“The real miracle in Chile was not that those economic reforms worked so well, because that’s what Adam Smith said they would do. Chile is by all odds the best economic success story in Latin America today. The real miracle is that a military junta was willing to let them do it.”
Milton Friedman
Πολλά πράγματα μοιάζουν θαύμα στη σύγχρονη Χιλή, και ίσως το σημαντικότερο είναι ότι δεν μοιράζεται την ίδια οικονομική τύχη με πολλούς γείτονές της. Όπως παρουσίαζε προ ημερών [1] η Ναυτεμπορική, με ρυθμό 6% προβλέπεται να αναπτυχθεί για τρίτο έτος το 2006 η οικονομία της Χιλής, αυξάνοντας τα έσοδα από τις διευρυμένες κοινωνικές υπηρεσίες της κυβέρνησης, σύμφωνα με τον υπουργό Οικονομικών της χώρας, Andres Velasco. Ο υπουργός είπε ότι η οικονομία θα έχει μάλλον τον ίδιο ρυθμό ανάπτυξης των δύο προηγούμενων ετών, όταν αναπτύχθηκε με ρυθμό 6,2% και 6,3% αντιστοίχως.
Το γεγονός ότι σήμερα η Χιλή διαθέτει μια εύρωστη, ισχυρή και ταχέως αναπτυσσόμενη οικονομία, σε μια περιοχή όπου οι γείτονές της αντιμετωπίζουν τεράστια οικονομικά προβλήματα, είναι απόδειξη των γερών της οικονομικών της βάσεων, θεμελιωμένων βαθιά στη φιλοσοφία των ανοιχτών αγορών και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Δεν διαθέτει μόνο την πιο ισχυρή οικονομία της περιοχής, με σταθερά μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης, αλλά ως αποτέλεσμά της και την πιο ισχυρή δημοκρατική διακυβέρνηση και το μεγαλύτερο σεβασμό στα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά, δικαιώματα. Η κατανόηση του πλαισίου της σύγχρονης χιλιανής παραγματικότητας απαιτεί μια μικρή ιστορική αναδρομή.
Στις προεδρικές εκλογές του 1970, μετά από πολλά χρόνια κεντρώας χριαστιανοδημοκρατικής διακυβέρνησης, κέρδισε ο Allende, με την οριακή πλειοψηφία του 1% (36% σε σχέση με το 35% του συντηρητικού Alessandri και του 28% του χριστιανοδημοκράτη Tomic). Η νίκη του Allende ήταν αποτέλεσμα της διάσπασης του κεντροδεξιού συνασπισμού που τον είχε κερδίσει τις εκλογές του 1964 με 56% (με ηγέτη τον τότε κεντρώο Frei, οποίος όμως δεν κατέβηκε ξανά το 1970 και ο διάδοχός του Tomic δεν έγινε καθολικά αποδεκτός). Η ακολουθούμενη μέχρι τότε πολιτική είχε μια ευρύτατη κοινωνική αποδοχή, όπως δείχνουν τα αποτελέσματα των εκλογών (και το 56% του 1964 και το άθροισμα 63% των δύο υποψηφίων του 1970). Αντίθετα, παρά την οριακή του νίκη και την μειοψηφική αποδοχή, ο Allende εφάρμοσε ένα επιθετικό και καταστροφικό οικονομικό πρόγραμμα προκειμένου να εθνικοποιήσει τα μέσα παραγωγής και να σοσιαλιστικοποίησει την κοινωνία.
Η πρώτη χρονία διακυβέρνηση του Allende ήταν εντυπωσιακή (όπως συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις που κάποιοι αποφασίζουν να φάνε τα έτοιμα). Το 1971 το ΑΕΠ αυξήθηκε 7,7%, η ανεργία μειώθηκε στο 4% και οι μισθοί αυξήθηκαν 23%! Αυτή όμως η ανάπτυξη δεν ήταν αποτέλεσμα της αποτελεσματικής λειτουργία της οικονομίας αλλά του ανοίγματος της κρατικής κάνουλας χωρίς όρια. Ο Αllende απλά έσφαξε την κότα που έκανε αυγά για να φάει το κρέας, και τα αυγά τελείωσαν πολύ γρήγορα. Ήδη από το 1972 το ΑΕΠ βρισκόταν σε πτώση. Τα τεράσια ελλείματα του Allende χρηματοδοτήθηκαν από την Κεντρική Τράπεζα, που αναγκάστηκε να τυπώσει πληθωριστικό χρήμα για να τα καλύψει, εκτινάσοντας των πληθωρισμό στο 600%. Αυτό μηδένισε τα όποια κέρδη στο εισόδημα των φτωχότερων στρωμάτων, καθώς οι μισθοί το 1972 έπεσαν κατά 25%. Απεργίες και κινητοποιήσεις της αντιπολίτευσης συγκλόνιζαν την Χιλή από τον Οκτώβριο του 1972 και η παραίτηση του Allende γινόταν γενικό αίτημα.
Δυστυχώς όμως, ο Allende δεν πρόλαβε να ηττηθεί στις εκλογές, αφού τον πρόλαβε το πραξικόπημα της χούντας του Πινοσέτ τον Σεπτέμβρη του 1973. Μια απαράδεκτη (και ίσως αχρείαστη) κατάλυση της δημοκρατίας, με την υποστήριξη του Κίσσιντζερ στα πλαίσια του ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού των υπερδυνάμεων. Μια καταπιεστική και αιματηρή χούντα που, με τα εγκλήματά της [2], ηρωοποίησε στα μάτια όλου του κόσμου την προηγούμενη καταστροφική διακυβέρνηση και εμπόδισε την εκλογική καταδίκη που της άξιζε. Μια σχεδόν textbook περίπτωση, πώς η καταστροφή και η εθνικοποίηση της οικονομίας οδηγεί σε αντιδημοκρατικές λύσεις, όπως περιγράφεται στο “Δρόμο προς τη Δουλεία [3]“. Ο Allende πρόβαλε τον σχεδιασμό της οικονομίας ως λύση για την ανάπτυξη και την βελτίωση των φτωχότερων στρωμάτων, απέτυχε όμως παταγωδώς να παρουσιάσει αποτελέσματα. Έκανε όμως τους Χιλιανούς πιο δεκτικούς σε άλλους σχεδιαστές με λιγότερες δημοκρατικές ευαισθησίες.
Στόχος της χούντας ήταν να γυρίσει τα πράγματα στην προ-1970 κατάσταση, γι’αυτό και υποστηρίχθηκε από πολλούς που είχαν θιγεί από τις αλλαγές του Allende. Αρχικά σε όλα τα κρίσμια οικονομικά πόστα τοποθετήθηκαν στρατιωτικοί με μηδενικές γνώσεις οικονομικών, με αποτέλεσμα η κρίση απλώς να μεγαλώνει. Η κατάσταση ανάγκης οδήγησε την χούντα σε λύσεις στις οποίες κανένα απολυταρχικό ολοκληρωτικό καθεστώς δεν θα κατέφευγε, την φιλελευθεροποίηση της οικονομίας και τον περιορισμό του κρατικού ελέγχου. Άλλωστε τα ίδια μέτρα προτάθηκαν και σε άλλες απολυταρχίες όπως την Κίνα, την Γιουγκλαβία και την Νότια Αφρική, με πολύ μικρότερα αποτελέσματα. Είναι πραγματικά θαύμα το γεγονός ότι ένα καθεστώς υιοθέτησε πολιτικές που μακροπρόθεσμα υπέσκαπταν τα ίδια του τα θεμέλια, αλλά η άμεση κρίση και η έλλειψη πρόθυμων επιστημόνων οικονομολόγων να βοηθήσουν, οδήγησε στο πολιτικό αυτό παράδοξο. Οι λεγόμενοι Chicago Boys ήταν περίπου 30 Χιλιανοί οικονομολόγοι, που είχαν σπουδάσει οικονομικά στο πανεπιστήμιο του Σικάγο, και που ήταν από τους λίγους που δεν ήταν ύποπτοι σχέσεων με την προηγούμενη κυβέρνηση.
Ο ίδιος ο Μίλτον Φρίντμαν, παρότι έδωσε διαλέξεις στην Χιλή (όπως και σε πολλά άλλες δικτατορίες, όπως η Κίνα) για την αξία της ελεύθερης οικονομίας, ουδέποτε έγινε σύμβουλος της χιλιανής κυβέρνησης ούτε ενέκρινε τις πολιτικές θέσεις του καθεστώτος (παρά την λάσπη περί του αντιθέτου). Επικρότησε όμως την εφαρμογή των οικονομικά φιλελεύθερων πολιτικών, οι οποίες σταδικά οδήγησαν και στην βελτίωση της χιλιανής οικονομίας και την επικράτηση πολιτικά φιλελεύθερων πρακτικών. Η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1990 ήταν η δικαίωση οχι μόνο της θεωρίας ότι ο οικονομικός φιλελεύθερισμός οδηγεί στον πολιτικό [4], αλλά και της άποψης ότι η μεγαλύτερη βοήθεια στον καταπιεσμένο λαό ενός αυταρχικού κράτους δεν είναι η απομόνωση ή τα εμπάργκο αλλά το εμπόριο και το άνοιγμα των αγορών [5]του. H oικονομική ελευθερία είναι η βάση της ευημερίας και της δημοκρατίας [6]
Η εφαρμογή των πολιτικών της σχολής του Σικάγο αρχίζει τον Απρίλιο του 1975 και τα θεαματικά τους αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Τα μέτρα περιλάμβαναν μείωση εισαγωγικών δασμών, απευλευθέρωση τιμών, μείωση των κρατικών δαπανών, μείωση των δημοσίων υπαλλήλων και η κατάργηση των κρατικών επιδοτήσεων. Ο φόρος εισοδήματος δεν ξεπερνούσε το 10%, μεγάλος αριθμός κρατικών επιχειρήσεων ιδιωτικοποίηθηκε, επιτράπηκε η ίδρυση ιδιωτικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και η οικονομία προσανατολίστηκε στο εξαγωγικό εμπόριο στην παγκόσμια αγορά. Σε δεύτερο χρόνο ελαστικοποιήθηκε η αγορά εργασίας, το σύστημα υγείας κατέληξε στην συνύπαρξη ενός μείγματος ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, το ασφαλιστικό σύστημα ιδιωτικοποίθηκε και βασίστηκε στην επενδυτική απόδοση των ατομική εισφορών και όχι στην αναδιανομή, ενώ και η εκπαίδευση αποκεντρώθηκε και ιδιωτικοποίθηκε.
Ένας από τους μεγαλύτερους μύθους της προπαγάνδας εναντίον των μεταρρυθμίσεων των Chicago Boys είναι η χειροτέρευση της θέσης των φτωχότερων και το άνοιγμα των ανισοτήτων. Γι’αυτό και οι συγκρίσεις που υποτίθεται ότι δείχνουν την αποτυχία τις ελεύθερης αγοράς δεν συγκρίνουν με την κάτασταση που υπήρχε πριν τις μεταρρυθμίσεις αλλά με το 1970, δηλαδή πριν την καταστροφική επίδραση του Allende! Στην πραγματικότητα η μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων και της ανεργίας σημειώθηκε πριν και όχι μετά την αρχή της εφαρμογής των αλλαγών τους (τον Απρίλιο του 1975), ως αποτέλεσμα της κατάρρευσης της υπερχρεωμένης, πληθωριστικής, κρατικίστικης οικονομίας. Το 1974 η αξία των μισθών είχαν φτάσει πλέον στο 64.7% περίπου του 1971. Αντίθετα, ήδη από το 1976 είχαμε τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης και ανάπτυξης. Μέχρι το 1982 οι μισθοί είχαν φτάσει πάλι στο 109% του 1971. Η οικονομία αναπτυσσόταν με σταθερούς μεγάλους ρυθμούς που έφτασαν το 9,9% το 1977 και ο πληθωρισμός έπεσε το 1981 το 9,5%, διασφαλίζοντας τα εισοδήματα από τον εξανεμισμό τους.
Παρά τις μεγάλα ανοίγματα στην αγορά, η χούντα κράτησε στα χέρια της το μονοπώλιο των ορυχείων χαλκού, που είναι το κύριο εξαγωγικό προϊόν της Χιλής και βάση της χρηματοδότησης του καθεστώτος και εξυπηρέτησης του εξωτερικού δανεισμού της, το οποίο έγινε η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος. Το 1982 η διεθνής πτώση της τιμής του χαλκού απέδειξε το πόσο επικίνδυνο είναι να στηρίζεται ένα κράτος στην λειτουργία του ως επιχειρηματίας. Η κρίση του 1982-83 δεν είναι δείχνει την αποτυχία της ελεύθερης αγοράς, αφού δεν προκλήθηκε από κει αλλά από τον τομεά της χιλιανής οικονομίας με τον βαρύτερο κρατικό έλεγχο. Ήταν μια κρίση όπως αυτές που βιώνουν όλα τα κράτη που στηρίζονται στην εξαγωγή πρώτων υλών, όπως πχ μια ραγδαία πρώτη της τιμής του πετρελαίου οδηγεί σε κρίση τις οικονομίες των κρατικοδίαιτων πετρελαιοπαραγωγών χωρών. Η αντίδραση δε του κράτους στην κρίση, ήταν η ακριβώς αντίθετη από αυτή που δίδασκαν οι καταστροφικές εμπειρίες της Μεγάλης Ύφεσης στις ΗΠΑ, επαναλαμβάνοντας τα ίδια σφάλματα, Η κυβέρνηση αντέδρασε περιοριστικά, μειώνοντας τα έξοδα και τους μισθούς ενώ κρατικοποίησε τις ιδιωτικές τράπεζες.
Μέχρι την πτώση της χούντας ακολούθησε άλλος ένας γύρος ταχείας ανάπτυξης, ως αποτέλεσμα των επιπλέον φιλελεύθερων μέτρων που πάρθηκαν. Το 1989 η αύξηση του ΑΕΠ έτρεχε με ρυθμούς 10%, η ανεργία είχε πέσει στο 6,4% και οι μισθοί είχαν επανέλθει στο 92% του 1970 (σε σύγκριση με το -12,9% ανάπτυξη, 16,4% ανεργία και 64,7% αξία μισθών το 1975 όταν ξεκίνησε η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας). Ο πληθωρισμός ήταν το 1988 στο 12,5% από το 369,2% του 1974 και το 343% του 1975. Επίσης το ποσοστό του ΑΕΠ που αναλογούσε στο φτωχότερο 40% του πληθυσμού αυξήθηκε από το 11,5% του 1970 στο 12,6% το 1989.
Στο γράφημα φαίνεται πώς η περίοδος 1970-1975 σταμάτησε την σταθερή πορεία ανάπτυξης της Χιλής, καθώς και τις 2 περιόδους οικονομικού boom, το 1975-1981 και το 1983-1998 (ενώ σήμερα η Χιλή βιώνει το τρίτο boom της, 2000-2006).
Το 1990 αποκαταστάθηκε η δημοκρατία στην Χιλή, όλες όμως οι βασικές οικονομικές πολιτικές της χούντας παρέμειναν συνεχίζοντας να τροφοδοτούν την ανάπτυξη της χώρας [7]. Όταν ήρθε στην εξουσία ο Aylwin, διατηρήθηκαν όλοι οι βασικοί προσανατολισμοί της οικονομίας και προστέθηκαν μια σειρά από μεταρρυθμίσεις διαφοροποίησης, αναβάθμισης και ενίσχυσης των εξαγωγών. Η Χιλή αναπτύχθηκε της περίοδο 1990-1997 με κατά μέσο όρο με 7,2%. Το ποσοστό των ανθρώπων κάτω από το όριο της φτώχειας έπεσε κατά 24% μεταξύ 1987-2001 ενώ το 2001 ο πληθωρισμός ήταν πλέον 2,6%. Η Χιλή είναι ο ασφαλέστερος προορισμός επενδύσεων στην περιοχή. Η σημερινή οικονομική της ευρωστία αποδεικνύει ότι μπορεί μεν μια οικονομικά φιλελεύθερη πολιτική να εφαρμοστεί με το ζόρι από μια χούντα, όμως όταν συνδυάζεται με πολιτικό και κοινωνικό φιλελευθερισμό γίνεται πολύ παραγωγικότερη και αποδοτική, πράγμα που αποτελεί ένα από τα κυριότερα διδάγματα της χιλιανής ιστορίας.
Καθώς η χώρα πλουτίζε μέσω των ελεύθερων αγορών, έγιναν πλέον δυνατές οι παροχές προς τους ασθενέστερους. Όχι μέσω της εθνικοποίησης και καταστροφής της παραγωγικής βάσης, όπως προσπάθησε ο Allende, ούτε μέσω του παρεμβατισμού και της ρύθμισης της οικονομίας, ούτε μέσω της ανάληψης από το κράτος επιχειρηματικού ρόλου. Αντίθετα, διατηρώντας σε μεγάλο βαθμό την οικονομική ελευθερία της (είναι 14η στον κατάλογο [8]των χωρών με βάση τον δείκτη οικονομικής ελευθερίας), άρχισε να δημιουργεί ένα δίχτυ ασφαλείας για τους λιγότερο πετυχημένους. Ένα δίχτυ που αποτελεί φιλελεύθερη πρόταση πολύ πριν οι διάφορες κρατικοπαρεμβατικές ιδεολογίες το υιοθετήσουν (όταν ο Μίλτον Φρίντμαν μιλούσε τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα ή τον αρνητικό φόρο, αυτοί που σήμερα τον αντιγράφουν μίλαγαν για ουτοπικές ολοκληρωτικές κοινωνίες).
«Η οικονομία θα συνεχίσει να αναπτύσσεται με ανάλογους ρυθμούς», είπε ο σημερινός υπουργός Οικονομικών της χώρας Velasco κατά τη διάρκεια πρόσφατης συνέντευξης στο Σαντιάγο, συμπληρώνοντας: «Οι χώρες μπορούν να αναπτυχθούν και να είναι ανταγωνιστικές και παράλληλα να είναι κοινωνικά υπεύθυνες». Η κυβέρνηση της Χιλής θέλει να εξασφαλίσει την ανάπτυξη για έβδομο έτος το 2006 και στα σχέδιά της περιλαμβάνεται η αύξηση των συντάξεων των φτωχών ηλικιωμένων.
Περισσότερα:
EMPOWERING WORKERS: THE PRIVATIZATION OF SOCIAL SECURITY IN CHILE [9]
THE SUCCESS OF CHILE’S PRIVATIZED SOCIAL SECURITY [10]
Macroeconomic Stability and Income Inequality in Chile [11]
Success Story in Latin America [12]
Και η αρνητική άποψη:
Miracle cure, but the medicine was bright red [12]
Macroeconomic stabilization as the ground of structural reforms in Chile [13]
The dark side of Chile’s economic miracle [14]