Tον Μάιο του 1989, ο ανώτατος αξιωματούχος της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας εμφανίστηκε στην τηλεόραση για να ανακοινώσει τα αποτελέσματα των εκλογών. Ως συνήθως, το κυβερνών κομμουνιστικό κόμμα είχε θριαμβεύσει, λαμβάνοντας 98,85% των ψήφων! Η συμμετοχή στις εκλογές ήταν σαρωτική: 98,77%! Oι Ανατολικογερμανοί είχαν μάθει να αντιμετωπίζουν τα χοντροειδή ψεύδη του καθεστώτος με στωικότητα και σαρκασμό. Ομως, τούτη τη φορά, εκατοντάδες πολίτες αντέδρασαν, διεκδικώντας να είναι παρόντες στην καταμέτρηση. Οι πολίτες-εκλογικοί παρατηρητές αποκάλυψαν την απάτη: 10% των ψηφοφόρων δεν είχαν προσέλθει, και ένα 10% είχαν διαγράψει όλα τα ονόματα στη λίστα των υποψηφίων, εκδηλώνοντας έτσι την αντίθεσή τους.

Οι εκατοντάδες έγιναν εκατοντάδες χιλιάδες, και οι ατέλειωτες ειρηνικές διαδηλώσεις του 1989 οδήγησαν στη συνολική κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ. Ορισμένοι πολιτικοί επιστήμονες, όπως ο Bruce Ackerman του Πανεπιστημίου Yale, είδαν το 1989 ως υπόδειγμα φιλελεύθερης επανάστασης. Αλλοι, όπως ο ιστορικός της Γαλλικής Επανάστασης Francois Furet, αρνούνται τον χαρακτηρισμό «επανάσταση», θεωρώντας ότι το 1989 δεν ανέδειξε καμία καινούργια ιδέα για την οργάνωση της κοινωνίας. Είναι αρκετά ειρωνικό ότι το 1989, που καθοδηγήθηκε από διανοούμενους όπως ο Χάβελ, ο Μίχνικ, κ.ά., δεν παρήγαγε καμία νέα ιδέα, αλλά μόνο μια νέα πραγματικότητα…

Ομως, η πραγματική «νέα ιδέα» του 1989, όπως γράφει ο Timothy Garton Ash, δεν ήταν το «τι» αλλά το «πώς», τα μέσα κι όχι ο σκοπός. Η «επανάσταση» του 1989 ήταν «μη επαναστατική», «ειρηνική», «βελούδινη». Διακόσια χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση, το σύμβολο του 1989 δεν ήταν πια η γκιλοτίνα, αλλά το στρογγυλό τραπέζι της διαπραγμάτευσης με τις δυνάμεις του καθεστώτος, της πολιτικής μετάβασης στο νέο δημοκρατικό(τερο) σύστημα.

Δεν ήταν όλες βελούδινες. Την ίδια μέρα (4 Ιουνίου 1989) που οι ιστορικές εκλογές στην Πολωνία υποχρέωσαν το κομμουνιστικό καθεστώς να παραδώσει την εξουσία σε μια θριαμβεύτρια «Αλληλεγγύη», προωθώντας το ντόμινο του εκδημοκρατισμού στην Ανατολική Ευρώπη, το κινεζικό καθεστώς έστελνε τα τανκς να συντρίψουν τους διαδηλωτές στην πλατεία Τιενανμέν. Το ευρωπαϊκό 1989 ήταν μετεξέλιξη του 1789, αλλά και η αναίρεση της επαναστατικής βίας που κληροδότησε η Γαλλική Επανάσταση. Οπως γράφει ο Tony Judt στο «Postwar», «τα σπασμένα αυγά φτιάχνουν καλές ομελέτες. Αλλά δεν μπορείς να φτιάξεις καλύτερες κοινωνίες πάνω σε σπασμένους ανθρώπους».

Ισως οι «φιλελεύθερες επαναστάσεις» του 1989, όπως και οι μαζικές διαδηλώσεις στο Ιράν σήμερα, να μην κομίζουν κάτι ιδεολογικά καινοτόμο. Ομως, η κεντρικότητα των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών στον διεθνή πολιτικό διάλογο είναι πολύ πρόσφατη υπόθεση. Στους μαρξιστικούς προοδευτικούς κύκλους της Ευρώπης μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του ’70, η αναφορά σε «δικαιώματα» θεωρείτο περίπου ανόητη, εκτός εάν συνοδευόταν από επιθετικό προσδιορισμό («μπουρζουά» ή «προλεταριακά» ή «σοσιαλιστικά»). Η επίκληση των οικουμενικών ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών αντιμετωπιζόταν από μέγα μέρος της προοδευτικής διανόησης ως αφελής (Tony Judt).

Οι χιλιάδες Ιρανοί που διαδηλώνουν ζητώντας να μετρήσει η ψήφος τους, δεν διεκδικούν κάτι διανοητικά καινοτόμο. Δεν προτείνουν κάποια νέα ιδέα. Μια νέα πραγματικότητα επιδιώκουν. Τριάντα χρόνια μετά την ισλαμική επανάσταση, που κατέκτησε εθνική ανεξαρτησία, υψηλό μορφωτικό επίπεδο και μια ατελή θεοκρατική εκδοχή δημοκρατίας, προσπαθούν να έρθουν κοντύτερα στο αυτονόητο και κοινότοπο φιλελεύθερο δυτικό «κεκτημένο». Να σερφάρουν στο internet, να λένε τη γνώμη τους, να επιλέγουν τη ζωή τους, χωρίς να τρομοκρατούνται από επιδρομές ισλαμοφασιστών. Να κυκλοφορούν οι γυναίκες χωρίς απειλή προπηλακισμού αν βρεθούν μόνες το βράδυ στο δρόμο ή αν κατά λάθος αποκαλυφθεί το γυμνό τους μπράτσο. Να έχουν ίσα δικαιώματα, να μην παντρεύονται στα 13, να μην αποτελούν κτήμα του πατέρα, του αδελφού και του συζύγου. Χρειάστηκε το ποτάμι εκδημοκρατισμού του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη για να αποδείξει πως οι «αφελείς» αξίες των ατομικών δικαιωμάτων και δημοκρατικών ελευθεριών εξακολουθούν να δονούν εκατομμύρια ανθρώπων που τις στερήθηκαν. Και σήμερα το ίδιο συμβαίνει στο Ιράν.

Ο Αρθουρ Καίσλερ είχε πει ότι η ζωή βιώνεται σε δύο επίπεδα: στο ασήμαντο και στο τραγικό. Είκοσι χρόνια μετά το μεγαλειώδες 1989, στις ευρωπαϊκές εκλογές οι λαοί της δημοκρατικής Ευρώπης πέταξαν την ψήφο τους με αδιαφορία. Λίγες μέρες αργότερα, χιλιάδες Ιρανοί θα αψηφούσαν τα ρόπαλα και τις σφαίρες του καθεστώτος, για να υπερασπιστούν τη δική τους ψήφο.

Γιώργος Παγουλάτος

——————————————————————————–

Σημειώσεις:
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 28/6/2009