Tο σοκ (μπορεί και η χαρά) της κρίσης δημιουργεί περίεργες μεταφορές. Μία από αυτές έχει να κάνει με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων. «Το 2009», λένε πολλοί, «είναι το 1989 του καπιταλισμού». Η αλήθεια είναι πως το μέγεθος της κρίσης είναι μεγάλο. Σαρώνει τράπεζες και βιομηχανίες απ’ άκρου εις άκρον του κόσμου. Ανθρωποι ωθούνται στην ανεργία, κάτι που μπορεί στο άμεσο μέλλον να δημιουργήσει κοινωνικές αναταραχές. Οι αντιλήψεις αλλάζουν ραγδαία και στελέχη που ήταν δαφνοστεφανωμένα σε εξώφυλλα οικονομικών περιοδικών, τώρα φωτογραφίζονται σε επιτροπές του Κογκρέσου έχοντας πίσω τους ταμπελάκια με τη λέξη «shame» («ντροπή»). Η κρίση εξελίσσεται ταχύτατα καίγοντας και παραγωγικά χλωρά μαζί με τα τοξικά ξερά της χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας.

Βρισκόμαστε στη δίνη του κυκλώνα και κάθε πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη: η αποτίμηση της κρίσης πρέπει να γίνει μετά το τέλος της. Είναι όμως αυτό που ζούμε το αντίστροφο 1989; Δεν ξέρουμε με σιγουριά, αλλά υπάρχει μια αναλογία που μπορούμε να ανιχνεύσουμε. Μπορούμε να δούμε τις ομοιότητες, όχι κατά τη διάρκεια της δίνης των δύο συστημάτων, αλλά πριν από αυτήν. Ετσι, για να δούμε αν το 2009 ζούμε «το 1989 του καπιταλισμού», πρέπει να ελέγξουμε αν το καπιταλιστικό 2008 ήταν κάτι σαν το σοσιαλιστικό 1988 της ΕΣΣΔ.

Η απάντηση εδώ είναι σίγουρα «όχι». Κατ’ αρχάς, το 2008 δεν είχαμε ανθρώπους (πυροβολούμενους από φρουρούς) να τρέχουν προς τα ηλεκτροφόρα σύρματα για να ξεφύγουν από την «καπιταλιστική κόλαση» προς «σοσιαλιστικούς παράδεισους». Για την ακρίβεια, δεν έχουμε ανθρώπους να ζητούν οικονομικό άσυλο στη Βόρεια Κορέα και στην Κούβα, ακόμη και σήμερα, μετά το ξέσπασμα της μεγάλης κρίσης.

Τώρα που η αναταραχή στις αγορές έχει φουντώσει, υπάρχει αναστοχασμός των βασικών δογμάτων και αντιλήψεων, γίνεται έντονη συζήτηση για το τι πήγε λάθος στη φρενήρη πορεία του «τούρμπο καπιταλισμού», ξεσπούν διαδηλώσεις, λαμβάνονται μέτρα, αλλάζουν κυβερνήσεις κ.λπ.

Ολος ο δυτικός κόσμος κάνει αυτό που πάντα έκανε καλά: Αναπροσαρμόζεται…

Φυσικά, η προσαρμογή στα νέα δεδομένα είναι δύσκολη, αλλά τουλάχιστον επιτρέπεται. Και αυτό είναι το διαφορετικό και εξαιρετικά κρίσιμο στοιχείο του 2009 από το 1989. Οπως το ίδιο διαφορετικό ήταν και για το 2008 και το 1988. Υπήρχαν τότε πολλοί που μιλούσαν για τη φούσκα της πιστωτικής επέκτασης. Αυτοί δεν κατέληξαν σε γκουλάγκ, έγραφαν στους «New York Times». Δεν κλείστηκαν σε ψυχιατρεία επειδή διαφωνούσαν, πήραν Βραβείο Νομπέλ. Το πρόβλημα του κομμουνισμού, που κατέληξε σε κατάρρευσή του, δεν ήταν απλώς μια λάθος επιλογή. Υπήρξε μια υποχρεωτική για όλους επιλογή. Δεν ήταν μόνο ένα σύστημα οικονομικής σκέψης, έγινε σύστημα πολιτικού, κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου. Δεν επέτρεψε ποτέ την αντίθεση σε αυτό, απαγόρευσε ακόμη και την ευεργετική συζήτηση για τα προβλήματά του. Διαλύθηκε από τη νεκρική ακαμψία του, όχι μόνο από λάθος επιλογές.

Το φιλελεύθερο δυτικό σύστημα επιτρέπει τις κρίσεις. Γι’ αυτό και εξυγιαίνεται από αυτές. Δεν απαγορεύει το λάθος, αλλά επιτρέπει και τη διόρθωσή του. Δεν επαίρεται για την τελειότητά του, αλλά μόνο για την ελευθερία να δοκιμάζει και να βελτιώνεται.

Η νέα παγκοσμιοποίηση

Tο κράτος ήταν παράγωγο συγκεκριμένων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που επικράτησαν στην Eυρώπη κυρίως στα τέλη του 17ου αιώνα και εντεύθεν. H ανερχόμενη αστική τάξη, έχοντας τον πλούτο στα χέρια της, ασφυκτιούσε κάτω από τις απαρχαιωμένες δομές της φεουδαρχικής κοινωνίας. Xρειαζόταν μια εξουσιαστική δομή (έστω σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο), που αφενός θα επέτρεπε την ελεύθερη μετακίνηση, ανθρώπων, εμπορευμάτων, κεφαλαίου και εργασίας και αφετέρου θα προστάτευε αποτελεσματικά τις νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Οι φεουδάρχες που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις νέες οικονομικές ανάγκες – ήταν αντιπαραγωγικοί και το σύστημα έπρεπε να ανατραπεί.

H μετάβαση από τη μία κοινωνική οργάνωση στην άλλη δεν ήταν κάποιο οργανωμένο σχέδιο κάποιων σοφών εγκεφάλων, ή άπληστων κεφαλαιοκρατών. Ηταν μια σειρά τριβών μέσα στο προηγούμενο σύστημα, που ώρες προκαλούσαν αναφλέξεις, ήταν μια ολόκληρη κοινωνική διεργασία, ένα πάρε-δώσε της κοινωνίας με τις εξουσιαστικές δομές της, μια αργή και επίπονη διαδικασία αλλαγής. Mπορεί κάποια κορυφαία ιστορικά γεγονότα (όπως είναι η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση) να θεωρούνται (δικαίως) παραγωγοί της ιστορίας, ήταν όμως και παράγωγα. Mια ολόκληρη κοινωνία είχε ξυπνήσει και ζητούσε νέες μορφές οργάνωσης, που θα ανταποκρίνονταν στις καινούργιες οικονομικές και παραγωγικές συνθήκες.

Σε μια αντίστοιχη διαδικασία μπορεί να βρισκόμαστε και σήμερα. H παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα απλό σχήμα λόγου, είναι οικονομική προϋπόθεση για να προχωρήσει το σύστημα. Oι νέες τεχνολογίες καθοδηγούν από τον μικρό έμπορο, που έχει τη δυνατότητα πλέον να πουλήσει στα πέρατα της Γης, μέχρι την πολυεθνική επιχείρηση, που έτσι κι αλλιώς χρειάζεται πιο ελαστικές δομές για να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά. H οικονομία κινεί τον τροχό της Iστορίας και οι τριβές αυτή τη φορά προέρχονται από τους δυσκίνητους γραφειοκρατικούς οργανισμούς που αποκαλούνται εθνικά κράτη. Oι τριβές αυτές πιθανότατα δεν θα δημιουργήσουν αναφλέξεις, όπως ήταν οι επαναστάσεις και οι πόλεμοι των προηγούμενων αιώνων, αλλά θα διαμορφώσουν σε βάρος του κράτους νέες εξουσιαστικές δομές. Aυτό φαντάζει τρομαχτικό, και πολλοί (κυρίως από τον χώρο της Aριστεράς) την αρνούνται συνολικά. H αντίσταση όμως στο νέο είναι μάταιη. Aυτό που ίσως μπορούμε να κάνουμε είναι να συνδιαμορφώσουμε το καινούργιο. Tώρα το καζάνι βράζει. Tο τι θα παράγει εξαρτάται από όλους μας…

Πάσχος Μανδραβέλης

——————————————————————————

Σημειώσεις:
– Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 29/3/2009

Ιnfo:
– Στεφάν Κουρτουά – Νικολά Βερτ – Ζαν-Λουί Πανέ, «Η μαύρη βίβλος του Κομμουνισμού», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
– Πολ Κρούγκμαν, «Η κρίση του 2008», εκδ. Καστανιώτη.
– Michel Aglietta, «Η οικονομική κρίση», εκδ. Πόλις.