Σκέψεις για την τελεολογική θεώρηση της παγκόσμιας ιστορίας

“Aπό το νεογέννητο μέχρι το πεντάχρονο παιδί η απόσταση είναι τρομακτική’’ έγραψε κάποτε ο Τολστόι. Σ’ αυτό το κρίσιμο διάστημα της παιδικής ηλικίας το ανθρώπινο ον έρχεται σε επαφή με μια ανώτερη σφαίρα κατανόησης που το απελευθερώνει από τα δεσμά της φυσικής αρχέγονης ύπαρξης . Είναι η επίγνωση του θανάτου, η πρώτη γνωριμία με την τεράστια μοναξιά στο αποκαλυπτόμενο σύμπαν.

Η ανώτερη σκέψη έχει τις ρίζες τις στις σκέψεις του θανάτου. Εδώ έχει τις ρίζες της η φιλοσοφία, η θρησκεία, η φυσιογνωσία. Από την αναπόφευκτη πορεία της ύπαρξης προέρχεται και κάθε βιωνόμενη ιστορική αίσθηση. Μέσα στη βαθιά απορία για το θάνατο γεννιέται η ανάγκη της κατανόησης της παντοδύναμης αιτιοκρατίας που διέπει τον φυσικό κόσμο με τα αδυσώπητα, διαρκώς παρόντα όρια. Έτσι το πρόβλημα του χρόνου και της κατεύθυνσης του γίνεται πιο απτό μέσα από την ιδέα του ατομικού πεπρωμένου. Με λίγα λόγια το βίωμα του βάθους αισθητηριακά συνδέεται με μια συνειδητοποίηση εντελώς ακούσια και αναγκαία αλλά δημιουργική. Τελικά η έκταση προς το βάθος μεταμορφώνει την αίσθηση σε εποπτεία. Ο χώρος και ο χρόνος παρατάσσονται αντιστικτικά. Ο δεύτερος γεννά τον πρώτο πριν εξοντωθεί από εκείνον. Στο στιγμιαίο παρόν ο χώρος αιχμαλωτίζει ένα απονεκρωμένο κομμάτι χρόνου. Στην πραγματικότητα της γιγνόμενης ύπαρξης συστεγάζονται δύο κόσμοι, δύο πτυχές, δύο αλληλοσυμπληρούμενες προοπτικές , η παρατήρηση και η εγκαρτέρηση.

Η ξαφνική ματιά στο θάνατο είναι το απαραίτητο λοιπόν βήμα από την αβαθή αισθητηριακή εμπειρία στην άβυσσο της κατανόησης. Ακόμα περισσότερο, είναι το σημείο γέννησης ενός πολιτισμού που περικλείει σπερματικά το σύνολο της ύπαρξης του και προφητικά το τέλος του. Ο εκάστοτε πολιτισμός είναι μοιραίο να ολοκληρώσει τον κύκλο του και να εξαφανιστεί κάποτε μαζί και με τον άνθρωπο του, όπως και το πρωτογενές φαινόμενο του πολιτισμού γενικά θα χαθεί , ο άνθρωπος ως είδος, η επίγεια βιολογική ύπαρξη, η γαία, οι πλανήτες, το ηλιακό σύστημα. Το παν είναι θνητό και εφήμερο και αυτή είναι η βάση ενός μέλλοντος που το άτομο συλλαμβάνει ως αναπόδραστη μοίρα. Σταδιακά σχηματίζει την πεποίθηση ότι μπορεί να την αποφύγει, να ξεφύγει από τα πλοκάμια της, να την υποτάξει ή τουλάχιστον να την προβλέψει στην κάθε της λεπτομέρεια. 

Αυτές οι τελευταίες υποθέσεις στην κορύφωση τους όπως μορφοποιείται στην τεχνοκρατική φάση ενός πολιτισμού συντείνουν σε μια ανώτερη γνωσιοθεωρητική απόπειρα, την αιτιοκρατική θεώρηση της παγκόσμιας ιστορίας. Η εικόνα μιας νομοτελειακής φύσης εισβάλλει στο ιστορικό γίγνεσθαι στηρίζοντας την ύπαρξη της σ’ένα πλέγμα μηχανικών κανόνων, ιστορικών «νόμων». Το πεπρωμένο, αποξηραμένο, μουμιοποιημένο, στερημένο από την ενεργητική παρουσία του υποκειμένου καταντά αιτιότητα. Η αιτιότητα είναι ένα πεπρωμένο που έχασε τον οργανικό του χαρακτήρα και τώρα προσπαθεί να τον συντρίψει προλαβαίνοντας με τη δύναμη των εγκεφαλικών λειτουργιών το αναπόφευκτο τέλος και εκμηχανίζοντας τελικά την πορεία της ύπαρξης. Με τη φανατική πίστη στην κυριαρχία της αιτιοκρατίας, ο φόβος του θανάτου, που σε τελική ανάλυση είναι φόβος της ζωής έντυσε τον κόσμο με το χιτώνα της απόλυτης γνώσης. Ο οπαδός των ιστορικών συστημάτων που η ύπαρξη τους στηρίζεται σε μια ανεξαίρετη και άκαμπτη αιτιοκρατική αρχή συμβολίζει το μίσος απέναντι στο άγνωστο και το ακατανόητο.Έτσι βρίσκει την έκφραση ή το ξέσπασμα του το πνεύμα της Δυτικής Βιομηχανικής Εποχής , η ωμή κυριαρχία της μηχανής , η καθυπόταξη της φύσης στη θέληση, με μια ηρωική αλλά καταδικασμένη προσπάθεια να κατακτήσει την ιστορία, τεχνικά, «επιστημονικά»

Η τελεολογία είναι το αμέσως επόμενο βήμα σ’ αυτήν την πορεία εξορθολογισμού της ιστορίας που στην πραγματικότητα ανοίγει την πόρτα σε μια νέα μεταφυσική. Στο βάθος της ύπαρξης κρύβεται για τον όψιμο άνθρωπο του δυτικού πολιτισμού πάντα ο λογικός σκοπός που συναρθρώνει και σταθεροποιεί ολόκληρο το γίγνεσθαι. Η prima cause και ο τελικός προορισμός, τα ιερά δισκοπότηρα της δυτικής ιστοριογραφίας γίνονται η αιτία διαρκών συγκρούσεων, από ιστορικό σε ιστορικό, από βιβλίο σε βιβλίο, από εποχή σε εποχή. Θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε έναν υφέρποντα εκφυλισμό σ’αυτη τη διαδικασία θεώρησης της ιστοριας με σημεία αναφοράς τελικούς σκοπούς… Έναν εκφυλισμό που υφαίνεται με τα νήματα μιας υπερβατικής Ιστορικής Νομοθεσίας. Αλλά ο νόμος, το τεθειμένο, είναι αντιιστορικός καθώς αποκλείει τον ιστορικό αυθορμητισμό, την πολυπλοκότητα της πιθανής έκβασης και κυρίως την Τύχη εισάγοντας την τοπική ιστορία, τη εγνωσθείσα λεπτομέρεια, την κατεύθυνση του παραμικρού γεγονότος στην εσώτερη σύσταση της φυσικής νομοτέλειας. Eίναι η μορφή μιας αναγκαιότητας χωρίς εξαιρέσεις και κατά συνέπεια μη οργανικής. Η σύλληψη του ιστορικού «νόμου» κατ’αναλογία του φυσικού νόμου ήταν λοιπόν εκ γεννετής καταδικασμένη καθώς αντίθετα με την Ιστορία , η φύση είναι η πεμπτουσία του νομοτελειακά αναγκαίου. Η διαφορά τους είναι οφθαλμοφανής. Μια πραγματικότητα είναι φύση εφόσον εντάσσει το γιγνεσθαι στο γεγονός και Ιστορία εφόσον ενσωματώνει το γεγονός στο γίγνεσθαι.

Με αυτή την οπτική θα μπορούσε να θεωρηθεί μια μορφή εξορκισμού ο εξοβελισμός του τυχαίου από την ιστορία. Κι όμως ο κόσμος της τυχαιότητας είναί υπαρκτός και μπορεί μάλιστα να νοηθεί σαν ζωντανός αντίποδας του αιτιοκρατικού σύμπαντος. Χωρίς αυτόν τον ανείπωτο συνδετικό παράγοντα, ποια ζευγνύουσα δύναμη απομένει; Η άκαμπτη αναγκαιότητα που επισκιάζει τυρρανικά κάθε πτυχή του ιστορικώς συμβαίνοντος. Ερμηνεύσαμε το διατυπώσιμο χαρακτήρα των συμβάντων σα συνέπεια μιας αναγκαιότητας που κυριαρχεί πάνω στα συμβάντα. Προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε τη δομή του ζωϊκού ιστού που χρονικά απολήγει στο φυσικό του τέλος στη φυσιογνωμική κάθε ιστορικού ιστού. Αλλά στη θέση του τέλους τοποθετήσαμε τα μεταφυσικά ή υλιστικά ιστορικά οράματα του παρατηρητή, του θεατή, του ερμηνευτή της ιστορικής κατεύθυνσης.

Τα πράγματα λοιπόν πήραν το δρόμο τους. Οι αστοί ιστορικοί αντιμετώπισαν την ιστορία ως πορεία βελτίωσης και προόδου, οι μαρξιστές ως διαλεκτική προέλαση στην κομμουνιστική κοινωνία,οι χριστιανοί διαννοούμενοι ως το μονοπάτι που οδηγεί στη μετααποκαλυπτική Δευτέρα Παρουσία. Ο σκεπτικιστής θα αντιμετωπίσει όλες αυτές τις θεωρήσεις ως ιστορική έκφραση ενός ολόκληρου πολιτισμού που αναζητεί απεγνωσμένα την οριστική υποταγή του θανάτου και της τυχαιότητας στη δύναμη της θέλησης.