των ψαριών στη θαλασσά τους λόγω της μεγάλης ανάπτυξης των βιομηχανοποιημένων αλιευτικών στόλων και του υπερβολικού ψαρέματος με κοινή συμφωνία τους στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 παρεχώρησαν δικαιώματα ιδιοκτησίας στην ανοιχτή θάλασσα σε αλιευτικές εταιρείες, οι οποίες ανέλαβαν με τη χρήση σύγχρονων ηλεκτρονικών συσκευών, ραντάρ κ.λ.π. την προστασία και αστυνόμευση των περιοχών των οποίων είχαν την επικαρπία. Περίπου μια δεκαετία αργότερα η δραστηριότητα των αλιευτικών στόλων μπορούμε αβίαστα να πούμε, ότι κρίνεται λελογισμένη, λόγω της αποτελεσματικής αστυνόμευσης υπήρξαν ελάχιστες περιπτώσεις προσβολής κάποιου ιδιοκτησιακού δικαιώματος, ο αριθμός των ψαριών αυξάνεται και πάλι και τα κέρδη των νέων ιδιοκτητών της θάλασσας εμφανίζουν σημαντική αύξηση.
Β. ΔIKAIΩMATA PYΠANΣHΣ
H δημιουργία περιουσιακών δικαιωμάτων όχι μόνο στους φυσικούς πόρους αλλά ακόμα και στην ίδια τη ρύπανση της ατμόσφαιρας αποτελεί επίσης μια σημαντική καινοτομία που πρέπει να μελετηθεί.
Θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε μια αγορά περιουσιακών δικαιώμάτων, όπου θα παρέχονται στον καθένα διαπραγματεύσιμα δικαιώματα σύμφωνα με τα ανώτατα επιτρεπτά όρια που θα καθορίσουμε για την προσωπική του ρύπανση στον αέρα. Aς πάρουμε για παράδειγμα ένα εργοστάσιο που ρυπαίνει με τη λειτουργία του το περιβάλλον. Mπορούμε να εξετάσουμε τις ακόλουθες δύο συμβατές με τη λογική της ελεύθερης οικονομίας λύσεις:
i. «O PYΠAINΩN ΠΛHPΩNEI»
Ένας αποδεκτός τρόπος για τον έλεγχο της ρύπανσης είναι η επιβολή προστίμων στα απόβλητα. Τη θέση αυτή εδώ και πολλά χρόνια ακολουθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιο συγκεκριμένα αντί να υποχρεωθεί το εργοστάσιο να κατασκευάσει συγκεκριμένες εγκαταστάσεις αποβλήτων ή να προσαρμοστεί τεχνολογικά ώστε να επιτύχει ένα καθορισμένο επίπεδο ποιότητας αποβλήτων, να επιβληθεί στο εργοστάσιο πρόστιμο που το ύψος του θα καθοριστεί ανά μονάδα αποβλήτου που εκχέεται απ΄αυτό.
Mε τον τρόπο αυτό το εργοστάσιο έχει ένα κίνητρο να ακολουθήσει τις φθηνότερες λύσεις για να μην αυξάνονται τα απόβλητα. Πρέπει να επισημάνω, ότι με τον τρόπο αυτό θα υπήρχε αντικειμενική εκτίμηση των δαπανών για τη μείωση της ρύπανσης. Δηλαδή αν ένα χαμηλό πρόστιμο οδηγούσε σε μεγάλη μείωση, το αποτέλεσμα αυτό θα αποτελούσε προφανή ένδειξη για το μικρό κέρδος που έχει το εργοστάσιο από την απελευθέρωση των λυμάτων. Aπό την άλλη πλευρά, εάν ένα υψηλό πρόστιμο δε συνοδευόταν από μείωση των λυμάτων τούτο θα σήμαινε μεν το αντίθετο, αλλά τότε θα υπήρχαν τα απαραίτητα χρηματικά ποσά για την αντιμετώπιση και κάλυψη των ζημιών και την αποκατάσταση της βλάβης στο περιβάλλον. Kαθώς θα διευρύνονται οι πληροφορίες μας και θα αυξάνονταν τα εμπειρικά δεδομένα μας σχετικά με τις δαπάνες και τα οφέλη θα μπορούσαμε να αυξομοιώνουμε το ύψος του προστίμου.
ii. ΔIKAIΩMATA PYΠANΣHΣ
Στο προηγούμενο παράδειγμά μας νομίζω, ότι υπό το πρίσμα των πορισμάτων της σύγχρονης θεωρητικής και εμπειρικής οικονομικής ανάλυσης έχουμε την ευκαιρία να εξετάσουμε μια περισσότερο αποδεκτή, κατά τη γνώμη μου λύση. Eπιστρέφοντας στο προηγούμενο παράδειγμά μας, έστω, ότι το εργοστάσιο έχει ανώτατο επιτρεπτό όριο ρύπανσής 100 μονάδες. Eάν η δραστηριότητά του θα δημιουργούσε μεγάλη ρύπανση πάνω από το ανώτατο γι΄αυτό όριο (100 μονάδων) θα μπορούσε να καλύψει τη διαφορά αγοράζοντας πρόσθετα δικαιώματα από τους γείτονές του διαπραγματευόμενο μαζί τους χωρίς να έχει μ΄αυτούς την οποιαδήποτε δικαστική εμπλοκή και χωρίς να απαιτείται η παρέμβαση του οποιουδήποτε τρίτου διαιτητή. Έτσι τα δικαιώματα μόλυνσης που θα αγοράζονταν στην ελεύθερη αγορά θα έθεταν όρια στην παραγωγή μόλυνσης του εργοστασίου. H κατανομή της μόλυνσης θα καθοριζόταν από τις αγοραπωλησίες των δικαιωμάτων μόλυνσης μεταξύ εταιρειών και ατόμων στην αγορά. H κάθε περιοχή θα είχε το δικό της επίπεδο ρύπανσης που θα προσδιοριζόταν από τα κέρδη και τα έξοδα της ελάττωσης της ρύπανσης.
Γ. KYKΛOΦOPIAKO ΠPOBΛHMA
Παρόμοια λύση μπορούμε να εφαρμόσουμε με τις δυνατότητες που μας παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία και στην περίπτωση του κυκλοφοριακού προβλήματος στους δρόμους. Oι οδηγοί που χρησιμοποιούν τους δρόμους του κέντρου μιας μεγάλης πόλης σε ώρες αιχμής προξενούν συμφόρηση σ΄αυτούς και καθυστέρηση στους άλλους οδηγούς. Επιπλέον το μποτιλιάρισμα στους δρόμους σύμφωνα με τους ειδικούς επιβαρύνει σημαντικά την ατμόσφαιρα με επιβλαβείς για την υγεία του ανθρώπου ρύπους από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων. Ίσως θα πρέπει να εξετάσουμε σοβαρά την ιδέα κάποιος που χρησιμοποιεί έναν κεντρικό δρόμο σε ώρες αιχμής να πληρώνει ένα μικρό κόστος χρήσης του δρόμου2 [2] .
Kαι στην περίπτωση αυτή το παράδειγμα των αεροδρομίων είναι ενδεικτικό. Στα αεροδρόμια τα διαφορετικά πρόστιμα προσγείωσης και απογείωσης ανάλογα με την ώρα της ημέρας μείωσαν τις σειρές αναμονής των αεροπλάνων κατά τις ώρες αιχμής και εξοικονόμησαν χρόνο για τους επιβάτες. Σημαντική ήταν και η σπατάλη καυσίμων που έκαναν τα μεγάλα αεροπλάνα που περίμεναν να έρθει η σειρά τους να προσγειωθούν. Tα μεταβλητά πρόστιμα βελτίωσαν τα προγράμματα των αεροπορικών εταιρειών και κατένειμαν πιο σωστά τις πτήσεις.
Η χρέωση προστίμων συμφόρησης στους δρόμους του κέντρου των μεγαλουπόλεων είναι πλέον δυνατή. Tη μέρα που το κάθε αυτοκίνητο θα εξοπλιστεί με έναν υπολογιστή που θα μετράει το πρόστιμο συμφόρησης, το κράτος θα είναι σε θέση να πουλάει τους δρόμους, παρατηρεί ο David Friedman [3].
Nομίζω συμπερασματικά, ότι στις περισσότερες περιπτώσεις αποδεικνύεται πως η δημιουργία νέων ιδιοκτησιακών-περιουσιακών δικαιωμάτων στο περιβάλλον που θα είναι ελεύθερα διαπραγματεύσιμα στην αγορά οδηγούν σε ένα κοινωνικό optimum, προσφέρουν με άλλες κουβέντες τις καλλίτερες δυνατές κοινωνικές λύσεις διότι κατεβάζουν με τη χρήση των φτηνότερων τεχνικών ελάττωσης της ρύπανσης το καλλίτερο δυνατό επίπεδο ρύπανσης και παρέχουν φτηνούς και αποτελεσματικούς τρόπους προστασίας των δικαιωμάτων αυτών.
Aναμφίβολα καταλήγω στο συμπέρασμα, ότι ο αυτόματος συντονισμός αναρίθμητων ατομικών ενεργειών που αποδίδεται ως η αυθόρμητη τάξη της αγοράς, στις περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να προστατεύσει αποτελεσματικότερα το περιβάλλον από οποιονδήποτε άλλο θεσμό κρατικού ελέγχου ή κοινοκτημοσύνης. Aκόμη όμως και μια ατελής αγορά με θετικές ή αρνητικές εξωτερικότητες τα καταφέρνει τις περισσότερες φορές καλλίτερα από την καλλίτερη κυβέρνηση.
————————————————————————————————-
Σημειώσεις:
- Ο Τάσος Ι. Αβραντίνης είναι νομικός και Αντιπρόεδρος της Φιλελεύθερης Συμμαχίας [4] [↩ [5]]
- Tην πρόταση αυτή παρουσίασαν οι Φιλελεύθεροι με αφορμή την «Eυρωπαϊκή Hμέρα της Πόλης χωρίς αυτοκίνητο» (στις 22.9.2000) με μεταβατικό διάστημα εφαρμογής του μέτρου δώδεκα μήνες [↩ [6]]