«Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά κάποια ζώα είναι περισσότερο ίσα από τα άλλα.»
Η Φάρμα των Ζώων

Ο Alexis de Tocqueville έλεγε πως οι δεξιότητες που παράγουν θαυμάσια λογοτεχνία, δεν παράγουν απαραίτητα και ορθή πολιτική, και στις περισσότερες των περιπτώσεων είχε δίκιο. Ωστόσο, δεν υπήρξε τέτοια η περίπτωση του αγγλο-ινδού συγγραφέα και δημοσιογράφου George Orwell (1903-1950), το έργο του οποίου χαρακτηρίζεται από πολιτική διεισδυτικότητα, νοηματική σαφήνεια και αδιαμφισβήτητη λογοτεχνική αξία ικανό να σταθεί και να εμπνεύσει εξήντα χρόνια έπειτα από τον θάνατο του.

Συγγραφέας που «σφράγισε το βρετανικό δοκίμιο όπως κανείς άλλος από την εποχή του Henry Hazlitt», σύμφωνα με το περιοδικό Newsweek, ο Eric Arthur Blair, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, εμπνευστής εκφράσεων που έμειναν στην ιστορία (μεταξύ των οποίων ο όρος «ψυχρός πόλεμος»), υπήρξε παράλληλα οξυδερκής αναλυτής της πολιτικής πραγματικότητας της εποχής του, που οι κατοπινές εξελίξεις, το δίχως άλλο, τον δικαίωσαν.

Πενήντα χρόνια από την έκδοση της περίφημης Φάρμας των Ζώων (Animal Farm, 1945), η οποία καθυστέρησε λόγω της αρχικής της απόρριψης από τον T.S. Eliot, ο Όργουελ προσφέρει μία αξεπέραστη αλληγορική πολιτική σάτιρα που περιγράφει την τραγικότητα της διάψευσης των προσδοκιών της Οκτωβριανής Επανάστασης, και ταυτόχρονα κάθε επανάστασης που δίνει υπέρμετρες και δίχως έλεγχο εξουσίες σε μία μικρή ομάδα αντιπροσώπων.

Στο σύντομο αυτό έργο του, ο Όργουελ εξιστορεί τις περιπέτειες των ζώων μίας φάρμας, τα οποία υπό την ηγεσία των γουρουνιών εξεγείρονται κατά του ιδιοκτήτη της και εκμεταλλευτή τους κ. Jones, παρά μόνο για να βρουν στη συνέχεια μία εξίσου αφόρητη κατάσταση υπό τη νέα τους διοίκηση.

Όταν τελικά ο Ναπολέων, το γουρούνι-ηγέτης της φάρμας, συμμαχεί με τους ανθρώπους προκειμένου να διαφυλάξουν από κοινού την εξουσία τους απέναντι στους καταπιεζόμενους ανθρώπους και ζώα, ο συγγραφέας δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία για το κεντρικό μήνυμα του έργου του: η εξουσία διαφθείρει και προωθεί τα συμφέροντα αυτών που την ασκούν.

Στην εισαγωγή που έγραψε ο Όργουελ το 1947, ειδικά για την ουκρανική έκδοση της Φάρμας των Ζώων, που διανεμήθηκε στους Ουκρανούς πρόσφυγες, η Σοβιετική Ένωση χαρακτηρίζεται ως μία ιεραρχική κοινωνία όπου οι εξουσιαστές δεν έχουν κανένα λόγο να παραχωρήσουν τις εξουσίες τους, όπως άλλωστε και κάθε άλλη κυρίαρχη τάξη.

Ο Όργουελ είχε επηρεαστεί- αν και επικριτικός απέναντι του- από το γνωστό έργο του James Burnham (1905-1987) The Managerial Revolution (1941) που προέβλεπε την αντικατάσταση της πολιτικής αντιπαράθεσης από το διαχειριστικό κράτος που ελέγχει μία κάστα τεχνοκρατών, η οποία κυριαρχεί σε μία κοινωνία όπου ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί και ο σοσιαλισμός δεν έρχεται. Οι αναλογίες είναι προφανείς.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, ο Burnham διαφωνούσε με όσους υποστήριζαν στους κόλπους του αμερικανικού τροτσκιστικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (Socialist Workers Party), του οποίου υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος, ότι η Σοβιετική Ένωση είναι κράτος των εργατών χωρίς όμως η εξουσία να ασκείται από τους ίδιους (degenerated worker’s state, σύμφωνα με την τροτσκιστική ορολογία) και άρα θα έπρεπε να στηρίζεται κριτικά. Αντίθετα επέμενε στην άποψη ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένα γραφειοκρατικό κολεκτιβιστικό κράτος που δεν έπρεπε να τύχει ουδεμίας υποστήριξης.

Αν ο Marx έγραψε για την «δικτατορία του προλεταριάτου» και ο Λένιν την όρισε ως την απεριόριστη εξουσία βασισμένη στη δύναμη και όχι στους νόμους, o Όργουελ επέμεινε στη φύση της εξουσίας καθεαυτής, απογυμνωμένης από κάθε ιδεολογικό μανδύα- μία σιδερένια και απρόσωπη δύναμη, ένα αυτό-αναφορικό χομπσιανό σύστημα κυριαρχίας, «το πιο παγωμένο από όλα τα κρύα τέρατα» για τον Nietzsche.

Μερικές δεκαετίες μετά, οι θεωρίες της δημόσιας επιλογής (public choice theories- James Buchanan, Gordon Tullock, Douglass North, κ.ά.) μέσα από την οικονομική ανάλυση των θεσμών κατέδειξαν εκείνες τις περιπτώσεις όπου η επιδίωξη της εξυπηρέτησης των στενά προσδιοριζόμενων συμφερόντων αποτελεί την ορθολογική επιλογή των κυβερνώντων («where you stand is where you sit», ήτοι πως η θέση σου καθορίζει τις αντιλήψεις σου).

Παρότι ο Όργουελ σε όλη τη διάρκεια του σύντομου βίου του δεν σταμάτησε να ακολουθεί τις αρχές του δημοκρατικού σοσιαλισμού, δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει τις ιδεολογικές συγγένειες των απόψεων του με τη φιλελεύθερη σκέψη του στοχαστή λόρδου Acton («η εξουσία διαφθείρει, και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα») καθώς επίσης και με το έργο συγγραφέων όπως ο Edmund Burke στο έργο του Αντιλήψεις για την Επανάσταση στη Γαλλία και ο Alexis de Tocqueville στη Δημοκρατία στην Αμερική, οι οποίοι, από διαφορετικές βέβαια οπτικές γωνίες, στέκουν επικριτικά απέναντι στον κολεκτιβισμό. Παρόμοιες αντιλήψεις με αυτές του Όργουελ μοιράζεται ένα πλήθος σημαντικών μη μαρξιστών σοσιαλιστών, όπως ο Bertrand Russell.

Ο πολωνός, και παλαιός αντικαθεστωτικός, φιλόσοφος Leszek Kolakowski, σπουδαίος ανατόμος του φαινομένου του ολοκληρωτισμού, έχει επισημάνει ότι δεν γνωρίζουμε τον τρόπο να εναρμονίζουμε τα συγκρουόμενα συμφέροντα των μελών μίας κοινωνίας καθώς, «δεν υπάρχει ένα σχέδιο μιας ασφαλούς και χωρίς συγκρούσεις κοινωνίας». Και φυσικά, η βίαιη κατάργηση των αντιτιθέμενων συμφερόντων δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση τη λύση των κοινωνικών ζητημάτων.

Στο 1984 (1948) ο Όργουελ περιγράφει το εφιαλτικό σενάριο μίας ολοκληρωτικής δυστοπίας, όπου ο Μεγάλος Αδελφός ρυθμίζει στην παραμικρή λεπτομέρεια τους την κοινωνική αλλά ακόμη και την προσωπική ζωή των πολιτών της φανταστικής Ωκεανίας. Σήμερα το επίθετο «οργουελικός» χρησιμοποιείται προκειμένου να περιγραφεί ο απόλυτος έλεγχος και παρακολούθηση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.

Η δυστοπία του 1984, ουσιαστικά αποτελεί την συνέχεια της Φάρμας των Ζώων. Αν και επικεντρώνεται στους μηχανισμούς διαφύλαξης και αναπαραγωγής της εξουσίας του Μεγάλου Αδελφού, κύρια μέσω του απόλυτου ελέγχου της επικοινωνίας, δεν είναι ένα βιβλίο για την προπαγάνδα και τη «διπλή γλώσσα», αλλά αντίθετα μία καταγγελία ενάντια στον πατερναλισμό και την κυριαρχία της Μοναδικής Σκέψης που συνθλίβουν το άτομο.

Όπως λέει χαρακτηριστικά ένας από τους ήρωες του 1984, ο οποίος εκπροσωπεί την κομματική νομενκλατούρα, «το κόμμα επιζητά την εξουσία για την εξουσία. Δεν μας ενδιαφέρει το καλό των άλλων. Ενδιαφερόμαστε μόνο για την δύναμη…Γνωρίζουμε ότι κανείς δεν αποκτά την εξουσία προκειμένου να την παραδώσει…Η εξουσία δεν είναι μέσο, είναι αυτοσκοπός….Το αντικείμενο της εξουσίας είναι η εξουσία».

Είναι αυτή ακριβώς η έλλειψη ελευθερίας της έκφρασης και πλουραλισμού που επιτρέπει την ανεμπόδιστη κυριαρχία του διαχειριστικού μηχανισμού (apparatus). Μέσα από την τρομακτική σκιαγράφηση του κολεκτιβιστικού ολοκληρωτισμού, ο Orwell μας στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα ελευθερίας.

Σε αυτό το σημείο, ο δημοκρατικός σοσιαλισμός του Όργουελ συναντά τον κλασσικό φιλελευθερισμό. Η εμπιστοσύνη στο άτομο και η δυσπιστία προς κάθε εξουσία αποτελούν αρχές που μοιράζονται τα δύο ρεύματα τα οποία- παρά τις όποιες συχνά σημαντικές διαφορές τους- μιλούν την ίδια γλώσσα. Άλλωστε ας μην ξεχνούμε ότι ο πρώιμος βρετανικός σοσιαλισμός υπήρξε βαθιά αντι-μαρξιστικός.

Την ίδια περίπου εποχή, ο Friedrich Hayek συγγράφει το σημαντικό του έργο The Road To Serfdom (1944), το οποίο συνέβαλε όσο λίγα στη μεταπολεμική ανάκαμψη του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Ο Όργουελ αναφέρεται στη κριτική του σε αυτό με τα εξής χαρακτηριστικά λόγια: «Στο αρνητικό μέρος της διατριβής του καθηγητή Χάγιεκ υπάρχει πολλή αλήθεια. Δεν μπορεί να ειπωθεί πάρα πολύ συχνά- οπωσδήποτε, δεν λέγεται όσο συχνά θα έπρεπε- ότι ο κολεκτιβισμός δεν είναι εγγενώς δημοκρατικός, αλλά, αντιθέτως, δίνει σε μια τυραννική μειονότητα τέτοιες δυνάμεις, που οι Ισπανοί Ιερό-Εξεταστές δεν είχαν ονειρευτεί ποτέ».

Το συγγραφικό έργο, η πολιτική δράση, οι ιδέες και ο βίος του Όργουελ αποτέλεσαν συχνά πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων, κάτι μάλλον αναπόφευκτο για ανθρώπους που δεν διστάζουν να βρεθούν απέναντι στο κυρίαρχο ρεύμα της εποχής τους και στις κατεστημένες αντιλήψεις.

Ο γνωστός αρθρογράφος Κρίστοφερ Χίτσενς είναι ίσως ο πλέον κατάλληλος να σχολιάσει σημαντικές προσωπικότητες καθώς στο παρελθόν έχει ασχοληθεί με τα πεπραγμένα του Χένρυ Κίσινγκερ (The Trial of Henry Kissinger, 2002), της Μητέρας Τερέζα (The Missionary Position-Mother Teresa in Theory and Practice, 1997) ενώ ακόμη μας πρόσφερε μια εξαιρετική βιογραφία του Τόμας Τζέφερσον (Thomas Jefferson- Author of America, 2005).

Ο Χίτσενς στα Γράμματα σε ένα Νεαρό Αντιρρησία (Letters to a Young Contrarian, 2001) σκιαγραφεί το πορτρέτο του συνεπή διανοούμενου, στον οποίο αποδίδει τον χαρακτηρισμό του «ελευθερόφρονα». Ο ελευθερόφρονας διανοούμενος δεν κρίνεται με βάση το τι σκέφτεται αλλά το πώς σκέφτεται. Η ελεύθερη σκέψη προϋποθέτει διανοητικό θάρρος, ιδεολογική εντιμότητα και συνέπεια λόγων και πράξεων (μέτρο κάθε ηθικής στάσης). Και μας υπενθυμίζει τη ρήση του Όργουελ πως, πολλές φορές αυτό που διακρίνει κανείς δυσκολότερα είναι αυτό που βρίσκεται μπροστά στα μάτια του.

Στο θαυμάσιο έργο του Why Orwell Matters (2003) ο Χίτσενς στο πρόσωπο του βρετανού συγγραφέα βρίσκει το πρότυπο του ελευθερόφρονα διανοούμενου και διακρίνει εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να αποτελέσουν οδηγό προσανατολισμού της ελεύθερης σκέψης στο σύγχρονο κόσμο που ταλαντεύεται ανάμεσα στον ηθικό ρελατιβισμό και τον τυφλό δογματισμό.

Εν κατακλείδι, δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τον Χίτσενς πως, στις μέρες μας το έργο του Orwell αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα. Καθώς οι θεσμοί της ανοικτής κοινωνίας δέχονται τα ομαδικά πυρά των οπαδών του δογματισμού, του ανορθολογισμού και της μισαλλοδοξίας, η στοιχειώδης ιδεολογική εντιμότητα και ορθή κρίση επιβάλουν την αναγνώριση του γεγονότος ότι η ανθρώπινη ελευθερία και η κοινωνική ευημερία προϋποθέτουν την απαγκίστρωση του ατόμου από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των κρατικών εξουσιών και την υιοθέτηση αποκεντρωμένων μορφών διακυβέρνησης. Πρώτιστα όμως προϋποθέτει «να συλλογιέται ελεύθερα». Κάτι που η πένα του Όργουελ ανέδειξε κατά τρόπο μοναδικό.

Δημήτρης Σκάλκος