Το φετινό βραβείο Milton Friedman για την προώθηση της ελευθερίας φέτος δόθηκε στον Hernando de Soto, διακεκριμένο οικονομολόγο και ιδρυτή του Ινστιτούτου Ελευθερίας και Δημοκρατίας στην Λίμα του Περού. Μια σίγουρα δίκαιη διάκριση, αφού η προσφορά του de Soto και του βιβλίου του Το Μυστήριο του Κεφαλαίου στην κατανόηση των προβλημάτων ανάπτυξης των χωρών του τρίτου κόσμου και του πρώην κομμουνιστικού μπλοκ, αλλά και στη χάραξη στρατηγικών για την αντιμετώπισή τους μέσα σε ένα πλαίσιο ελεύθερης οικονομικής και πολιτικής δραστηριότητας, είναι τρομακτικά σημαντική.

Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι τα τελευταία 50 χρόνια έχει πραγματοποιηθεί γιγάντια πρόοδος στον αναπτυσσόμενο κόσμο σε κρίσιμους τομείς όπως η οικονομική εξαθλίωση, η πείνα, ο υποσιτισμός, ο αναλφαβητισμός κτλ Το ποσοστό των ανθρώπων που λαμβάνουν λιγότερες από τις αναγκαίες θερμίδες έπεσε από 45% το 1949, σε 35% το 1971, σε 18% το 2000 και αναμένεται να πέσει στο 12% το 2010 (βάση στοιχεία και εκτιμήσεις του FAO). Ή αντίστοιχα για τη φτώχεια, στις εκτιμήσεις του ΟΗΕ αλλά και της Παγκόσμιας Τράπεζας το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει με λιγότερο από 1$ ΡΡΡ έπεσε από περίπου 50% το 1950 σε κάτω από 24% το 1998 και συνεχίζει την καθοδική του πορεία. Με εξαίρεση ίσως την Υποσαχάρια Αφρική, σε όλο τον κόσμο υπάρχει αισθητή βελτίωση και σε μερικές περιοχές όπως η Ανατολική Ασία η βελτίωση αυτή είναι συγκλονιστική. Είναι γεγονός ωστόσο ότι η πλειοψηφία του υπόλοιπου κόσμου δεν βιώνει παρόμοια επίπεδα ευημερίας με αυτά των δυτικών κοινωνιών. Ο καπιταλισμός βελτιώνει σιγά σιγά τη μοίρα δισεκατομμυρίων ανθρώπων, όμως δεν έχει εκπληρώσει την υπόσχεση μιας ζωής συγκρίσιμης με τη Δύση. Και μια τέτοια προοπτική δεν είναι ούτε ουτοπική, ούτε εκτός των δυνατοτήτων του κεφαλαιοκρατικού συστήματος.

Ο Hernando de Soto και οι συνεργάτες του γύρισαν όλο τον κόσμο, μελέτησαν τις παραγκουπόλεις και τις κοινωνίες των πλέον υπανάπτυκτων και υποβαθμισμένων τμημάτων του πλανήτη. Και αυτό που ανακάλυψαν ήταν ένας κρυμμένος θησαυρός! Παρά τη φαινομενική τους εξαθλίωση, οι κάτοικοι των χωρών αυτών έχουν διαθέτουν εντυπωσιακά, από οικονομικής άποψης, περιουσιακά στοιχεία, που λόγω έλλειψης νόμιμων τίτλων δεν φαίνονται σε καμία επίσημη στατιστική. Πχ, στην Αϊτή το 82% του πληθυσμού κατέχει τέτοιου είδους περιουσιακά στοιχεία που ξεπερνούν κατά 158 φόρες την αξία όλων των άμεσων επενδύσεων στη χώρα ως το 1995, στις Φιλιππίνες το 65% των κατοίκων διαθέτουν σε παράνομο καθεστώς 7 φορές τις συνολικές αποταμιεύσεις και προθεσμιακές καταθέσεις στις εμπορικές τράπεζες, στην Αίγυπτο το 85% του πληθυσμού έχει περιουσίες 116 φορές την αξία των 63 δημόσιων επιχειρήσεων που ιδιωτικοποιήθηκαν από το 1992 έως το 1996 κτλ Η τεράστια αυτή περιουσία θα μπορούσε να γίνει η βάση μιας άνευ προηγουμένου αναπτυξιακής έκρηξης. Αντίθετα όμως αποτελούν ένα «νεκρό κεφάλαιο».

Ο de Soto επικεντρώνεται στο κρίσιμο ζήτημα της έλλειψης νόμιμων ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Η έλλειψη νόμιμων τίτλων εμποδίζει την μετατροπή της υπαρκτής ήδη περιουσίας σε κεφάλαιο ικανό να στηρίξει την επιχειρηματική ανάπτυξη. Στις ΗΠΑ πάνω από το 70% των νεοϊδρυόμενων επιχειρήσεων χρησιμοποιούν κεφάλαια από την υποθήκευση περιουσιακών στοιχείων. Όταν όμως η πλειοψηφία του πληθυσμού του τρίτου κόσμου και των πρώην κομμουνιστικών χωρών δεν έχουν νόμιμη περιουσία, δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στους θεμελιακούς μηχανισμούς του καπιταλιστικού συστήματος για χρηματοδότηση (τραπεζικά δάνεια, έκδοση ομολόγων, μετοχών κτλ). Ας δούμε πχ την γειτονική Αλβανία. Είναι γεμάτη πολυτελέστατα αυτοκίνητα που όμως δεν έχουν νόμιμους τίτλους ιδιοκτησίας. Δεν μπορούν λοιπόν να χρησιμοποιηθεί όλη αυτή η τεράστια περιουσία για την δημιουργία κεφαλαίου.

Αυτή η έλλειψη νομιμότητας είναι κυρίαρχο χαρακτηριστικό σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Στην Αίγυπτο πχ το 92% των κατοίκων των πόλεων και το 83% των κατοίκων της υπαίθρου μένουν σε κατοικίες δίχως σαφείς τίτλους ιδιοκτησίας. Εκτιμάται ότι το 85% των αστικών οικοπέδων το 40 με 53% των οικοπέδων της υπαίθρου βρίσκονται κάτω από ιδιοκτησιακό καθεστώς που δεν επιτρέπει την παραγωγή κεφαλαίου. Το 85% των νέων θέσεων εργασίας στη Λατινική Αμερική καλύπτεται από παράνομους μικροεπιχειρηματίες. Στη Ζάμπια μόνο το 10% του εργατικού δυναμικού εργάζεται σε νόμιμες συνθήκες. Στη Ρωσία πάνω από το 50% της οικονομίας βρίσκεται στον έκνομο τομέα. Για τον de Soto αυτό είναι αποτέλεσμα των αδιέξοδων και απαρχαιωμένων νομικών συστημάτων και της υπερβολικής και δυσκίνητης γραφειοκρατίας. Για την απόκτηση νόμιμου τίτλου γης στο Περού απαιτούνται 728 γραφειοκρατικά στάδια! Για άδεια οικοδόμησης σε κρατική γη απαιτούνται 207 στάδια και 52 υπηρεσίες, και συνολικά 6 χρόνια και 11 μήνες προσπαθειών! Για να ανοίξει νόμιμα μια μικρή επιχείρηση πχ μια βιοτεχνία ενδυμάτων απαιτούνται 298 μέρες προσπαθειών και 1231 δολάρια (30 φορές ο κατώτατος μισθός). Ο συνολικός χρόνος για να αποκτήσει κανείς νόμιμα γη στην Αϊτή φτάνει τα 19 χρόνια! Τελικά η μόνη διέξοδος είναι η παρανομία.

Αντίθετα με τις αντιλήψεις του διάχυτου αριστερισμού, η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων του τρίτου κόσμου δεν είναι προλετάριοι, αλλά μικροεπιχειρηματίες που παλεύουν κάτω από τρομερά αντίξοες συνθήκες να επιβιώσουν. Η εφευρετικότητα, η δημιουργικότητα, η ενέργεια, η φιλοδοξία τους κτλ, αντί να γίνει η μηχανή που θα τους οδηγήσει στις λεωφόρους της ανάπτυξης και της προόδου, χάνεται στα μίζερα σοκάκια της γραφειοκρατίας και των νομικών περιορισμών, λόγω έλλειψης πρόσβασης σε κεφάλαια και αγορές. Η ένταξή τους στο νόμιμο τομέα της οικονομίας θα απελευθέρωνε όλες αυτές τις καταπιεσμένες δυνάμεις που εκφράζουν τη ρώμη του καπιταλιστικού συστήματος. Πχ ένα μικρό συνεργείο που φτιάχνει εξατμίσεις σε μια γειτονιά των παραγκουπόλεων της Τουρκίας. Λόγω της παράνομης φύσης του πουλάει μόνο σε λίγους γνωστούς ώστε να αποφύγει τις αρχές, πληρώνει προστασία στις τοπικές μαφίες, έρχεται σε συναλλαγή με κρατικούς υπαλλήλους, παρέχει χαμηλής ποιότητας προϊόντα κτλ. Αν ήταν νόμιμο αμέσως θα είχε πρόσβαση σε μια τεράστια αγορά (και όπως εξηγεί και ο Άνταμ Σμιθ όσο μεγαλύτερη είναι μια αγορά, τόσο μεγαλύτερη εξειδίκευση επιτρέπει και τόσο μεγαλώνει η παραγωγικότητα και η αποδοτικότητα της εργασίας), θα έχει πρόσβαση σε πηγές κεφαλαίων και επενδύσεων και θα έχει την προστασία του κράτους. Καταλαβαίνει κανείς λοιπόν γιατί και στη χώρα μας η αδυναμία καταπολέμησης της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς, η αποτυχία δημιουργίας σύγχρονου κτηματολογίου κτλ ισοδυναμούν με εθνικά εγκλήματα.

Ο de Soto παρατηρεί ότι η σημερινή κατάσταση των αναπτυσσόμενων χωρών και εκείνων του πρώην κομμουνιστικού συνασπισμού είναι παρόμοια με εκείνη που βίωναν οι δυτικές κοινωνίες πριν 150-200 χρόνια. Και στην Ευρώπη αρχικά, και στην Αμερική μετέπειτα, και στην Ιαπωνία πιο πρόσφατα, αυτό που οδήγησε σε μια άνευ προηγουμένου ανάπτυξη ήταν η ενσωμάτωση του έκνομου τομέα της οικονομίας και των ρυθμίσεών του στον νόμιμο. Η διαδικασία αυτή έγινε σταδιακά σε βάθος δεκαετιών με μεγάλο κόπο και μεγάλο κόστος. Δεν είναι δυνατόν σήμερα το οποιοδήποτε κράτος απλά να επιβάλλει ρυθμίσεις που θα αναγκάσουν τον παράνομο τομέα να γίνει νόμιμος. Αυτό δοκιμάστηκε δεκάδες φορές σε δεκάδες χώρες και απέτυχε. Οι άνωθεν παρεμβάσεις δεν έχουν κανένα πρακτικό αποτέλεσμα όταν δεν είναι σε συμφωνία με την κοινωνία.

Οι μακροοικονομικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις δεν φτάνουν για να δημιουργηθεί το κατάλληλο αναπτυξιακό πλαίσιο. Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής το δοκίμασαν 4 φορές από το 1820 με ισάριθμες αποτυχίες. Αυτό που προτείνει ο Hernando de Soto είναι να αφουγκραστούμε τις ήδη υπάρχουσες ρυθμίσεις που έχουν δημιουργηθεί σε τοπικό επίπεδο στον έκνομο τομέα. Όποιος φαντάζεται αυτό το τεράστιο κομμάτι της οικονομίας ως ζούγκλα απατάται οικτρά. Μεταξύ τους οι άνθρωποι έχουν διαμορφώσει δικούς τους κανόνες, δικούς τους νόμους και δικά τους συμβόλαια προσαρμόζοντας την πραγματικότητα στις ανάγκες τους. Αυτά τα κοινωνικά συμβόλαια πρέπει να ανάγουμε σε νόμους. Το παράδειγμα της Ευρώπης και της Αμερικής μας δείχνει το δρόμο. Η δημιουργία ενός φιλελεύθερου νομικού και οικονομικού συστήματος που θα αγκαλιάσει τα τεκταινόμενα στην κοινωνία και θα μπορεί να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες είναι μονόδρομος.

Έτσι θα οδηγηθούμε σε φιλελεύθερες οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά κοινωνίες, ικανές να εκπληρώσουν τις υποσχέσεις του καπιταλισμού. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα ίσως να μην είναι το μόνο σύστημα που δημιουργεί κάποια ανάπτυξη, είναι όμως σίγουρα το μόνο που μπορεί να εκμεταλλευτεί την ενέργεια, την επινοητικότητα, την δημιουργικότητα, την φαντασία και τις φιλοδοξίες του ανθρώπινου νου για να προσφέρει ευρεία ευημερία. Το μόνο που χρειάζεται είναι το κατάλληλο γόνιμο πλαίσιο. Η διαμόρφωση ενός τέτοιου πλαισίου είναι η πραγματική λύση για τα προβλήματα των αναπτυσσόμενων χωρών, και η συμβολή του Hernando de Soto στην κατανόηση και στο σχεδιασμό του είναι πράγματι σημαντική.