Ειναι διαχυτη η ιδεα στους Ελληνες οτι δεν πληρωνονται οσο πρεπει, δεν αναγνωριζονται οσο αξιζουν, ο κοσμος δεν τους προσφερει αυτα που δικαιουνται. Ολοι γκρινιαζουν για αυτους που τους κλεβουν τα κεκτημενα τους, αυτους που εμποδιζουν την δικαιοσυνη να κυριαρχησει στον κοσμο (οπου η λεξη δικαιοσυνη, απαρεκκλιτα σημαινει περισσοτερα λεφτα στην τσεπη τους). Η φραση απο τις παλιες ελληνικες ταινιες:
Ατιμη κοινωνια, αλλους τους ανεβαζεις και αλλους τους κατεβαζεις
παρεμενει τοσο δημοφιλης στην σκεψη των ανθρωπων, οσο και πληρως λανθασμενη. Για να δουμε το μεγεθος της πλανης, θα πρεπει βεβαια να ορισουμε την δικαιοσυνη. Σημαινει αραγε κοινωνικη δικαιοσυνη, ισοτητα μεταξυ των ανθρωπων?
Η ισοτητα ειναι ενα πολυσυζητημενο και συχνα παρεξηγημενο θεμα. Ειναι σαφες οτι οι ανθρωποι στα ματια του κρατους ειναι ισοι. Δεν ειναι ομως ιδιοι! Τι πρεπει να κανει το κρατος για να αποκαταστησει «αδικιες» που προκυπτουν απο το γεγονος οτι οι ανθρωποι δεν ειναι ομοιοι? Τι σημαινει αδικια, στα ματια μιας συγχρονης ευνομουμενης πολιτειας?
Μπορουμε να κανουμε εναν βασικο διαχωρισμο:
Ισοτητα του αποτελεσματος – Ισοτητα των ευκαιριων
Η ισοτητα του αποτελεσματος σημαινει οτι πρεπει να επιδιωκουμε ολα τα μελη της κοινωνιας να εχουν ακριβως την ιδια ευτυχια. Δυστυχως δεν μπορω να βρω ενα καλο επιχειρημα υπερ αυτης της ιδεας.
Ας παρατηρησουμε την ακολουθη περιπτωση:
Δυο διδυμοι, μεγαλωνουν με την ιδια οικογενεια, λαμβανουν τις ιδιες σπουδες και στα 22α τους γεννεθλια επιλεγουν ζωη.
– Ο ενας γινεται γιατρος καπου στις Σευχελλες. Εξεταζει εναν ασθενη την ημερα και εχει αρκετα λεφτα για να πινει τους χυμους και τα κοκτεηλ του ολη την υπολοιπη ημερα στην παραλια με την εντυπωσιακη εξωτικη κοπελα του.
– Ο αλλος γινεται γιατρος στο γκριζο Λονδινο. Δουλευει σκληρα για 25 χρονια εως οτου γινεται διεθυντης μιας πανακριβης νευρολογικης κλινικης.
Αν παρουμε το εισοδημα σαν αποτελεσμα που πρεπει να εξισωθει καταληγουμε στην προφανως αδικη ενεργεια, να παιρνουμε λεφτα απο τον δουλευταρα για να τα δινουμε στον τεμπελη αδερφο του!
Αντιθετα η αρχη της ισοτητας ευκαιριων δεν θα ζητουσε καμμια επεμβαση. Η αρχη λεει οτι ενα αποτελεσμα ειναι καλο, μονο αν εχει ερθει μετα απο συνειδητη επιλογη ατομων που ειχαν τις ιδιες ευκαιριες.
Πολλοι ανθρωποι νομιζουν οτι ισοτητα του αποτελεσματος στηριζεται πχ στην φραση του Μαρξ: απο τον καθενα συμφωνα με τις δυνατοτητες, στον καθενα συμφωνα με τις αναγκες του. Ομως αυτη η προταση ειναι απαραδεκτη οπως δειχνει η Αϋν Ρανντ σε ενα καταπληκτικο παραδειγμα* στο βιβλιο Atlas Shrugged:
Ας υποθεσουμε οτι σε ενα εργοστασιο οι εργαζομενοι παιρνουν την διοικηση στα χερια τους και αρχιζουν να πληρωνουν μισθους με βαση την ρηση του Μαρξ. Βεβαια πολλοι απο τους καλους εργαζομενους, απλα θα εγκαταλειψουν το εργοστασιο. Αλλα ας υποθεσουμε προς στιγμην οτι μενουν στην δουλεια. Τον πρωτο χρονο ψηφιζουν οι εργαζομενοι για το ποιος θα παρει ποσο. Αυτο γρηγορα καταληγει σε διαγωνισμο ζητιανιας για το ποιος θα εχει τους περισσοτερους αρρωστους συγγενεις, ανημπορους θειους κτλ! Μαλιστα οι πιο αξιοπρεπεις σιγουρα θα παρουν λιγοτερα λεφτα απο αυτους που δεν ντρεπονται να ξεφτιλιζονται. Μαλιστα οι πιο παραγωγικοι, θα ψηφιζονται απο το συμβουλιο να κανουν υπερωριες! Μετα απο αυτο την δευτερη χρονια, μερικα αποτελεσματα θα ειναι πια προφανη. Κανεις δεν θα δουλευει παραπανω απο το ελαχιστο, γιατι θα ξερει οτι η παραγωγικοτητα τιμωρειται! Αντιθετα οι πιο τεμπεληδες, θα αραζουν ανετοι, και θα σκεφτονται τι αναγκες να ανακαλυψουν για να προβαλλουν στην συνελευση. Οι ανθρωποι θα αρχισουν να ειναι καχυποπτοι. Θα κατασκοπευουν ο ενας τον αλλο, να δουν αν ειναι αληθινες οι αναγκες. Ακομα χειροτερα θα αρχισουν να μισουν ο ενας τον αλλο. Η γεννηση ενος νεου παιδιου, αντι για λογος χαρας, θα ειναι καταρα, μια και θα πρεπει να μοιραστουν την πιττα με περισσοτερα ατομα! Οταν καποιος αρρωσταινει, πολλοι θα ευχονται εναν γρηγορο θανατο, αντι για μια θεραπεια. Οι ανθρωποι θα γινουν ζωα, οι αετοι θα θυσιαστουν για να φανε οι κοτες. Αυτη ειναι η κοινωνια που ευχοταν ο Μαρξ…
Ας ενωθουμε ολοι να φαμε τους επιτυχημενους συμπολιτες μας. Ειναι… ιερο δικαιωμα μας!
Αλλοι μιλανε βεβαια για τον ιερο στοχο της κοινωνικης συνοχης. Ιερο? Τι σημαινει κοινωνικη συνοχη? Σε ποιο ατομικο δικαιωμα στηριζεται η εννοια της συνοχης? Σημαινει ας πουμε, οτι για να μην αρχισουν καποια μελη της κοινωνιας να εγκληματουν, πρεπει οι αλλοι να πληρωνουν προστασια? Ειναι η κοινωνικη συνοχη ενας στοχος απο μονη της, που δινει το δικαιωμα σε καποιον που τεμπελιασε και απετυχε στην ζωη του να ζηταει να πληρωσουν οι αλλοι τα σπασμενα? Ειναι δυνατον να υποστηριζουμε την «κοινωνικη συνοχη» αντι της δικαιοσυνης? Εγω οταν ακουω κοινωνικη συνοχη, ξερω οτι πισω απο τις θολες γραμμες του σχολιαστη κρυβεται η κλοπη. Ποιος αραγε πρωτοσκεφτηκε οτι το προθεμα κοινωνικη πισω απο τις λεξεις δικαιοσυνη και συνοχη, αυτοδικαια διαστρεφει το νοημα τους? Γιατι δεν ισχυει για την κοινωνια αυτο που ισχυει για τα ατομα? Πως η κλοπη που καταδικαζεται απεριφραστα σε ατομικο επιπεδο, γινεται αποδεκτη εως επιβεβλημενη σε κοινωνικο επιπεδο?
Ενας αλλος κοσμος ειναι δυνατος, φτανει να κλεψουμε απο οσους ειναι καλυτεροι απο μας!
Κανεις δεν εχει δικαιωμα στην τεμπελια, κανεις δεν εχει δικαιωμα να απαιτει αυτο που δεν του ανηκει. Θελουμε ενα κρατος που δινει καλες ευκαιριες σε ολους τους πολιτες για να διακριθουν. Οποιος δεν διακρινεται ομως, δεν μπορει να ζηταει τα ρεστα απο τους συνανθρωπους του. Και η κυβερνηση ειναι υποχρεωμενη να προστατευει τους παραγωγικους, εργατικους πολιτες απο τις εκβιαστικες, ενιοτε ληστρικες τακτικες των υπολοιπων. Δικαιο και πρεπον ειναι να παιρνετε οτι κερδιζετε απο τον προσωπικο σας μοχθο. Ο τεμπελης διδυμος του παραδειγματος μας μπορει να φωναζει οσο θελει, η κυβερνηση δεν δικαιουται να του δωσει τιποτα!
Γενετικες ανισοτητες/ John Rawls
Τι γινεται με διαφορες που οφειλονται σε γενετικα προβληματα? Αν ο ενας αδερφος του παραδειγματος γεννηθει με κινητικες δυσκολιες?
Εδω ερχεται να μας βοηθησει ενα καταπλητικο εργαλειο, η ιδεα του πεπλου της αγνοιας (veil of ingorance) του Τζων Ρωλς. Ο στοχος μας ειναι να αποφασισουμε αντικειμενικα κατα ποσο τα ατομικα δικαιωματα ενος ανθρωπου, επιτρεπεται να περιοριζονται για να βοηθησουμε ενα αλλο ατομο (η υποχρεωτικη φορολογια των ικανων για ενισχυση των ΑΜΕΑ δεν ειναι τιποτα αλλο απο αυτο βεβαια!). Ας ξεκινησουμε με μια ερωτηση που κανει σαφη την ιδεα:
Τι κοινωνια θα θελατε αν ακομα δεν ειχατε γεννηθει και δεν ξερατε τον ρολο σας σε αυτην?
π.χ. Θα ζητουσατε την καταργηση σπαταλων επιδοτησεων στους αγροτες, αν υπηρχε περιπτωση αν εισαστε αγροτης?
Θα ζητουσατε ιδιωτικοποιησεις αν υπηρχε περιπτωση να εισαστε υπαλληλος του ΟΤΕ?
Θα ζητουσατε στηριξη των γυναικων, που φαινεται να μην εχουν τις ιδιες ευκαριες με τους αντρες (βλεπε συνδεση στις πηγες) στην αγορα εργασιας?
Ο Ρωλς επιχειρηματολογει οτι φιλοσοφικη στηριξη μπορει να εχει ενα συστημα, μονο αν ενα ορθολογικο ατομο πισω απο το πεπλο της αγνοιας θα συμφωνουσε με το συστημα. Ετσι στο παραδειγμα μας, ενας ορθολογιστης πριν γεννηθει, θα δεχοταν σε περιπτωση που γεννηθει ικανος να φορολογειται λιγο παραπανω προς οφελος των λιγοτερο ικανων**. Ετσι καταληγει ο Ρωλς οτι το σωστο συστημα, ειναι ενα συστημα που η οποιαδηποτε ανισοτητα δικαιολογειται μονο αν ειναι προς οφελος του λιγοτερο ευνοημενου.
Η ιδεα ειναι πολυ ενδιαφερουσα. Αν ξερατε οτι μπορει να γεννηθειτε στην Αφρικη, προφανως θα θελατε ενα συστημα που σε καμμια περιπτωση να μην αφηνει τους Αφρικανους να πεθαινουν της πεινας!
Ομως ο Ρωλς, σαν μη οικονομολογος, εχει κανει ενα λαθος. Ορθολογισμος δεν σημαινει ακραια αποστροφη στο ρισκο (risk aversion). Ενας ορθολογιστης μπορει καλλιστα να προτιμα μια κατασταση οπου μπορει με 50% πιθανοτητα να γεννηθει Μπιλ Γκεητς και με 50% αστεγος, απο το συστημα της ισοτητας που ζητα ο Ρωλς σαν ορθολογιστικο.
ως ποτε θα ανεχονται οι ικανοι το ξεζουμισμα για χαρη των χαραμοφαηδων?Παντως η κεντρικη ιδεα ειναι οτι μια προστασια των αδυνατων της κοινωνιας, μπορει να δικαιολογηθει, βασισμενη στην προσωπικη επιλογη των ανθρωπων πισω απο το πεπλο της αγνοιας να περιορισουν ελαφρα την προσωπικη ελευθερια τους εν ειδει ασφαλισης για τα κακα ενδεχομενα στο μελλον. Προφανως αυτο δεν σημαινει σε καμμια περιπτωση οτι οι πολιτες μιας χωρας πρεπει να εκτρεφουν χαραμοφαηδες. Γυριζοντας στην αρχικη αναλυση μας, οι πολιτες δεχονται να δινουν λιγο απο την προσωπικη τους ελευθερια για να εξασφαλισουν λιγο-πολυ ισες ευκαιριες σε ολους. Αυτο σημαινει στηριξη της αξιοκρατιας, πχ ενισχυση με υποτροφιες ολων των αξιων φοιτητων, καλη εκπαιδευση για ολα τα παιδια, εξασφαλιση των συνθηκων ωστε να μεγαλωνουν υγιη κτλ Οτιδηποτε ανισοτητες προκυπτουν παρολες αυτες τις ενεργειες, ειναι ανισοτητες βασισμενες στην προσωπικη επιλογη των ανθρωπων. Και αυτο τελικα σημαινει οτι το μεγαλυτερο μερος των σημερινων ανισοτητων προκυπτουν κυριως απο προσωπικες μας επιλογες. Γιατι οι βιολογικες διαφορες των ανθρωπων ειναι πολυ μικροτερες απο τις οικονομικες ανισοτητες που βλεπουμε. Σχεδον καθενας μας μπορει να γινει γιατρος, δικηγορος ή προγραμματιστης. Ο καθενας σχεδον μπορει να φαει την ενεργεια και νεανικοτητα του σε ενα πανεπιστημιο ή σε μια επιχειρηση για να φτιαξει το μελλον του. Οποιος δεν το κανει ειναι υπευθυνος των πραξεων του.
Συμπερασμα:
Ο Μαρξ ειχε απολυτο αδικο, ο στοχος δεν ειναι στον καθενα συμφωνα με τις αναγκες του, ειναι στον καθενα συμφωνα με την προσωπικη του εργασια σε εναν κοσμο που εχει τις ιδιες δυνατοτητες να διακριθει με τους αλλους.
Κανεις λοιπον δεν σας χρωσταει τιποτα, Ελληνες! Δεν υπαρχει καμμια ατιμη κενωνια που σας εμποδιζει να τα καταφερετε. Δεν υπαρχει κανενα λαχειο που θα σας πεσει και θα σας κανει πλουσιους. Κανενα συννεφο δεν θα φερει μια βροχη απο χρηματα για να ικανοποιησει καθε σας αναγκη. Δεν υπαρχει ενεργεια εκ του μηδενος, οπως δεν υπαρχει τσαμπα γευμα. Εισαστε οτι κανετε με τον προσωπικο σας μοχθο. Δικαιοσυνη ειναι η δυνατοτητα να εργαστειτε ελευθερα για το μελλον σας. Το τι θα κανετε με αυτην την δυνατοτητα ειναι αποκλειστικα δικο σας θεμα!
——————-
*Μαλιστα την ονομαζει evil, δηλαδη μοχθηρη! Αν και με ενοχλουν οι μονοκομματοι χαρακτηρισμοι, σε αυτην την περιπτωση αν το σκεφτειτε καλα δεν μιλαμε για τιποτα λιγοτερο απο την διαστροφη της φυσης του ανθρωπου, την μετατροπη των δημιουργικων σε σκλαβους, την δημιουργια στρατιων ζητιανων….
**Υπαρχει προφανως και η ερωτηση: τι σημαινει ευνοημενος? Αν η φυση μου μεχει κανει τεμπελη, εχω δικαιωμα να ζητω να δουλευουν οι φυσει εργατικοι (ευνοημενοι) για μενα? Δεν προκειται να το συζητησουμε εδω, αλλα το θεμα αναλυεται ομορφα στο βιβλιο του Ρομερ που αναφερεται στις πηγες.
—————————————————————-
Πηγες:
Πρωτο και καλυτερο βεβαια το πρωτοποριακο βιβλιο του Ρωλς:
Rawls, John: A Theory of Justice. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press of Harvard University Press, 1971. [1]
Μια αναλυση του Νικολα Βρουσαλη για το πως εβλεπε ο Μαρξ την αδικια και την ισοτητα [2].
Για μια ωραια συζητηση των θεματων που αναφερουμε, μελετωντας τις φιλοσοφικες θεωριες και μεταφραζοντας τις και σε μια καθαρη, μαθηματικη γλωσσα, δειτε το βιβλιο του καθηγητη στο Γεηλ John Roemer, “Theories of Distributive Justice [3]”
Ανισοτητες μεταξυ φυλων, υπαρχει αδικια στην πληρωμη τους?
Αρθρο στην Ελευθεροτυπια [4]
Ενα ενδιαφερον αρθρο του Πασχου Μανδραβελη [5]περι του εξισωτισμου στην Ελλαδα (προς τα κατω παντα!)