Τον τελευταίο καιρό οι εταιρείες media (κυρίως δισκογραφικές και κινηματογραφικές) μας βομβαρδίζουν με ένα σύνθημα και πολύ συναισθηματισμό. «Η πειρατεία είναι κλοπή», λένε και δημιουργούν εικόνες πένητων καλλιτεχνών των οποίων τα δικαιώματα (λίγες δεκάρες που παίρνουν από κάθε αναπαραγωγή έργου) προσβάλλονται από τους Νιγηριανούς που πουλούν DVD στον δρόμο ή τους πιτσιρικάδες που κατεβάζουν τραγούδια μέσω Ιnternet.

Η αλήθεια είναι ότι στην πρώτη περίπτωση, που έχουμε εμπορική χρήση πνευματικών έργων τρίτων, μπορεί εύλογα κάποιος να επιχειρηματολογήσει ότι έχουμε κλοπή (αν και ένας τρίτος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου έγινε εφικτή λόγω της εκτεταμένης «πειρατείας» των «95 θέσεων» του, την οποία έκαναν για κερδοσκοπικούς λόγους οι τυπογράφοι της εποχής).

Στη δεύτερη περίπτωση τα πράγματα είναι θολά. Σε όλη την ιστορία του δυτικού πολιτισμού οι άνθρωποι αντάλλασσαν ή δάνειζαν πνευματικά έργα. Αυτό ονομαζόταν «δικαιολογημένη χρήση» (fair use): Ενα βιβλίο, ένας δίσκος, μια ταινία είχε πνευματικά δικαιώματα στην πρώτη πώληση, αλλά κατόπιν ο χρήστης μπορούσε να το χαρίσει, να το δανείσει, να το αντιγράψει για προσωπική χρήση ή για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

Η συζήτηση για τη «δικαιολογημένη χρήση» στην ψηφιακή εποχή είναι μεγάλη, επειδή ο δανεισμός ενός ψηφιακού έργου σημαίνει και ταυτόχρονη αντιγραφή του, αλλά το θέμα είναι άλλο: δίπλα στη μικρή πειρατεία των Νιγηριανών ή/και χρηστών του Διαδικτύου εξελίσσεται αθόρυβα η μεγάλη πειρατεία πνευματικών έργων από τις ίδιες τις εταιρείες. Διά νόμων που καταφέρνουν να περνούν τα πανίσχυρα λόμπι, επεκτείνουν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε βάρος της δημόσιας περιουσίας.

Το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας απασχόλησε νωρίς τους νομοθέτες των ΗΠΑ και της Βρετανίας. Ηξεραν ότι είναι ανόητο να βάζουν περιορισμούς στη διακίνηση ιδεών ή πνευματικών έργων, αλλά από την άλλη ήθελαν να υπάρχουν και κίνητρα για συγγραφείς, καλλιτέχνες, εφευρέτες ώστε να παράγονται περισσότερα έργα. Ετσι, στο αμερικανικό Σύνταγμα (άρθρο 1 παρ. 8 ) προβλέφθηκε ότι το Κογκρέσο μπορεί «προκειμένου να προωθήσει την πρόοδο των χρήσιμων τεχνών να εξασφαλίσει στους συγγραφείς και εφευρέτες για περιορισμένο χρόνο αποκλειστικά δικαιώματα στα γραπτά και τις εφευρέσεις τους».

Πόσος όμως είναι αυτός ο «περιορισμένος χρόνος»; Την πρώτη περίοδο ήταν 14 συν 14 χρόνια. Μετά κάποιο καιρό έγινε 28. Μετά 42, για να φτάσει σήμερα τα 95 έτη, ενώ κάποιοι συζητούν για εσαεί κατοχύρωση πνευματικών δικαιωμάτων.

Αυτό θα μπορούσε κάποιος -απερίσκεπτα- να το θεωρήσει λογικό. Στην ουσία όμως πρόκειται για κλοπή δημόσιας περιουσίας. Ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός βασίστηκε στην κοινοκτημοσύνη της γνώσης. «Είδα μακριά, γιατί πατούσα σε πλάτες γιγάντων», είχε πει ο Ισαάκ Νεύτων «και χωρίς να πληρώνω δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας» θα συμπληρώναμε εμείς. Ο Σαίξπηρ, ο, Γαλιλαίος, ο Μότσαρτ, ο Φλέμινγκ προχώρησαν την ανθρώπινη γνώση χωρίς να απαγορεύουν άλλους να χρησιμοποιήσουν τις δημιουργίες τους. Από τη στιγμή που γραφόταν κάτι γινόταν δημόσιο κτήμα. Το έπαιρναν χωρίς νομικά εμπόδια οι επόμενοι και συνέχιζαν την πρόοδο. Αντιθέτως, η παροχή «αποκλειστικών δικαιωμάτων» από την αρχή φρέναρε την πρόοδο. Λίγοι γνωρίζουν ότι η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων καθυστέρησε για περίπου 30 χρόνια, επειδή ο εφευρέτης της ατμομηχανής (και διά βρετανικού νόμου «απόλυτος ρυθμιστής όλων των θεμάτων που αφορούσαν τον ατμό») Τζέιμς Βατ δεν πίστευε ή δεν ήθελε η μηχανή του να χρησιμοποιηθεί «για κίνηση οχημάτων».

Το κυριότερο όμως ευεργέτημα της «γνωσιακής κοινοκτημοσύνης» είναι ότι επέτρεψε την κοινωνική κινητικότητα. Οποιοσδήποτε -ανεξαρτήτως τάξης ή οικονομικών δυνατοτήτων- μπορούσε να χρησιμοποιήσει την προηγούμενη γνώση, να χτίσει επ’ αυτής και να πετύχει κάτι στη ζωή του. Αυτή ήταν η λογική των πρώτων νομοθετημάτων για «περιορισμένο χρόνο προστασίας των δικαιωμάτων» και «δικαιολογημένη χρήση πνευματικών έργων». Εδιναν μεν διά του copyright κίνητρα στους δημιουργούς, αλλά εξασφάλιζαν ταυτόχρονα την πρόοδο και την κοινωνική συνοχή, αφού οι μη έχοντες θα μπορούσαν να μετέχουν στην πνευματική δημιουργία. Εξάλλου, η μαζική εκπαίδευση της βιομηχανικής εποχής ήταν «πειρατεία» σε γιγαντιαία κλίμακα. Κάποιοι πήραν τη γνώση που παρήγαγαν άλλοι και τη μοίραζαν δωρεάν στις νέες γενιές.

Αυτές οι δύο δικλίδες προόδου κινδυνεύουν σήμερα από τους μεσάζοντες των πνευματικών έργων, που είναι οι εταιρείες media. Οι ανταλλαγές αρχείων, που ήταν δικαιολογημένη χρήση, τώρα γίνονται πειρατεία. Το κυριότερο: επεκτείνεται αλματωδώς ο χρόνος νομικής προστασίας πνευματικών έργων σε βάρος του δημόσιου χώρου. Εκατοντάδες χιλιάδες έργα που θα ήταν σήμερα δημόσια περιουσία, ιδιωτικοποιούνται με νομικά τερτίπια και δικαιολογίες περί δημιουργίας κινήτρων (σε νεκρούς, πλέον) καλλιτέχνες…

Ο «Νόμος προστασίας των Beatles»

Σε λίγα χρόνια οι ηχογραφήσεις των Beatles θα γίνουν δημόσια περιουσία. Τα 50 έτη από την ηχογράφηση που προβλέπουν οι περισσότερες ευρωπαϊκές νομοθεσίες (και η βρετανική) θα έχουν περάσει και οποιοσδήποτε θα μπορεί να χρησιμοποιήσει τα τραγούδια τους, όπως θέλει. Ο Τζον Λένον που έγραψε τα περισσότερα τραγούδια δεν θα πληγεί επειδή είναι νεκρός, αλλά κι αν ζούσε μάλλον δεν θα έφερνε αντίρρηση. Εχουν όμως αντιρρήσεις οι εταιρείες διαχείρισης των πνευματικών τους δικαιωμάτων, που συνήθως είναι δικηγορικά γραφεία χωρίς ιδιαίτερη σχέση με την τέχνη.

Ετσι, πριν από λίγες μέρες (και λίγα χρόνια πριν από την απελευθέρωση) ο Ιρλανδός Επίτροπος για θέματα εμπορίου Τσάρλι Μακρίβι κατέθεσε πρόταση οδηγίας στην Ε.Ε. για να επεκταθεί ο χρόνος προστασίας στα 95 έτη! Το σκεπτικό του -πέρα από τη «δημιουργία κινήτρων σε (νεκρούς) καλλιτέχνες»- είναι η εναρμόνιση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας με την αμερικανική.

Μόνο που και η αμερικανική νομοθεσία έχει τη δική της ιστορία κλοπής πνευματικών έργων από τον δημόσιο χώρο.

Το 2004 η εταιρεία Disney θα ήταν αναγκασμένη να παραχωρήσει στον δημόσιο χώρο τον γνωστό «Μίκυ Μάους». Σύμφωνα με τον νόμο περί πνευματικής ιδιοκτησίας ο συγκεκριμένος χαρακτήρας κόμικ έκλεινε τα 75 χρόνια προστασίας από τον αμερικανικό νόμο και από το 2004 και μετά γινόταν δημόσιο κτήμα: οποιοσδήποτε θα μπορούσε να σχεδιάσει ιστορίες με τον γνωστό ποντικό, να βγάλει μπλουζάκια κ.λπ. χωρίς να ζητήσει άδεια ή να αμείψει την «Disney Co». Εντελώς βολικά για την εταιρεία (και μεγάλη προεκλογικά χορηγό όλων των κομμάτων) το Κογκρέσο πέρασε το 1998 νόμο επέκτασης του copyright κατά 20 χρόνια. O νόμος αυτός -που σαρκάζεται απ’ όλους ως «Mickey Mouse Protection Act» («Νόμος προστασίας του Μίκι Μάους»)- γίνεται αθόρυβα και με τρομακτικές αμερικανικές πιέσεις νόμος ολόκληρης της υφηλίου. Μαζί όμως με τον «Μίκι Μάους» κλειδώθηκαν δεκάδες χιλιάδες έργα (βιβλία, μουσικά κομμάτια, ταινίες κ.λπ.) που φυσιολογικά με τον προηγούμενο νόμο θα ήταν δημόσιο κτήμα και όλοι (δημόσιες βιβλιοθήκες, καλλιτέχνες κ.ά.) θα μπορούσαν να τα αναπαράγουν δωρεάν, να τα τροποποιήσουν, να φτιάξουν καινούργιο περιεχόμενο.

Τώρα το «Βρετανικό Φωνογραφικό Ινστιτούτο» (μια μάζωξη δικηγόρων δηλαδή) χαιρέτισε την πρωτοβουλία Μακρίβι (που ήδη σαρκάζεται ως «Νόμος Προστασίας των Beatles») λέγοντας ότι η οδηγία «θα επαναφέρει την εντιμότητα(!) στο σύστημα copyright και θα είναι ένα πολύ θετικό βήμα για την ανάπτυξη της δημιουργικής οικονομίας (sic)».

Βέβαια, το εν λόγω «Ινστιτούτο» κάνει τη δουλειά του. Το ερώτημα είναι τι θα κάνουν οι ευρω-πολιτικοί μας, και φυσικά όλοι οι υπόλοιποι για την κλοπή της δημόσιας περιουσίας που επιχειρείται.

————————————————————–
Ιnfo:
– T. S. Ashton: «Η βιομηχανική επανάσταση», εκδ. Τόπος
– Εremy Rifkin: «Η Νέα εποχή της Πρόσβασης», εκδ. Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη
– Lawrence Lessing: «The Future of Ideas», εκδ. Vintage (η ηλεκτρονική έκδοση δωρεάν από το www.lessig.org)

Σημειώσεις:
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» στις 30.3.2008