Ποιος είναι συντηρητικός;
Απρ 7th, 2008 | Γιώργος Παγουλάτος| Κατηγορία: Γιώργος Παγουλάτος |
Email This Post
|
Print This Post
|
Κάθε εποχή έχει τους συντηρητικούς της. Τον 19ο αιώνα υπεραμύνονταν των κεκτημένων της αριστοκρατίας. Το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα υπερασπίζονταν το ελάχιστο «κράτος νυχτοφύλακα», εναντιώνονταν στα συνδικαλιστικά δικαιώματα και στο κράτος πρόνοιας, για να υποχρεωθούν αργότερα να συμβιβαστούν μαζί του. Μεταπολεμικά οι συντηρητικοί αντιτάχθηκαν στο χωρισμό κράτους-εκκλησίας και στη διεύρυνση των ατομικών ελευθεριών. Το ’80 ο συντηρητισμός της Θάτσερ και του Ρέιγκαν απέσυρε το κράτος από την αγορά για να το εγκαταστήσει στην ιδιωτική ζωή των πολιτών.
Η παγκοσμιοποίηση και κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού ανέδειξαν μια νέα σύγκρουση διεθνοποίησης-εθνοκεντρισμού, και οι συντηρητικοί δεξιάς και αριστεράς συνέκλιναν. Στην άρνηση της ανοιχτής κοινωνίας και του κοσμοπολιτισμού, στην ενστικτώδη απώθηση προς θεσμούς και διαδικασίες διεθνούς ολοκλήρωσης. Στην αντιπάθεια για τους «ξένους», στις ψευδαισθήσεις μοναδικότητας και ομφαλού της γης, στον «προαιώνιο εχθρό», στην «ανάδελφη» πατρίδα, μόνιμο θύμα των ξένων δυνάμεων. Δεν είναι να απορεί κανείς γιατί ιεράρχες της ακροδεξιάς και προσωπικότητες της κομμουνιστικής αριστεράς συναντώνται στα ίδια συλλαλητήρια.
Ο συντηρητικός κατοικεί έναν φοβικό κόσμο καχυποψίας και αμυντικότητας. Βλέπει εσωτερικούς εχθρούς και εξωτερικές απειλές. Απαισιοδοξεί για το μέλλον. («Το παιχνίδι είναι έτσι κι αλλιώς χαμένο, ας πέσουμε με το κεφάλι ψηλά»). Αισιοδοξεί μόνο για το παρελθόν! Νοσταλγεί αυτό το ιδεοποιημένο παρελθόν, που συνήθως συναρτάται με φοβερές κακουχίες αλλά αγνότητα ψυχής. Η παράλογη εξιδανίκευση του παρελθόντος κατά βάθος υποκαθιστά μια νοσταλγία της νεότητας…
Ο συντηρητισμός της δεξιάς αποθεώνει την κοινωνική τάξη. Αδυνατεί να διακρίνει ότι υπάρχουν προτεραιότητες, όπως τα ατομικά δικαιώματα, που σε εξαιρετικές περιπτώσεις δικαιολογούν τη διασάλευση της τάξης. Οι συντηρητικοί μας ενοχλήθηκαν αφάνταστα που μερικοί Θιβετιανοί ακτιβιστές χάλασαν την προκάτ αρμονία της ολυμπιακής τελετής. Στρατός, αστυνομία, εκκλησία: οι δημοφιλέστεροι θεσμοί των συντηρητικών.
Ο συντηρητισμός της αριστεράς υπηρετεί μια άλλου είδους τάξη: την ιδεολογική τάξη και δογματική καθαρότητα. Τίποτα δεν διασαλεύει την τάξη αυτή: για όλα ευθύνεται ο καπιταλισμός, όλα τα απεργάζεται ο ιμπεριαλισμός. Ο συντηρητικός της αριστεράς έχει χάσει την ικανότητα να εκπλήσσεται. Ο,τι και αν συμβαίνει στον κόσμο (πόλεμος ή ειρήνη, άνθιση ή κρίση) απλώς επιβεβαιώνει την κλειστή ιδεολογία του.
Ο συντηρητισμός αντλεί νομιμοποίηση από τη μακρά δοκιμασμένη παράδοση. Η επιβίωσή της συνιστά απόδειξη υπεροχής. Η απόκλιση, αποποίηση της ιστορικής σοφίας που ενσωματώνει. Η εγκατάλειψή της, έγκλημα καθοσιώσεως. («Το σύμφωνο συμβίωσης είναι πορνεία!»). Σοβαροί συντηρητικοί όπως ο Χάγιεκ έχουν υπερασπιστεί την παράδοση ενάντια στον ορθολογισμό της προόδου. Αντίθετα, φιλελεύθεροι όπως ο Τζον Στιούαρτ Μιλ μίλησαν για την «δουλεία των προγενέστερων συνθηκών».
Ο συντηρητικός χαρακτηρίζεται από πνευματική ατολμία που μασκαρεύεται σαν πολιτική γενναιότητα. Στερείται τη δύναμη της αναθεώρησης και αυτοαμφισβήτησης. Μεταμφιέζει την αδυναμία αυτή σε ανυποχώρητη ιδεολογική συνέπεια. (Το πρώτο βήμα πριν από την αποπομπή από το παράνομο ΚΚΕ ήταν να κατηγορηθείς ως «μειωμένης αδιαλλαξίας»). Οι συνεπείς επιμένουν να υποστηρίζουν ότι ο πάπας είναι αλάθητος, ότι ο σοσιαλιστικός παράδεισος είναι υπαρκτός, ή ότι οι ελεύθερες αγορές δεν αποτυγχάνουν. Ισως και ότι η γη είναι επίπεδη. Ενώπιον μιας μεταβαλλόμενης πραγματικότητας, αυτή η συνέπεια είναι ιδιότητα ενός στάσιμου νου. Και ο συντηρητικός αποθεώνει την αξία της. Είναι πολύ δειλός για να δώσει τη μάχη με τις εμπεδωμένες αλήθειες του και πολύ δυσκίνητος για να μετακινηθεί.
Για να είμαστε δίκαιοι: η κοινωνία χρειάζεται τους συντηρητικούς. Για την ακρίβεια: χρειάζεται το μείγμα συντηρητισμού και προόδου. Δεν είναι κάθε αλλαγή βελτιωτική, ούτε κάθε καινοτομία πρόοδος. Στη δεκαετία του ’30 ο φασισμός εξαπλώθηκε ως ρωμαλέα πρωτοπορία, γοητεύοντας μυαλά όπως ο Πάουντ και ο Μαρινέτι. Στη δεκαετία του ’60, αν δεν ήσουν μαοϊκός, αναρχικός ή πάντως μαρξιστής, ανήκες ήδη στους γερασμένους ενός μπουρζουά παρελθόντος. Στη δεκαετία του ’90 η φρενίτιδα της χρηματοοικονομικής απορρύθμισης δημιουργούσε τις προϋποθέσεις της κρίσης που σήμερα βιώνουμε. Στις νεωτεριστικές ακρότητες κάθε εποχής υπήρχαν πάντοτε κάποιοι φρόνιμοι συντηρητικοί που κουνούσαν το κεφάλι με βαθιά επιφυλακτικότητα προειδοποιώντας για τα χειρότερα.
Σε περιόδους ραγδαίων αλλαγών, ο συντηρητισμός οχυρώνεται στην υπεράσπιση των κεκτημένων. Δεν είναι απαραίτητα συντηρητισμός η υπεράσπιση των κεκτημένων, αλλά συχνά είναι. Σε ένα κοινωνικό κράτος που λειτουργεί 170 ασφαλιστικά ταμεία και βαφτίζει κοινωνική πολιτική την πρόωρη συνταξιοδότηση των μητέρων αντί να δημιουργεί ολοήμερους βρεφονηπιακούς σταθμούς, η υπεράσπιση του κεκτημένου είναι συντηρητισμός.
Ως φόβος της αλλαγής ο συντηρητισμός προσβάλλει τα πιο ευάλωτα στρώματα -αν και γίνεται συχνά σημαία των πολιτικά αδίστακτων. Το κόστος της αλλαγής είναι αποτρεπτικό και οι ορθολογικοί πολίτες απαιτούν εγγυήσεις. Δεν είναι παράλογος όποιος προτιμά τη σιγουριά ενός μίζερου παρόντος από την ανασφάλεια του αγνώστου. Είναι απογοητευτικό όμως όταν ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό συντηρητισμού εντοπίζεται στους μαθητές και φοιτητές. Είτε πρόκειται για το «όπισθεν ολοταχώς» του Χριστόδουλου, είτε για τον αριστερό εθνο-αναχωρητισμό μιας φοβικής -και ελάχιστα κριτικής-αντιπαγκοσμιοποίησης.
——————————————————————————-
Σημειώσεις:
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 6/4/2008
Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Και τι σημασία έχει αυτό; Τι νόημα και τι ουσία, τι λύσεις τελικά προτείνει μια συζήτηση περί συντηρητισμού, στα καθημερινά μας προβλήματα;
Και για να ρωτήσω κάτι. Γράφει ο κ Παγουλάτος:
Σε περιόδους ραγδαίων αλλαγών, ο συντηρητισμός οχυρώνεται στην υπεράσπιση των κεκτημένων.
Ο συντηρητισμός εν προκειμένω περιλαμβάνει κι όλους τους καθηγητές του δημόσιου πανεπιστημίου που αρνούνται καθολικά και πεισματικά τη λειτουργία ιδιωτικών μη-κρατικών ιδρυμάτων; Γιατί εγώ όταν μου λένε συντηρητισμός αυτοί μου έρχονται στο νου;
Προσωπικά βρήκα το άρθρο εξαιρετικό και χρήσιμο. Βλέπει από μια διαφορετική οπτική ταμπέλες, χαρακτηρισμούς και κατηγοριοποιήσεις που ως κοινωνία μας καταδυναστεύουν. Τα παραδείγματα πολλά: ο εξοστρακισμός του Γιαννίτση και της πρώτης σοβαρής προσέγγισης στο ασφαλιστικό, η πρόσφατη συστράτευση εναντίον του βιβλίου της ιστορίας, το ζήτημα των μη-κρατικών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων όπως σωστά αναφέρεις.
Από την οπτική αυτή προκύπτει μάλλον το συμπέρασμα ότι είμαστε μια συντηρητική κοινωνία. Και τι μ’αυτό, θα πει κανείς. Πολύ απλά, στο πνεύμα του απαραίτητου μείγματος που αναφέρει ο Γ.Παγουλάτος είναι προφανές ότι χρειάζεται ενίχυση των προοδευτικών δυνάμεων (ξέρω ότι το ίδιο λέει και το ΚΚΕ αλλά νομίζω ότι μπορούμε πλέον να χρησιμοποιήσουμε τη φράση στο πνεύμα του παρόντος χώρου!)
Η κοινωνία δεν αλλάζει από μόνη της (νομίζω). Ως ενεργά τμήματά της, καλούμαστε να πάρουμε θέση. Προσωπικά προτιμώ να αισθάνομαι μη συντηρητικός με βάση τους ορισμούς του παρόντος άρθρου, παρά με αυτούς που ακούω καθημερινά γύρω μου.
Διαφωνώ φυσικά με τον χαρακτηρισμό του Hayek ως συντηρητικού. Διαφωνεί και ο ίδιος και το εξήγει στο περίφημο κεφάλαιο Why I Am Not a Conservative του βιβλίου του The Constitution of Liberty.
Ακόμα περισσότερο, ο Hayek δεν αρνείται ούτε τον ορθολογισμό, ούτε την πρόοδο. Αλίμονο. Αρνείται όμως την (καθόλου ορθολογική) πίστη ότι η πρόοδος μπορεί “κατασκευαστεί” ορθολογικά. Ότι η πρόοδος είναι ζήτημα ορθολογικού σχεδιασμού. Την πλάνη αυτή χαρακτηρίζει μοιραία έπαρση στο ομώνυμο βιβλίο του (The Fatal Conceit: The Errors of Sosialism). Αντίθετα προκρίνει την πρόοδο που προκύπτει αυθόρμητη τάξη που αναδύεται από την έλλογη δράση εκατομμυρίων αυτόνομων μονάδων μέσω της σταδιακής και συνεχούς εσωτερικής εξέλιξης της παράδοσης.
Πιο ορθό θα ήταν να πούμε ότι ο Hayek δεν είναι ριζοσπάστης (radical), όχι ότι είναι συντηρητικός.
Ορθές οι απόψεις για τον καλυμμένο συντηρητισμό. Θα διαφωνήσω και εγώ με την αναφορά στον Hayek. Αυτό που λέτε για “μείγμα” συντήρησης και προόδου είναι αυτό ακριβώς που λέει εμπεριστατωμένα, με επαγωγικό συλλογισμό όπως δηλαδή αρμόζει σε σοβαρό στοχαστή, ο Hayek, ο οποίος δεν είναι «συντηρητικός» άλλα κλασσικός φιλελεύθερος (Whig). Ο συλλογισμός του Hayek δεν βασίζεται βέβαια στη λογική της μεσοβέζικης λύσης που υποστηρίζει όποιος θέλει να φανεί «καλός» άνθρωπος. Γι’ αυτό και δεν αποδέχομαι συλλογισμούς λογικής “μείγματος”. Ο συλλογισμός λοιπόν του Hayek βασίζεται στην ανάλυση της ανθρώπινης δράσης ―«πραξεολογίας» που διακρίνει όλη την αυστριακή σχολή από τον Menger και τον Ehrenfels στον Mises και τον Schütz. Ο Mises έδειξε πως η δράση «εξορθολογικεύεται» από τη χρήση σε αυτήν μέσων. Αντίθετα οι στόχοι της δράσης είναι «ανορθόλογοι» με την έννοια πως δεν υπάρχει νοητικό εργαλείο να δικαιολογήσει τις ανθρώπινες κλίσεις, ενορμήσεις, συναισθήματα. Αυτές οι τελευταίες αποτελούν τις εγγενείς αξίες (intrinsic values, Eigewerte) που δεν μπορούν να μετρηθούν μήτε να περιγραφούν. Μόνο γινόμενες στόχοι δράσης περνούν αναπόφευκτα μέσα από μέσα (υποκείμενα στο νόμο αιτίας-αποτελέσματος) και τρέπονται σε (κοστοφόρες) πραγματοποιημένες αξίες (effective values, Wirkungwerte), ή μετρητή «οριακή ωφελιμότητα». Ο σκέψη του Hayek συνεχίζει αυτήν του Mises στο σημείο που αυτά τα «μέσα» αποτελούν τα κομβικά σημεία αμφίδρομων δράσεων (interactions). Έχοντας πίσω του τη θεωρία της «morale économique» (ο δρών ως patient που αντιδρά σε δεδομένες καταστάσεις και όχι ως ενεργητικός agent) του Bastiat και την ανθρωπολογία του Hume, ο Hayek βλέπει πίσω από κάθε δράση ένα απροσδιόριστο σύστημα «διαδράσεων» που είναι ο πολιτισμός. Αν η μεμονωμένη βούληση δημιουργεί μια δράση που εξαντλείται με την επίτευξη του στόχου της, η γνώμη ως προδιάθεση δράσης δημιουργεί έναν άπειρο αριθμό δράσεων. Αυτή η τελευταία δεν είναι τίποτε περισσότερο από «τυχαία τάξη» και αποκρυστάλλωση παλαιοτέρων αμφίδρομων δράσεων. Οι «τυχαίες τάξεις» είναι αυτό που ονομάζουμε «παράδοση». Οι αξίες δεν είναι παρελθούσες ιδιοτροπίες όπως υποστηρίζουν (απλοϊκοί) θετικιστές όπως οι Μαρξιστές, οι Φροϋδιστές ή οι Ωφελιμιστές, αλλά σύμβολα που προσανατολίζουν τη δράση, ανήκουν δηλαδή στο μέλλον. Ο Simmel ονόμασε την αυτονόμηση των αντικειμένων-μέσων της δράσης από τα πλαίσια της δράσης, «Τραγωδία του Πολιτισμού» που είναι η νέο-Καντιανή, φιλελεύθερη άποψη της «ανθρώπινης αλλοτρίωσης» και «πραγμοποίησης των αντικειμένων» των Εγελιανο-Μαρξιστών. Ο Hayek «λύνει» στην ουσία αυτήν την «Τραγωδία» αποδεχόμενος-την ως κινητήρια δύναμη του Πολιτισμού (κάτι που κάνει επίσης ο Cassirer). Και θα κλείσω με την εξαίρετη παρατήρηση του Παναγιώτη Κονδύλη, ο οποίος μιλώντας επίσης για «Mittel-Rationalität» (ορθολογισμό του Μέσου) συσχετίζει το σύστημα «σκοπού-μέσα» με το συμβολικό:
«(Τ)ο σπέρμα της ορθολογικότητας σχηματίζεται μέσω της ικανότητας να αναβάλλουμε μια ικανοποίηση και το χάσμα που δημιουργείται από αυτήν την αναβολή να το γεφυρώνουμε με τη βοήθεια του σχήματος «σκοπού-μέσα», δηλαδή με σχέδια δράσης. Από ένα χάσμα που γεννιέται επίσης από μια απώλεια αμεσότητας πηγάζει και η συμβολική δραστηριότητα με τον αναγκαστικό της χαρακτήρα (…) Η πολυσημία του συμβόλου αντιστοιχεί στη θεμελιώδη αμφιρρέπεια του κοινωνικού, δηλαδή στο αμετάβλητο γεγονός ότι το φάσμα της κοινωνικής σχέσης περιλαμβάνει τόσο φιλικές όσο και εχθρικές στάσεις. (…) Τα σύμβολα οφείλουν τη μακροβιότητά τους μεταξύ άλλων στον χαμαιλεοντικό τους χαρακτήρα, αλλά η έτσι αποκτώμενη μακροβιότητα φροντίζει για μια επίφαση συνέχειας, την οποία η κοινωνία ως όλο καθώς και πολλά υποκείμενα σε αυτήν χρειάζονται.»
Το πρόβλημα δεν βρίσκεται λοιπόν στο ποιός είναι “συντηρητικός” ή “προοδευτικός”. Το πρόβλημα βρίσκεται πως γυρνάμε πίσω μας να βρούμε κάτι παραδομένο για να στήσουμε πάνω του κάτι καινούργιο, και δεν βρίσκουμε τίποτε. Με αυτή την έννοια οι “προοδευτικοί” (Μαρξιστές,Φροϋδικοι, Ωφελιμιστές παντως τύπου) που θέλησαν να κατέστρεψαν τη γόνιμη συνέχεια της παρά-δοσης με μικρονοϊκό τρόπο, είναι οι χειρότεροι συντηρητικοί.
Στη δεκαετία του ’90 η φρενίτιδα της χρηματοοικονομικής απορρύθμισης δημιουργούσε τις προϋποθέσεις της κρίσης που σήμερα βιώνουμε.
Δεν περίμενα να δω μια τέτοια πρόταση σε ένα φιλελεύθερο σάιτ. Αν μη τι άλλο χρειαζόμαστε περισότερη όχι λιγότερη απορρύθμιση.
Δε νομίζω ότι κόματα όπως το ΚΚΕ επιβιώνουν απλά επειδή είναι ‘συντηρητικά’.
Οι οικονομικές ανισότητες αποτελούν ένα πρόβλημα το οποίο οι φιλελεύθεροι απλά
αποφεύγουν. Για παράδειγμα όπως λέει ο Economist (που δεν είναι έντυπο του ΚΚΕ)
η νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική της Αργεντινής οδήγησε σε διόγκωση των ανισοτήτων
και σε εξαθλίωση των οικονομικά ασθενέστερων.
Κάποια από τα σχόλια των φιλελεύθερων πιο πάνω με κάνουν να σκεφτώ ότι μοιάζουν σε
κάτι με τους μαρξιστές. Το σύστημά τους είναι τέλειο στο μυαλό τους και δεν μπορεί να απορριφτεί
(ή καν εξεταστεί) ποτέ εμπειρικά. Όταν αποτυγχάνει μία φιλελεύθερη πολιτική αποτυγχάνει γιατί
δεν είναι ‘αρκετά’ φιλελεύθερη. Όπως και για τους μαρξιστές, η ΕΣΣΔ απέτυχε γιατί ήταν περικυκλωμένη
από τους καπιταλιστές και δεν ήταν αρκετά σοσιαλιστική. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Λένιν δήλωνε ότι
αν το κόμα του ηττηθεί σε εκλογές θα εγκαταλείψει την εξουσία. Στη θεωρία όλα είναι μιά χαρά.
Κρίνονται όμως στην πράξη.
Ίσως το υγιές κομμάτι του συντηρητισμού είναι η καχυποψία απέναντι σε υποτιθέμενες ριζοσπατικές
θεωρήσεις που έχουν έτοιμες λύσεις για όλα.