Σε κάθε οργανωμένη κοινωνία ανακύπτει το πρόβλημα των «δωρεάν επιβατών». Σε απλά λόγια πρόκειται για μέλη της κοινωνίας που εκμεταλλεύονται το κοινωνικό σύνολο ώστε να αποσπούν μεγαλύτερα οφέλη, αγαθά και παροχές σε σχέση με την αντίστοιχη προσφορά τους. Μια πρόχειρη ματιά στην ελληνική κοινωνία θα μας πείσει ότι ξεχειλίζει από τέτοιους «δωρεάν επιβάτες» και από πρακτικές που υποσκάπτουν την συλλογική προσπάθεια. Από τους επιδοτούμενους αντιπαραγωγικούς αγρότες που πουλάνε τα προϊόντα τους μέσα σε ένα απαράδεκτο καθεστώς προστατευτισμού ή τους αργόσχολους υπαλλήλους των δημοσίων υπηρεσιών και των επιχειρήσεων του ευρύτερου δημόσιου τομέα μέχρι την πλήρη αδιαφορία για την νομιμότητα (είτε πρόκειται για φοροδιαφυγή, είτε για αυθαίρετα κτίσματα, είτε απλά για διπλοπαρκάρισμα σε κεντρικούς δρόμους) βλέπουμε μια κοινωνία εθισμένη στον παρασιτισμό και στη λογική της παράκαμψης του συστήματος. Τελικά καταλήγουμε σε ένα δυσκίνητο, αναποτελεσματικό και διεφθαρμένο κράτος (ο Οργανισμός Διαφάνειας μας κατατάσσει διαρκώς σε χαμηλότερες θέσεις) που ελέγχει άμεσα ή έμμεσα σχεδόν το 70% της οικονομίας όπου οι «δωρεάν επιβάτες» έχουν γίνει πλέον ο κανόνας και όχι εξαίρεση!

Φυσικά κάθε κοινωνία μπορεί να ανεχθεί ένα μικρό ποσοστό παράσιτων, και τέτοιοι υπάρχουν σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Όμως στη χώρα μας η κατάσταση έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο και ουσιαστικά στραγγαλίζεται κάθε αναπτυξιακή προοπτική. Όσο και αν θέλουμε να ωραιοποιούμε τα πράγματα, η πραγματικότητα είναι αμείλικτη και φαίνεται ξεκάθαρα στην αδυναμία προσέκλυσης ξένων επενδύσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελλάδα είναι ουραγός στην Ευρωπαϊκή Ένωση στην προσέλκυση άμεσων ξένων επενδύσεων. Ποιος θα έβαζε τα λεφτά του στην Ελλάδα όταν πρέπει να πληρώνει για το 27% των εισφορών για την κοινωνική ασφάλιση και φόρους 35% επί των κερδών του (όταν στην Ιρλανδία για παράδειγμα είναι 12% και 12,5% αντίστοιχα) για να συντηρεί στην ουσία μια κοινωνία «δωρεάν επιβατών»;

Αφού όμως οι «δωρεάν επιβάτες» είναι τόσοι πολλοί, πώς κατορθώνει και επιβιώνει η ελληνική κοινωνία ενάντια σε κάθε κανόνα λογικής; Πέρα από το πραγματικό ξεζούμισμα όσων αδυνατούν να εκμεταλλευτούν τους πλάγιους δρόμους του συστήματος, όπως οι ιδιωτικοί υπάλληλοι, οι ξένοι μετανάστες ή και αρκετοί επιχειρηματίες και ελεύθεροι επαγγελματίες, η απάντηση βρίσκεται στο γεγονός ότι ζούμε σε ένα ανοιχτό σύστημα που διαρκώς τροφοδοτείται απ΄έξω. Μπορούμε να φανταστούμε ένα ανάλογο στην καθημερινή μας ζωή, το ψυγείο. Το ψυγείο μπορεί και αντιστρατεύεται την τάση της φύσης να εξομοιώσει την θερμοκρασία χάρη στην κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος. Το ηλεκτρικό ρεύμα της Ελλάδας είναι η διαρκής ξένη οικονομική βοήθεια. Πριν καν γίνει η Ελλάδα κράτος, μόλις το 1822, άρχισε τα δάνεια από το εξωτερικό ξεκινώντας ένα όργιο σπατάλης που έχει κορυφωθεί στις μέρες μας με τα κοινοτικά κονδύλια Χρήματα διαρκώς εισρέουν στη χώρα μας, αλλά με μηδαμινό όφελος αφού το μόνο που πετυχαίνουν είναι να μεγενθύνουν τη διαφθορά και των αριθμό των δωρεάν επιβατών. Για κάθε 1 ευρώ κοινοτική χρηματοδότηση η Ιρλανδία, με έξυπνη χρήση των πόρων, επέτυχε αναπτυξιακό όφελος 2,5 ευρώ, ενώ η Ελλάδα επέτυχε αναπτυξιακό όφελος μόλις 1,07 ευρώ (βλ. Μελέτη Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αξιοποίηση του Β’ ΚΠΣ την περίοδο 1994-1999)! Τελικά δεν έχουμε απλά μια χώρα με πολλούς «δωρεάν επιβάτες» αλλά μια κοινωνία που ολόκληρη έχει εξελιχθεί σε ένα παράσιτο που επιβιώνει σε βάρος της ΕΕ.

Μέσα σε ένα τέτοιο προστατευτικό περιβάλλον που εμπόδισε την ελληνική κοινωνία να έρθει αντιμέτωπη με την πραγματικότητα ήταν σχεδόν επόμενο οι όποιες προσπάθειες προσαρμογής να ατροφήσουν. Αποκτήσαμε πραγματικούς, βαθιά ριζωμένους πλέον, δημοκρατικούς θεσμούς μετά από αγώνες και δικτατορίες, όμως ποτέ η ελληνική κοινωνία δεν απέκτησε ούτε δημοκρατική συνείδηση, ούτε γενικότερα την κουλτούρα να χειρίζεται μαζικούς θεσμούς. Οι μαζικοί θεσμοί που προέκυψαν από την Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη και στην Αμερική εδώ ουσιαστικά επιβλήθηκαν. Δεν μπορούμε να απαιτούμε από σύγχρονες δομές και θεσμούς να λειτουργούν φυσιολογικά όταν έχουμε να κάνουμε με μια κοινωνία που με το ζόρι μπήκε στη σύγχρονη εποχή παρακάμπτοντας απαραίτητα στάδια εξέλιξης. Όταν δεν έχουμε περάσει από Βιομηχανική Επανάσταση ή Διαφωτισμό πώς απαιτούμε να έχουμε ομαλή λειτουργία μαζικών θεσμών που αναπτύχθηκαν ακριβώς από αυτές τις αλλαγές; Η αλήθεια είναι ότι τις δεκαετίες του ’50 και το ’60 η Ελλάδα έδειχνε να βρίσκεται σε ένα σωστό δρόμο που όμως χάθηκε πρόωρα με τις καταστροφικές επιλογές του κρατικισμού και της αποβιομηχάνισης των επόμενων δεκαετιών. Φτάσαμε στις μέρες μας χωρίς ο ελληνικός λαός να έχει συνειδητοποιήσει την ανάγκη του κοινωνικού συνόλου, μια συνειδητοποίηση που άλλοι λαοί την απέκτησαν με την τριβή των μαζών μέσα στις υψικάμινους της πρώιμης βιομηχανίας.

Όταν οι σχέσεις είναι εμποτισμένες ακόμα από το κοινοτικό πνεύμα πώς να λειτουργήσει αξιόπιστη δημοκρατία; Αντί να έχουμε ρήξη, όπως στην Δυτ. Ευρώπη με την εξαφάνιση της ισχύος των φεουδαρχών, εδώ οι δημογέροντες και οι πρόκριτοι μετατράπηκαν σε κομματάρχες, πολιτικούς, εργατοπατέρες, κρατικοεξαρτόμενους επιχειρηματίες κτλ. Ακόμα και η βάση της παραγωγής, ο ελεύθερος μικροκαλλιεργητής, είχε μείνει στάσιμη για χιλιετίες, και ακόμα και σήμερα αποτελεί το θεμέλιο της αγροτικής παραγωγής έχοντας μετατραπεί από μοχλό της οικονομίας σε επιδοτούμενο «δωρεάν επιβάτη». Σήμερα η κοινωνία μας μοιάζει με ένα διογκωμένο χωριό διατηρώντας την νοοτροπία του ρουσφετιού, του βολέματος, της ευνοιοκρατίας κτλ που μπορεί στο μικρό χωριό να ήταν ακίνδυνη αλλά σήμερα είναι θηλιά στο λαιμό μας. Οι πρακτικές αυτές πέρασαν από την Τουρκοκρατία (οι οποίοι Τούρκοι δεν τις έφεραν μαζί τους αλλά τις βρήκαν εδώ), πέρασαν στα προσωποπαγή κόμματα του 19ου αιώνα, στη λαϊκή δεξιά (του κρατικισμού, της πατριδοκαπηλίας και του παρακράτους) και στη συνέχεια εκφράστηκαν από τον παπανδρεϊσμό και τους επιγόνους του.

Αυτό ακριβώς το πλαίσιο μπορεί να εξηγήσει σε ένα βαθμό και τις παράλογες έως εξωφρενικές απόψεις της συντριπτικής πλειοψηφίας της κοινής γνώμης είτε πρόκειται για την έκφραση του αντιαμερικανισμού αντίθετα με όλα τα στρατηγικά συμφέροντα στης χώρας μας, είτε για την υποστήριξη στον δικτάτορα/σφαγέα Μιλόσεβιτς με πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από ότι στην ίδια του τη χώρα, είτε για την απόρριψη του Σχεδίου Ανάν κόντρα στις παροτρύνσεις των ηγετών όλου του κόσμου, είτε για την επιπόλαιη αντίδρασή της στο ζήτημα της Μακεδονίας, είτε για εσωτερικά ζητήματα όπως η εναντίωση στη λύση του ασφαλιστικού πχ με την σχεδόν καθολική αντίθεση στο σχέδιο Γιαννίτση, είτε για τον ισχυρό ρόλο που εξακολουθεί να διαδραματίζει η Εκκλησία κτλ. Ο κατάλογος είναι πραγματικά ατελείωτος. Η ανευθυνότητα που δείχνει η ελληνική κοινή γνώμη σε μια σειρά από κρίσιμα ζητήματα και η συχνή εναντίωσή της με το σύνολο του ανεπτυγμένου κόσμου, γίνεται όλο και πιο επικίνδυνη σε μια εποχή που, αντίθετα με την ψυχροπολεμική περίοδο, οι διαχωριστικές γραμμές των αντιθέσεων γίνονται πιο δυσδιάκριτες.

Η εγκατάλειψη αυτής της ανευθυνότητας, σε μία χώρα «δωρεάν επιβάτη» που έχει μάθει να ζει χάρη στην ξένη οικονομική βοήθεια από τις αρχές της ύπαρξής της (μάλιστα πριν καν γίνει κράτος) φαντάζει εξωπραγματική, αντίθετα ο παραλογισμός δείχνει να εντείνεται τα τελευταία 15 χρόνια. Δεν φτάνει που έχουμε φτάσει να βλέπουμε την οικονομική βοήθεια σαν περίπου υποχρέωση των ξένων, ακόμα και δωρεάν όταν είναι μας ξινίζει και τους κατηγορούμε και από πάνω (βλ Σχέδιο Μάρσαλ). Για όσο όμως την οικονομία την ταΐζουν οι ξένοι και δεν στέκεται στα πόδια της μόνη της να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό, δεν μπορούμε να απαιτούμε ουσιαστική συμμετοχή της Ελλάδας στα σύγχρονα ρεύματα. Ο μοχλός που δημιουργεί τις κυρίαρχες τάσεις σε ιδεολογικό και πνευματικό επίπεδο ήταν και είναι πάντα οικονομικός. Και εφόσον η Ελλάδα είναι παρίας των παγκόσμιων εξελίξεων δεν είναι παράλογο που η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας παίρνει τέτοιες παράλογες θέσεις. Μοιάζουμε σαν ένα νέο που κάθεται και τρώει τα λεφτά του μπαμπά του διασκεδάζοντας και αμπελοφιλοσοφώντας, ενώ άλλοι γνωρίζουν την πραγματική ζωή μέσα από την προσπάθεια και τις δικές τους δυνάμεις (πχ σήμερα οι χώρες της Aνατολικής Ευρώπης, που δεν είναι καθόλου τυχαία η στάση τους πχ στον περυσινό πόλεμο στον Κόλπο). Άρα όσο και να προσπαθεί κανείς ατομικά, μια κοινωνία-ρεμάλι σαν την ελληνική δεν πρόκειται να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών παρά μόνο αν βρεθεί αντιμέτωπη με την σκληρή πραγματικότητα.

Κάτι τέτοιο δεν είναι και πολύ απίθανο στο άμεσο μέλλον. Όσο και αν αψηφούμε τους κανόνες της λογικής και της οικονομίας, κανένας τελικά δεν γλιτώνει χωρίς να πληρώσει τον λογαριασμό. Η ελληνική κοινωνία ζει πάνω σε μια σειρά από «φούσκες» που κάποια στιγμή θα σπάσουν. Πρώτα θα σπάσει η «φούσκα» των κοινοτικών γεωργικών επιδοτήσεων. Με την είσοδο τόσων νέων μελών στην ΕΕ, και με την ανάγκη να μοιραστούν και κει κονδύλια, είναι σίγουρο ότι το αγροτικό εισόδημα στην Ελλάδα δεν θα μπορεί πια να στηρίζεται στους κουτόφραγκους. Θα αναγκαστεί να σταματήσει πλέον ο παραλογισμός μια ορεινή χώρα σαν την Ελλάδα με ελάχιστες καλλιεργήσιμες εκτάσεις να συντηρεί ένα 20-25% του πληθυσμού της σε γεωργικές απασχολήσεις. Το ίδιο θα συμβεί και με την «φούσκα» της ανάπτυξης που στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στα κοινοτικά πλαίσια στήριξης και όχι στην αναδιάρθρωση της οικονομίας και την προσέλκυση επενδύσεων. Θα σκάσει η «φούσκα» της κοινωνικής ασφάλισης, που θα είχε σκάσει νωρίτερα αν δεν ήταν για τις χιλιάδες των νέων μεταναστών που αναζωογόνησαν το σύστημα. Σταδιακά θα αυξάνονται οι εισφορές ώσπου θα είναι παντελώς ασύμφορη κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Η «φούσκα» της βαριάς φορολογίας, κάποια στιγμή θα σκάσει, αφού η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας διαρκώς πέφτει. Τότε χιλιάδες «δωρεάν επιβάτες» του δημοσίου θα βρεθούν χωρίς πόρους για να συνεχίσουν τις πρακτικές τους. Ίσως τότε αρχίσει ο βαθύς μετασχηματισμός την ελληνικής κοινωνίας σε μια σύγχρονη και προοδευτική οντότητα.

Ο Βίσμαρκ έλεγε: «Οι ανόητοι ισχυρίζονται ότι μαθαίνουν από την πείρα τους. Εγώ προτιμώ να μαθαίνω από την πείρα των άλλων». Νομίζω ότι η ελληνική κοινωνία έχει κάνει τις επιλογές της, και αυτές φυσικά δεν είναι να μάθει από την εμπειρία των οικονομικά επιτυχημένων και ανεπτυγμένων κοινωνιών. Για μας υπάρχει μόνο the hard way.

Περλικός Φώτης