Η ωφέλιμη ελευθερία
Μαρ 22nd, 2009 | Πάσχος Μανδραβέλης| Κατηγορία: Πάσχος Μανδραβέλης |
Email This Post
|
Print This Post
|
Ολοι διακηρύσσουν (και οι περισσότεροι μάλιστα το πιστεύουν) ότι η ελευθερία είναι καλό πράγμα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι λίγοι γνωρίζουν γιατί. Αλλοι πιστεύουν στην ελευθερία διότι τους κάνει να νιώθουν καλά και άλλοι διότι χύθηκε αίμα γι’ αυτήν. Τι στην ευχή! Τόσοι και τόσοι σκοτώθηκαν για να είμαστε εμείς ελεύθεροι, δεν μπορεί να έκαναν λάθος. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι η ελευθερία είναι κάτι κληρονομικό. Οτι γεννιόμαστε ελεύθεροι και έτσι πρέπει να παραμείνουμε. Ακολουθούν την παράδοση της θεωρίας των φυσικών δικαιωμάτων, η συνοπτικότερη και ίσως καλύτερη διατύπωση της οποίας απαντάται στη «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ»:
«Θεωρούμε αυτές τις αλήθειες αυταπόδεικτες, ότι όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι και ότι προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα και αναφαίρετα Δικαιώματα, ανάμεσα στα οποία είναι η Ζωή, η Ελευθερία και η επιδίωξη της Ευτυχίας».
Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτή η μεταφυσική τεκμηρίωση της ελευθερίας είναι ευάλωτη σε αντίθετες μεταφυσικές εξηγήσεις της ανελευθερίας. Αν κάποιος βάλει στη μέση ένα Δημιουργό -ο οποίος δεν μιλάει και πολύ για να μας εξηγήσει τι ακριβώς θέλει- το ένα δόγμα μπορεί να αντικατασταθεί κάλλιστα από το αντίθετό του. Εξάλλου, η δουλεία, η φεουδαρχία και όλα τα ανελεύθερα συστήματα με κάποιες «προτιμήσεις» του Θεού τεκμηριώθηκαν. Οι μεγαλύτεροι καταπιεστές της Ιστορίας «ελέω Θεού μονάρχες» ήταν. Οι άνθρωποι μπορεί να πεισθούν ότι ο Δημιουργός θέλει ελευθερία, αλλά μπορεί να πεισθούν ότι θέλει αρετή και, όπως έγινε στο Ιράν, η «αρετή των μουλάδων» κατίσχυσε της ελευθερίας των πολλών.
Τον 19ο αιώνα ο μεγάλος Αγγλος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ έδωσε την ωφελιμιστική εξήγηση του αγαθού της ελευθερίας. Ακολουθώντας τις διδαχές του Τζέρεμι Μπίνθαμ, ο οποίος διατύπωσε την «αρχή της ωφελιμότητας» (σκοπός της πολιτικής είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τους περισσότερους ανθρώπους»), τεκμηρίωσε με απλά και πολύ κατανοητά επιχειρήματα την ανάγκη της ελευθερίας της έκφρασης και επηρέασε τη βρετανική (και συνακόλουθα την πολιτική όλων των δυτικών χωρών) να φιλελευθεροποιήσουν τις νομοθεσίες τους. Στο «Περί Ελευθερίας» ο Μιλ κάνει μια εκπληκτική τρίπλα στους αναγνώστες του καιρού του που φοβούνταν ότι η ελευθερία του λόγου θα εισαγάγει δαιμόνια -καινά μεν, δαιμόνια δε- στην κοινωνία. «Τι έχουμε να φοβηθούμε;» ρωτούσε ο Μιλ. Αν οι ιδέες, οι απόψεις που δημοσιοποιούνται είναι καλές, τότε η κοινωνία βρίσκεται στο κέρδος. Αν οι ιδέες που ελεύθερα δημοσιοποιούνται είναι κακές, τότε εκτίθενται και θωρακίζουν τις καλές απόψεις που ήδη έχουμε. Γι’ αυτό αφήστε τον κόσμο να εκτίθεται και στο τέλος θα έχουμε κέρδος, έτσι κι αλλιώς.
Η τεκμηρίωση της ελευθερίας της έκφρασης από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ ήταν πλήρης. Πολλοί όμως διέκριναν κενά στην τεκμηρίωση της ελευθερίας της δράσης των ανθρώπων. Εναν αιώνα σχεδόν μετά ήρθε ο συκοφαντημένος στην Ελλάδα Φρίντριχ Χάγιεκ για να συμπληρώσει το κενό…
Μια απλή σκέψη του Χάγιεκ
Στο βιβλίο του «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» ο Φρίντριχ Χάγιεκ κάνει μια απλή σκέψη. Σε οποιαδήποτε στιγμή της ανθρωπότητας, σε κάθε κοινωνικό σύνολο υπάρχουν χιλιάδες προβλήματα προς επίλυση που επιδέχονται δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων συνδυασμούς. Κανείς, μα κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων την άριστη λύση ή έστω την καλύτερη λύση. Αυτή την αναγνωρίζουμε εκ των υστέρων αφού υπάρξουν εκατομμύρια προσπάθειες, οι περισσότερες αποτυχημένες, άλλες μερικώς αποτυχημένες, άλλες μερικώς επιτυχημένες κι άλλες επιτυχημένες.
«Το βασικό επιχείρημα υπέρ της ατομικής ελευθερίας», γράφει ο Χάγιεκ, «βασίζεται κυρίως στην παραδοχή ότι όλοι μας αγνοούμε πολλούς από τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται η επίτευξη των σκοπών μας και η ευημερία μας… Επειδή λοιπόν κάθε άτομο γνωρίζει πολύ λίγα πράγματα και –ιδιαίτερα– επειδή σπάνια ξέρουμε ποιος από εμάς γνωρίζει καλύτερα, εμπιστευόμαστε τις ανεξάρτητες και ανταγωνιστικές προσπάθειες πολλών ανθρώπων για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε.»
Εδώ πρέπει να προσέξουμε τη διαφορά: «για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε». Στις άπειρες λύσεις που υπάρχουν για ένα πρόβλημα μπορούμε να δοκιμάσουμε μία ή δύο λύσεις διά του κεντρικού σχεδιασμού, ή μπορούμε να δοκιμάσουμε εκατομμύρια, αφήνοντας τους ανθρώπους ελεύθερους να μας προτείνουν. Το σημαντικό είναι ότι διά της ελευθερίας δοκιμάζουν πολλοί τη λύση ενός προβλήματος. Εχουμε θεωρητικά άπειρες προσπάθειες, από τις οποίες κάποιες είναι επιτυχείς, αλλά οι περισσότερες αποτυγχάνουν. Δεν ξέρουμε όμως εκ των προτέρων ποιες θα πιάσουν και χειρότερα: δεν ξέρουμε ποιες θέλουμε. Αφού τις δούμε θα πούμε «α! Τι ωραίο κινητό είναι αυτό! Θέλω να το πάρω». Πριν όμως από το iphone ή το Nokia υπήρξαν εκατομμύρια άλλες προσπάθειες για τις οποίες είπαμε «τι χάλια πράγμα είναι αυτό! Ευχαριστώ δεν θα πάρω». Και όχι μόνο σε μοντέλα κινητών, αλλά και σε πρωτόκολλα τηλεφωνίας και σε μεθόδους επικοινωνίας και, και, και…
Η ελευθερία είναι η δυνατότητα να βελτιώνουμε πράγματα διά άπειρων δοκιμών και λαθών, είναι μια μέθοδος εξέλιξης. Κάποιος θα δοκιμάσει το «α» και θα αποτύχει, κάποιος το «β» και θα αποτύχει κάποιος το «αβγ» και θα αποτύχει μέχρι που κάποιος θα δοκιμάσει το «κλμ» και θα πούμε αυτό είναι! Αυτό θέλουμε! Γι’ αυτό η ελευθερία είναι σημαντική διότι το «κλμ» που θέλουμε, δεν ξέρουμε ότι το θέλουμε πριν το δούμε, και για να το δούμε πρέπει να επιτρέψουμε σε κάποιον να το κάνει. Και όχι μόνο αυτό: μπορεί το «κλμ» να βολεύει τώρα, αλλά να μην είναι το τελειωτικό που θέλουμε. Μπορεί αργότερα κάποιος να σκεφθεί το «ακλμ», που να είναι βολικότερο και καλύτερο. Αλλά δεν θα το ξέρουμε αν δεν τον αφήσουμε να δοκιμάσει, ακόμη κι αν δοκιμάζοντας, το πιθανότερο είναι να αποτύχει. Οπως λέει ο Χάγιεκ: «Η ελευθερία είναι σημαντική επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουν τα άτομα». Και γι’ αυτό, όπως απέδειξε η ιστορία, είναι αφάνταστα παραγωγική. Δηλαδή ωφέλιμη…
Πάσχος Μανδραβέλης
——————————————————————-
Σημειώσεις:
– Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 22/3/2009
Ιnfo:
– Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Περί Ελευθερίας», εκδ. Επίκουρος
– Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Ωφελιμισμός», εκδ. Πόλις
– Τζον Στιούαρτ Μιλ, «Αυτοβιογραφία», εκδ. Κούριερ
– Φ. Α. Χάγιεκ, «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας», εκδ. Καστανιώτη
Δηλαδή, όλο αυτό το αίμα που χύθηκε στο όνομα της ελευθερίας ήταν για να μπορούμε να διαλέξουμε αν θα αγοράσουμε iPhone ή Nokia – ή ότι όσοι αγοράζουν Samsung και Sony-Ericsson δεν δίνουν δεκάρα για την ελευθερία, δεν το ‘πιασα ακριβώς.
Το βασικό πρόβλημα με το άρθρο είναι ότι θεωρεί λίγο-πολύ πριν τους Μπένταμ-Μιλλ και Χάγεκ δεν υπήρχε καμιά θεωρία της ελευθερίας, οι ιδέες τους προέκυψαν με παρθενογένεση και είναι οριστικές, χωρίς να υπάρχει κριτική τους και από στοχαστές του αγγλοσαξωνικού φιλελεύθερου χώρου, αν δε δεν υπήρχαν αυτοί οι στοχαστές θα ήμασταν ακόμα…δούλοι. Δείτε αυτό λ.χ.:
Στο «Περί Ελευθερίας» ο Μιλ κάνει μια εκπληκτική τρίπλα στους αναγνώστες του καιρού του που φοβούνταν ότι η ελευθερία του λόγου θα εισαγάγει δαιμόνια -καινά μεν, δαιμόνια δε- στην κοινωνία. «Τι έχουμε να φοβηθούμε;» ρωτούσε ο Μιλ. Αν οι ιδέες, οι απόψεις που δημοσιοποιούνται είναι καλές, τότε η κοινωνία βρίσκεται στο κέρδος. Αν οι ιδέες που ελεύθερα δημοσιοποιούνται είναι κακές, τότε εκτίθενται και θωρακίζουν τις καλές απόψεις που ήδη έχουμε. Γι’ αυτό αφήστε τον κόσμο να εκτίθεται και στο τέλος θα έχουμε κέρδος, έτσι κι αλλιώς.
Συγκρίνετέ το τώρα με αυτό το κομμάτι από τις Πράξεις των Αποστόλων και σκεφτείτε σε τι συνιστάται η πρωτοτυπία της προηγούμενης επιχειρηματολογίας μετά από 1800 χρόνια:
ἀναστὰς δέ τις ἐν τῷ συνεδρίῳ Φαρισαῖος ὀνόματι Γαμαλιήλ, νομοδιδάσκαλος τίμιος παντὶ τῷ λαῷ, ἐκέλευσεν ἔξω βραχὺ τοὺς ἀνθρώπους ποιῆσαι εἶπέν τε πρὸς αὐτούς· ἄνδρες Ἰσραηλῖται, προσέχετε ἑαυτοῖς ἐπὶ τοῖς ἀνθρώποις τούτοις τί μέλλετε πράσσειν……………..καὶ τὰ νῦν λέγω ὑμῖν, ἀπόστητε ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων τούτων καὶ ἄφετε αὐτούς· ὅτι ἐὰν ᾖ ἐξ ἀνθρώπων ἡ βουλὴ αὕτη ἢ τὸ ἔργον τοῦτο καταλυθήσεται, εἰ δὲ ἐκ θεοῦ ἐστιν, οὐ δυνήσεσθε καταλῦσαι αὐτούς, μήποτε καὶ θεομάχοι εὑρεθῆτε. ἐπείσθησαν δὲ αὐτῷ
Ελευθερία είναι να μπορώ επιλέξω κάποια από τις δύο μάρκες τηλεφώνου κάποια τρίτη ή να μην επιλέξω καμία αν δεν μου χρειάζεται.
Το γεγονός ότι η κινητή τηλεφωνία και άλλες ανακαλύψεις, οι οποίες έγιναν μετά από πολλές δοκιμές και απογοητεύσεις, είναι απαραίτητα εργαλεία για πολλούς επαγγελματίες και όχι μόνο, δεν μπορεί να «καταργηθεί» επειδή κάποιοι έχουν την ελευθερία να τα αποκτήσουν ακόμα και όταν δεν τα χρειάζονται ή επειδή κάνουν «κακή» χρήση.
“Η ελευθερία είναι η δυνατότητα να βελτιώνουμε πράγματα διά άπειρων δοκιμών και λαθών, είναι μια μέθοδος εξέλιξης”
Κορυφαία αναφορά και καλογραμμένη τοποθέτηση κύριε Μανδραβέλη.
Οσο για τα σαχλαμαριώδη περί επιλογής τηλεφώνων που γράφτηκαν ως σχόλια ακολούθως, και η ενασχόληση με τα τάχατες άδολα ερωτήματα είναι πρόκληση..
Άραγε, το ότι η μέχρι πρότινος μακραίωνος ιστορία των ανθρώπων, αγνοούσε ολοσχερώς την έννοια της ελευθερίας της βουλήσεως, της αυτοδιαθέσεως και της εκφράσεως της γνώμης, μήπως πρέπει να μας προβληματίσει για την ορθότητα των σημερινών μας απόψεων?
‘Αλλωστε η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων της γής, ακόμη και σήμερα ουδόλως απολαμβάνει το (κατ’ εμάς) αγαθό της ελυθερίας.
Επίσης παρατηρώ ότι μέσα στις πάσης φύσεως ενώσεις των ανθρώπων η ελεύθερη έκφραση της γνώμης των μελών τους δεν ισχύει για όλους.
Άρα?
Δυστυχώς, λυπάμαι!
(για εμάς που μας έχουν γαλουχήσει με κάποιες Ιδέες και Αρχές, που η πρακτική και η Ιστορία τις λοιδωρούν ειρωνικότατα.)
Νομίζω πως απλά ο κ. Μ. προσπαθεί να μας δείξει την «ωφέλιμη» διάσταση της Ελευθερίας, καθώς σήμερα τούτη η διάσταση διεκδικεί την αποκλειστικότητα των ανθρώπινων απαιτήσεων. Αυτό δεν σημαίνει πως η Ελευθερία ως υπαρξιακή αξίωση εξαντλείται στην ωφελιμότητα της. Απλά έτσι καταλαβαίνει ο σύγχρονος μαζικοδημοκρατικός άνθρωπος για τον οποίο η Ελευθερία είναι έννοια δεδομένη, και γιαυτό και δεν του κάνουν τα κλασσικά επιχειρήματα του Φιλελευθερισμού. Αν τον ένοιαζε η Ελευθερία, δεν θα έβαζε ως πρώτη του εργασιάκη επιλογή εκείνη που του δίδει σταθερότητα αποδοχών! Στις σύγχρονες μας φοιτητικές «επαναστάσεις» (δείτε χαρακτηριστικά την περίπτωση των Γάλλων φοιτητών) το ζητούμενο είναι η εργασιακή αποκατάσταση. Δηλαδή το πρόβλημά τους είναι αν θα πληρούν τις προϋποθέσεις δανείου για σπίτι, οικοσκευές και αυτοκίνητο, και ας κάνουν την πιο βαρετή δουλεία για όλη τους τη ζωή! Αυτό που μας λέει το άρθρο είναι πως όλος αυτός ο παράδεισος που ονειρεύεται ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θα ήταν έτσι άνευ ελευθερίας, όπως, για να συμπληρώσω, και όλη η ανθρώπινη Ιστορία, με τα κακά και τα καλά της. Και αυτό ακριβώς είναι το σημείο που δείχνει πως η Ελευθερία δεν εξαντλείται στην ωφελιμότητα της.
Ο Mill προσπαθούσε απλά να συγκεράσει ωφελιμότητα και ελευθερία. Όσο για τον κριτικό του ωφελιμισμού, Hayek, δεν είναι η ωφελιμότητα που τον νοιάζει άλλα η σχέση της με τον Πολιτισμό. Η Ελευθερία, συγκεκριμένα, για τον Hayek βρίσκεται μέσα στο πολιτισμικό process ως προϊόν άλλα και ως αίτιο.
Δημήτριος Κίμ. Μπίστης Μαρτίου 23rd, 2009 4:59 μμ :
Κύριε Μπίστη,
Το γεγονός ότι υπάρχουν και δικτατορίες μέσα στις οποίες υπάρχει εξέλιξη αλλά και καθεστώτα όπως το Κινεζικό που είναι μια υβριδική μορφή δικτατορίας και καπιταλισμού όπου επίσης υπάρχει ανάπτυξη δεν σημαίνει ότι αυτά πρέπει να είναι τα ινδάλματα και οι φάροι στους οποίους πρέπει να προσβλέπουμε.
Στηn Κίνα π.χ η ανάπτυξη είναι βασικά τεχνοκρατική ενώ η άλλη, η πολιτισμική ανάπτυξη είναι σχεδόν παγωμένη και αναμένει…
Σε βάθος χρόνου ο λαός ωριμάζει σε δημοκρατικά καθεστώτα λόγω της δυνατότητας επιλογών, ακριβώς όπως ισχυρίζεται ο κύριος Μανδραβέλης, κατάσταση που βλέπουμε και στα Αμερικανικά Πανεπιστήμια όπου η έρευνα είναι πλούσια και ελεύθερη τηρουμένων βεβαίως των αναλογιών με αλλα Πανεπιστήμια διότι και εκεί (στα Αμερικανικά Πανεπιστήμια) υπάρχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης.
Στα Ελληνικά Πανεπιστήμια που ούτε ελευθερία υπάρχει (αναφέρομαι στην ελευθερία επιλογών εκπαίδευσης και έρευνας και όχι στην ελευθερία της αναρχίας των τραμπούκων και της εξαθλίωσης των φοιτητικών εκλογών…)
Δεν βλέπω επομένως γιατί λυπάστε;
Λυπάστε διότι γαλουχηθήκαμε διαφορετικά;
Απο που και πότε γαλουχηθήκαμε διαφορετικά;
Το ότι στις πάσης φύσεως ενώσεις των ανθρώπων η ελεύθερη έκφραση της γνώμης των μελών τους δεν ισχύει για όλους είναι γεγονός αλλα μαχόμεθα και γιαυτό και η μάχη είναι συστατικό της ελευθερίας και της εξέλιξης μέσα απο αυτήν…