Γιατί παραβιάζουμε τη φύση; Μια κριτική άποψη για τις συνθήκες τοκετού στην Ελλάδα
Μαρ 23rd, 2007 | Σουζάννε Μεταξά, Μαρία Καλαντζή| Κατηγορία: Γενικά, Ελλάδα |
Email This Post
|
Print This Post
|
των Σουζάννε Μεταξά και Μαρίας Καλαντζή*
Aφορμή του άρθρου αυτού στάθηκε το γεγονός πως σε αρκετές γυναίκες στην Ελλάδα δεν τις είναι επιτρεπτό να βιώσουν μια φυσιολογική γέννα, επειδή υποκύπτουν στο χρονικό σχέδιο και στις ιδέες των γιατρών, οι οποίοι μονοπωλούν τεχνογνωσιακά τα περί της γέννας. Η σύγκριση των συνθηκών τοκετού στην Ελλάδα μ’εκείνες στην υπόλοιπη βόρεια και κεντρική Ευρώπη δείχνει ότι η πρόοδος της επιστήμης, οι εξελίξεις στον τομέα της μαιευτικής, πράγματα που είναι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες καθημερινά και αυτονόητα, είναι στην Ελλάδα δυστυχώς άγνωστα ή „εξωτικά“.
Μας εντυπωσιάζει ο υψηλός αριθμός των περιπτώσεων της καισαρικής τομής τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Ενώ θα έπρεπε να εθεωρείτο αποκλειστικά λύση σε περίπτωση ανάγκης (στάση του μωρού, θέση του πλακούντα, επιπλοκές κατά τη διάρκεια της γέννας, κτλ.), φαίνεται ότι η καισαρική τομή αποτελεί τον πιο συνηθισμένο τρόπο τοκετού. Αντί να ενθαρρύνουν οι γυναικολόγοι κάθε γυναίκα (ειδικά όταν φοβάται τους πόνους) ότι είναι στη θέση να γεννήσει, εκμεταλλεύονται τη γέννα ως επικερδή συναλλαγή. Δικαιολογούν την «ανάγκη» μιας καισαρικής τομής με «σοβαρούς λόγους» οι οποίοι φοβίζουν τη γυναίκα για να αποφεύγουν τους φυσιολογικούς και ίσως πολύωρους τοκετούς, γιατί το χειρουργείο είναι η πιο γρήγορη λύση για την οποία ταυτόχρονα καλοπληρώνονται. Και όταν το πρώτο παιδί γεννηθεί με καισαρική τομή, τότε „πρέπει“ και το δεύτερο και το τρίτο παιδί να γεννηθούν με τον ίδιο τρόπο, ανεξάρτητα πόσα χρόνια έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στις δύο εγκυμοσύνες. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες γίνεται επιτρεπτός ένας φυσιολογικός τοκετός μετά από μια καισαρική τομή, αν έχουν μεσολαβήσει περισσότερα από δύο χρόνια ανάμεσα στις δύο εγκυμοσύνες και δεν υφίστανται άλλοι λόγοι απαγορευτικοί. Έτσι κάθε γυναίκα έχει τη δυνατότητα να βιώσει ένα φυσιολογικό τοκετό, να κρατήσει το παιδί της αμέσως μετά τη γέννησή του στα χέρια της και να το φροντίσει χωρίς πόνους μεταεγχειρησιακούς τον πρώτο καιρό.
Σε κάθε περίπτωση που ένας γιατρός υποστηρίζει τη φυσιολογική γέννα, παρατηρούμε, ότι η γυναίκα δεν έχει την ελευθερία να επιλέξει τον πιο ανακουφιστικό τρόπο να γεννήσει. Εκτός από ένα κρεβάτι ή τη γυναικολογική καρέκλα – δυο „έπιπλα“ που βολεύουν μόνο το γιατρό – υπάρχουν και άλλοι τρόποι και στάσεις τοκετού, οι οποίοι ευνοούν με τη κάθετη παρά την οριζόντια στάση να κατέβει το μωρό πολύ πιο εύκολα και να μη χρειάζεται η επώδυνη περινεοτομή, π.χ. στο σκαμνί, το οποίο χρησιμοποιείται στην ιστορία της μαιευτικής από την αρχαιότητα (και στην Ελλάδα μέχρι πριν διακόσια χρόνια):
Στα δημόσια νοσοκομεία των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών βρίσκει κανείς ελκυστικά και λειτουργικά διαμορφωμένες αίθουσες τοκετού (με στρώματα, μπάλες γυμναστικής, σκαμνιά, …). Σε ειδικά μαθήματα τα οποία παραδίδουν μαίες, (συνήθως μετά την 25η εβδομάδα της εγκυμοσύνης) πληροφορούνται οι μέλλουσες μαμάδες και μπαμπάδες για τα στάδια του τοκετού, εξασκούνται στις διάφορες στάσεις, κατά τις οποίες μπορούν να γεννήσουν και κατατοπίζονται ακριβώς για το πώς μπορούν να βοηθήσουν τον εαυτό τους, το παιδί τους και τη μαία κατά τον τοκετό. Ο κατάλληλος τρόπος αναπνοής σε κάθε φάση του τοκετού κάνει θαύματα. Και η γνώση του τι ακριβώς συμβαίνει, βοηθάει τις γυναίκες να μη νιώθουν χαμένες κι εξαρτημένες, μα να παίζουν ενεργό ρόλο. Είναι γνωστό ότι η γνώση είναι δύναμη. Κι αυτήν τη δύναμη χρειάζεται κάθε γυναίκα κατά τη διάρκεια του τοκετού.
Και τέλος, γιατί ακόμα δε θεωρείται αυτονόητο στην Ελλάδα να είναι ο σύζυγος παρών στη γέννα όταν το επιθυμεί; Στις χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης οι μέλλοντες πατέρες προετοιμάζονται κι αυτοί μαζί με τις γυναίκες τους και μαθαίνουν με ποιον τρόπο μπορούν να τις βοηθήσουν και να τις ανακουφίσουν κατά τον τοκετό. Θεωρείται αυτονόητο να βρίσκονται μέσα στην αίθουσα τοκετού (δε χρειάζεται να κάνει ο γιατρός τη „χάρη“ στον πατέρα να τον παρουσιάσει ως „συνάδελφο“, για να του δοθεί κατ’εξαίρεσιν η άδεια να μπει στα „άδυτα“ των „αδύτων“). Οι σύζυγοι συμμετέχουν ενεργά και δεν είναι απλοί παρατηρητές. Βοηθούν αποτελεσματικά, εμψυχώνουν, υποστηρίζουν και βλέπουν το παιδί τους να γεννιέται. Ακόμα κι αυτοί που φοβούνται τα καταφέρνουν μια χαρά, γιατί ξέρουν ότι είναι εκεί για τη σύντροφο και το παιδί τους και επειδή είναι προετοιμασμένοι, δεν εκπλήσσονται. Κανείς δεν προσπαθεί να τους περιορίσει στην αίθουσα αναμονής, όπου θα βηματίζουν νευρικά (ίσως καπνίζοντας περισσότερο από συνήθως) και θ’αναρωτιούνται γιατί αργεί τόσο να γεννηθεί ένα μωρό ή … γιατί πρέπει η σύντροφός τους να φωνάζει τόσο δυνατά;
Γιατί λοιπόν παραβιάζουμε τη φύση η οποία έκανε τη γυναίκα να γεννάει παιδιά με τις δικές της δυνάμεις; Γιατί δεν υπάρχει ευρεία ενημέρωση εκ μέρους των γιατρών στο θέμα της γέννας, στις εξελίξεις στον τομέα της μαιευτικής, κ.τ.λ.; Γιατί οι γυναίκες δεν έχουν την ελεύθερη επιλογή του πού και του πώς θα γεννήσουν το παιδί τους όταν δεν υπάρχουν επιπλοκές, αντιθέτως περιορίζονται οι επιλογές τους κάτω από ένα πλαίσιο που όλο και περισσότερο φέρνει προσόδους στους γιατρούς, χωρίς να προσφέρει καλύτερες υπηρεσίες στις μέλλουσες μητέρες; Και γιατί επιτρέπει το κράτος και το σύστημα υγείας τον έμμεσο εξαναγκασμό μιας οικογένειας στο να δίνει μια ολόκληρη περιουσία για να τεκνοποιήσει; Η σύγκριση σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο δεν είναι βλαβερή, όταν δε μένει μιμητική. Ας δούμε τι πραγματικά ζητάνε οι Ελληνίδες μητέρες κι ας το ελέγξουμε μ’αυτό που τελικά τις προσφέρεται!
——————————————————————————
*H Σουζάννε Μεταξά (Αρχαιολόγος/Βυζαντινολόγος) και η Μαρία Καλαντζή (Εκπαιδευτικός) ζουν με τις οικογένειές τους αντίστοιχα στη Βιέννη και στο Μπάντεν της Αυστρίας.
Το ίδιο ακριβώς έχω αναρωτηθεί πολλές φορές. Οι 9 στις 10 περιπτώσεις που ακούμε είναι πραγματικά καισαρικές τομές. Οι γιατροί απλά φοβίζουν τις μέλουσες μητέρες από την αρχή. Και όλα αυτά για τις μεγαλύτερες εισροές εσόδων και (φυσικά) χωρίς αποδείξεις. Και όταν ρωτάς για μεθόδους αναπνοών και εκπαίδευση στον φυσιολογικό τοκετό να δεις πως σε κοιτάζουν…
Πολύ δύσκολα θα αλλάξει πλέον αυτή η νοοτροπία της πλειοψηφίας των γιατρών.
Χαιρομαι που ανοιξατε μια πολυ ενδιαφερουσα συζητηση.Προσωπικα εχει τυχει να συζητησω με φιλους ιατρους εδω στο εξωτερικο που λιγο πολυ
μου ανεφεραν τα οσα και εσεις γραψατε.Θα ημουν πολυ περιεργος να ακουσω τη γνωμη ενος ελληνα ιατρου που εργαζεται και βιωνει την ελληνικη πραγματικοτητα του συστηματος υγειας δημοσιου η ιδιωτικου, αν και απο οτι υποψιαζομαι οι προγραμματισμενες γεννες με καισαρικη
ειναι κυριως εξασκουμενα στον ιδιωτικο τομεα.Πιθανον περαν του μεγαλυτερου κερδους που αποφερει η καισαρικη ειναι πιθανον ποιο ευνοικη ως προς τη διαχειρηση του χρονου για τις διαφορες κλινικες.Δεν θελω να ειμαι πολεμικος ως προς το υφος της ερωτησης μου αλλα μηπως κατι τετοιο αποτελει αρνητικο στοιχειο της ιδιωτικου συστηματος υγειας στη χωρα μας?Και τι ισχυει για παραδειγμα στις αλλες χωρες ωστε στον ιδιωτικο τομεα αυτη η αναζητηση του ευκολου κερδους να μην επιδιωκεται με τον ιδιο επιζημιο για τον ασθενη τροπο?
Ισως η ιδια τακτικη να εφαρμοζεται και στα δημοσια νοσοκομεια η ερωτηση παραμενει ιδια.Δεν εχω αυτοσκοπο να θιξω τα στραβα του ιδιωτικου τομεα που “εχωντας ως κυριο σκοπο το κερδος υπερβαινει καποιους ηθικους φραγμους…” διοτι αν κατι τετοιο δε συμβαινει στον ιδιο βαθμο στο εξωτερικο παει να πει οι ηθικη αυτοι φραγμοι ειναι ποιο ευθραυστοι στη χωρα μας.Εκτος και αν κανω λαθος στη βαση του θεματος και συμβαινει πολυ απλα να εχουν δικιο οι ελληνες ιατροι.Περιμενω καποιον ειδικο να με διαφωτησει.
Καλό θα ήταν να ζητηθεί και η γνώμη των γυναικολόγων-μαιευτήρων.διότι καλοί μεν οι προβληματισμοί αλλά οι ειδικοί τί έχουν να πούν;Η Καισαρική σαν επέμβαση που είναι,δεν είναι κατάλληλη για κάθε έγκυο.Υπάρχουν ενδείξεις και αντενδείξεις.
Πρίν λοιπόν αφορίσουμε κάποια ιατρική τεχνική καλό θα ήταν να ξέρουμε σε ποιούς ασθενείς πρέπει να προτείνεται και δε ποιούς όχι.
Σε πολλές περιπτώσεις σώζονται ζωές με τη διενέργεια μιας καισαρικής.Σε κάποιες άλλες μειώνεται σοβαρά η πιθανότητα επιπλοκών.Δεν έχω λόγο να πιστεύω οτι οι πλειονότητα των ιατρών είναι αδίστακτοι επαγγελματίες,άρα ανήθικοι
Και φυσικά εαν υπάρχουν γιατροί που ασκούν πλημελλώς τα καθήκοντα τους, δεν δικαιούμαστε να κάνουμε επικίνδυνες γενικεύσεις.Η γνώση είναι δύναμη.Η ημιμάθεια όμως..;
Οι έγγυες δεν είναι ασθενείς.
Δεν ισχυρίστηκα κάτι τετοιο. Απο τα συμφραζόμενα γίνεται σαφές οτι μιλάω γενικά για τις τεχνικές που εφαρμόζονται στην ιατρική πράξη.
“Πρίν λοιπόν αφορίσουμε κάποια ιατρική τεχνική καλό θα ήταν να ξέρουμε σε ποιούς ασθενείς πρέπει να προτείνεται και δε ποιούς όχι.”
Πιο σαφής δεν μπορώ να γίνω.Λυπάμαι
Αν και δε διαφωνώ με το πνεύμα του άρθρου, θα ήθελα να μου εξηγήσετε την παρακάτω φράση:”και στις ιδέες των γιατρών, οι οποίοι μονοπωλούν τεχνογνωσιακά τα περί της γέννας. ” Δηλαδή ποιοι θα έπρεπε να κατέχουν την τεχνογνωσία;
@Repanokratoras
Το τι γράψατε είναι σαφές. Δεν είναι σαφής η συνάφεια αυτής σας της αποστροφής με το θέμα του άρθρου όμως.
Ακριβώς επειδή η γέννα δεν είναι ασθένεια, και οι έγγυες δεν είναι ασθενείς, δεν είναι απαραίτητα ταιριαστό ένα μοντέλο αντιμετώπισής τους που τις εξομοιώνει με ασθένεια/ασθενείς, τόσο όσον αφορά τη μεταφορά πληροφορίας (ελάχιστη από Έλληνες γιατρούς προς ασθενείς συνήθως) όσο και στα μέσα αντιμετώπισης.
@Ναυάγιο: Οι μαίες επίσης. Δείτε το άρθρο για τα συμβαίνονται σε άλλες χώρες.
Για να μπορεσει κανεις να προσεγγισει το θεμα διαχρονικα , αξιζει να δει οτι στην Αρχαια Αιγυπτο η πρωτη κλινικη στην Ιστορια της Ανθρωποτητας ηταν ναος της θεας Αθωρ και οι πρωτοι μαιευτηρες ηταν ιερεις…η εισοδος του ανθρωπου στη ζωη λοιπον ειναι οσο περναει ο καιρος ολοενα και πιο εμφανες οτι ταυτιζεται με την υποταγη και προσαρμογη στις επιταγες της κοινωνιας στην εξαρτηση και βιομηχανοποιηση της ιδιας της ζωης …Δεν φταει κανεις για αυτο περισσοτερο απο οσο ολοι μαζι…Ο μαιευτηρας προγραματιζει πολλες γεννες γιατι εχει πολλες γυναικες πελατισες…Ο πατερας πινει τα ποτα με τους φιλους του στο μπαρ του λυλικιου , γιατι αυτο του μαθανε να κανει η μητερα του αλλα και η μητερα της γυναικας του που γεννα…Η πορεια εξαρτησης απο το συστημα και της αλλοτριωσης απο την ιδια την πραγματικοτητα του φαινομενου της ζωης ειναι ανεπιστρεπτι, οσο συνειδητα υποκυπτουμε στις αναγκες αυτοματισμου και απαξιωσης της ατομικης πρωτοβουλιας, ολως απαραιτητη μεν για τους νεοφιλελευθερους οταν προκειται με αυτο το προσχημα να εξασφαλισουν περισσοτερα κερδη σε αυτους που εχουν τα μεσα και καθοριζουν τις τυχες του συστηματος που με αυτους τους αυτοματισμους πετυχαινει την υποταγη ολων σε μη υπαρκτες αναγκες που τεινουν να γινουν στερεοτυπα και εξυπηρετουν βασικα το ιδιο το συστημα στο ονομα του ατομου και της ατομικοτητας…
Όσον αφορά τα comments 3. και 5. τονίζω ότι δεν αναλύουμε σ’αυτό το άρθρο την καισαρική τομή (η οποία ευτυχως υπάρχει για όσες έγκυες – όχι ασθενείς – δεν επιτρέπεται να γεννήσουν φυσιολογικά) σαν ιατρική τεχνική. Πρόκειται για το ότι εφαρμόζεται πιθανότατα ΧΩΡΙΣ να υπάρχουν επιπλοκές. Όταν πήγα για πρώτη φορά σε γυναικολόγο στην Ελλάδα δε με ρώτησαν “Πότε και πώς γεννήσατε;” αλλά “Με καισαρική γεννήσατε;”…………
Ως προς το comment 6: εδώ πρόκειται για το “μονοπωλούν”. Εκτός από τους γιατρούς οι οποίοι φυσικά είναι ειδικοί της γυναικολογίας και της μαιευτικής υπάρχουν επίσης οι μαίες που ειδικεύτηκαν στη γέννα ! Δεν είναι η μαία μόνο “βοηθός” του γιατρού, εξασκεί ένα επάγγελμα και συνεργάζεται με τους γυναικολόγους σε κάθε γέννα. Αυτό θέλαμε να τονίσουμε ότι μια γέννα δεν είναι μόνο η στιγμή του τοκετού (που ο γιατρός κάνει τη δουλειά του), είναι ένα σύνολο που αρχίζει από την προετοιμασία με γυμναστική, εξάσκηση στις αναπνοές και στις στάσεις κτλ. και οδηγεί σε μια φυσιολογική γέννα που η μέλλουσα μητέρα έχει επιλογές – και αυτό προσφέρουν μόνο οι μαίες, τουλάχιστον σε άλλες χώρες.
«Γιατί λοιπόν παραβιάζουμε τη φύση η οποία έκανε τη γυναίκα να γεννάει παιδιά με τις δικές της δυνάμεις;»
Γιατί πολύ απλά η φύση που έκανε τη γυναίκα να γεννάει παιδιά με τις δικές της δυνάμεις, αυτή η ίδια έστελνε πάρα πολλές επίτοκες στον άλλο κόσμο. Πριν βιαστούν να εξυμνήσουν το φυσιολογικό τοκετό οι δυο αρθρογράφοι θα ήταν σκόπιμο να έχουν ερευνήσει τι πιθανότητες επιπλοκών έχει ένας φυσιολογικός τοκετός και τι πιθανότητες έχει ένας με καισαρική τομή. Τόσο για τη μητέρα όσο και για το παιδί.
Προς όσους δε διάβασαν ή δεν κατάλαβαν το αρχικό κείμενο ή έκαναν όλα τα παραπάνω και παρόλ’αυτα επιμένουν ότι είναι λογικό στην σημερινή Ελλάδα ένα στα δύο παιδιά να γεννιούνται με καισαρική:
Πρώτα από όλα η καισαρική τομή είναι μία χειρουργική επέμβαση η οποία οφείλει να γίνεται υπό συγκεκριμένες ενδείξεις. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ στα ελληνικά και με απλά λόγια για την καισαρική τομή (ενδείξεις, διαδικασία, επιπλοκές κτλ).
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι “there is no justification for any region to have a rate higher than 10–15%” .
Άντε πες να δεχτούμε κι ένα ποσοστό της τάξεως του 20% στην πράξη.
Παρόλαυτα, σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα από τον Ελλαδικό χώρο, στα δημόσια νοσοκομεία το ποσοστό των γεννήσεων με καισαρική τομή φτάνει το 41% και στα ιδιωτικά το 53%!
Στις Η.Π.Α., μέσα σε ελάχιστα χρόνια είχαμε μία αύξηση των καισαρικών από περίπου 23% σε 30%. Ωστόσο, ακόμη και τώρα, το ποσοστό αυτό παραμένει αρκετά μικρότερο σε σχέση με τα ελληνικά δεδομένα. Στη Μεγάλη Βρετανία το ποσοστό των γεννήσεων με καισαρική τομή είναι περίπου 20% ενώ γενικά τα ποσοστά στις περισσότερες χώρες του πλανήτη κυμαίνονται μεταξύ 15% και 25%.
Έχουν καμιά ανατομική ή γενικά βιολογική ιδιαιτερότητα οι Ελληνίδες μητέρες ή καμιά άλλη ιδιαιτερότητα το ελληνικό περιβάλλον ώστε να εμφανίζει η χώρα μας αυτήν την απόκλιση;
Ennoeis ektos apo to oti oi mises einai tigka sta xlamydia kai tous erphtes kai exoun na gymnastoun 30+ xronia?
J95, δεν ξέρω αν τα παραπάνω τα αναφέρεις στα σοβαρά ως ιδιαιτερότητα των Ελληνίδων που δικαιολογεί τα αυξημένα ποσοστά καισαρικών ή για πλάκα.
Αλλά ακόμη κι αν, όπως υποψιάζομαι, ισχύει το δεύτερο οφείλω να απαντήσω γιατί υπάρχουν αναγνώστες που μπορεί να σε παρεξηγήσουν και όντως να το πάρουν στα σοβαρά.
Πρώτα από όλα, πράγματι, όπως προκύπτει κι από ανέκδοτα πρόσφατα στοιχεία φίλων μου γυναικολόγων, οι Ελληνίδες φαίνεται να έχουν υψηλά ποσοστά χλαμυδιακών λοιμώξεων, τουλάχιστον σε κάποιες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Ωστόσο ακόμη και στις Η.Π.Α. υπάρχουν περιοχές (με υψηλή ανάπτυξη) με ποσοστά λοιμώξεων >30% σε γυναίκες ηλικίας 15-19 ετών. Και φυσικά οι χλαμυδιακές λοιμώξεις καθεαυτές δεν αποτελούν ένδειξη για καισαρική τομή. Η ενδεδειγμένη αντιμετώπισή τους είναι η διάγνωσή τους μέσω του προληπτικού ελέγχου στο πρώτο τρίμηνο της κυήσεως και η θεραπεία τους με ασφαλή για το έμβρυο φάρμακα όπως π.χ. 1 gr από του στόματος αζιθρομυκίνη σε μία δόση.
Αναφορικά με τις ερπητικές λοιμώξεις. Η ενεργός ερπητική λοίμωξη των γεννητικών οργάνων (κι όχι απλά η οροθετικότητα) είναι πράγματι ένδειξη για καισαρική τομή. Όμως τα ποσοστά των ερπητικών λοιμώξεων των γεννητικών οργάνων είναι γενικά υψηλά. Στις Η.Π.Α. η οροθετικότητα του HSV-2 (του κλασικού ιού του έρπητα των γεννητικών οργανών) φτάνει το 25%. Εάν όμως συνυπολογίσουμε και τα ποσοστά έρπητα των γεννητικών οργάνων εξαιτίας της λοίμωξης από HSV-1 (δηλαδή του πολύ πιο διαδεδομένου ιού του επιχείλιου έρπητα που όλο και συχνότερα τελευταία μεταδίδεται στα γεννητικά όργανα εξαιτίας του στοματικού έρωτα) τα συνολικά ποσοστά έρπητα γεννητικών οργάνων στις Η.Π.Α. φτάνουν το 35%. Να σημειώσω εδώ ότι ο HSV-1 μεταδίδεται ευκολότερα στο νεογέννητο και προκαλεί συχνότερα λοιμώξεις των βλεννογόνων, του δέρματος και των οφθαλμών συγκριτικά με τον HSV-2, αν και ο HSV-2 προκαλεί συχνότερα εγκεφαλίτιδα και διανοητικές αναπηρίες.
Αυτά τα δεδομένα των HSV λοιμώξεων σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να δικαιολογήσουν ποσοστά καισαρικών της τάξεως του 40% με 50%!
Τέλος η έλλειψη φυσικής άσκησης προφανώς δεν είναι μόνο ελληνικό χαρακτηριστικό.
Να σημειώσω επίσης ότι η μητρική θνητότητα από την καισαρική τομή παραμένει περίπου 4 φορές μεγαλύτερη συγκριτικά με τον φυσιολογικό τοκετό, αν και φυσικά η θνησιμότητα και των δύο αυτών ιατρικών πράξεων έχει σημαντικά μειωθεί με την ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης. Γενικά για τις περισσότερες επιπλοκές που μπορεί να εμφανιστούν κατά τον τοκετό η καισαρική τομή εμφανίζει τα διπλάσια ποσοστά συγκριτικά με τον φυσιολογικό τοκετό.
Για αυτό και μόνο όταν διαπιστώνεται κάποια από τις ενδείξεις που αναφέρονται επιγραμματικά εδώ, τότε το όφελος της καισαρικής τομής είναι μεγαλύτερο από τη ζημία και θα πρέπει να προτιμάται του φυσιολογικού τοκετού. Οι ενδείξεις αυτές είναι αδύνατο να πληρούνται στο 50% των γυναικών ακόμη και του πιο ασθενικού λαού! Άντε να φθάσουμε στο 20% το πολύ.
Δεν είμαι γιατρός, απλά σας λέω τους λόγους για τους οποίους όλες οι γνωστές μου γέννησαν με καισαρική. Ή τέλος πάντων τους λόγους που επικαλέστηκαν οι γιατροί τους. Οι οποίοι προφανώς βρίσκουν και τα κάνουν: η μέση Ελληνίδα γνωρίζει για το αναπαραγωγικό της σύστημα ακριβώς όσα γνώριζε και στο Μεσαίωνα, με τη διαφορά ότι έχει πολύ πιο σέξαλλη ζωή.
Πάντως όποιος λόγος και να συντρέχει για τα αυξημένα ποσοστά καισαρικών *γενικότερα*, αυτό το *+9%* καισαρικών στα *ιδιωτικά* μαιευτήρια ΙΜΗΟ τα λέει όλα.
J95 Πρόσεξε επίσης τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία στην εργασία που παρέθεσα:
Στα δημόσια νοσοκομεία αυτό το 41% των συνολικών γεννήσεων με καισαρική τομή αναλύεται σε 52% για τις Ελληνίδες και 26% για τις μετανάστριες. Επομένως μια στις δύο Ελληνίδες γεννά με καισαρική τομή είτε στα ιδιωτικά, είτε στα δημόσια νοσοκομεία. Εντωμεταξύ, καταλαβαίνεις ότι τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα σαν αυτά που ανέφερες πριν δεν περιορίζονται μόνο στις Ελληνίδες. Παρόλαυτα, μόνο το 26% των μεταναστριών γεννάει με καισαρική τομή. Ένα ποσοστό αρκετά πιο κοντά στο ιδανικό.
Επίσης, σύμφωνα με την ίδια μελέτη, στα ιδιωτικά νοσοκομεία το απίστευτο ποσοστό των 65% των γυναικών με ιδιωτική ασφάλιση γεννούν με καισαρική τομή σε αντίθεση με τις γυναίκες που πληρώνουν στο χέρι και έχουν ποσοστό καισαρικών 24%.
Είναι προφανές ότι τα υψηλότατα ποσοστά των καισαρικών στην Ελλάδα οφείλονται σε προκλητή ζήτηση. Αυτό είναι γενικότερα γνωστό στον ελληνικό ιατρικό χώρο και συζητιέται και στηλιτεύεται συνέχεια (χωρίς φυσικά να θέλουμε να φτάσουμε στο άλλο άκρο της φοβίας των καισαρικών, οι οποίες είναι αναμφισβήτητα προς όφελος της εγκύου όταν υπάρχουν μία ή περισσότερες από τις ενδείξεις της καισαρικής). Το γεγονός ότι αυτό δε φαίνεται να έχει περάσει στο ευρύ κοινό είναι πρόβλημα.
Μπορείτε να παραπέμψετε σε κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ότι «η μητρική θνητότητα από την καισαρική τομή παραμένει περίπου 4 φορές μεγαλύτερη συγκριτικά με τον φυσιολογικό τοκετό» κι ότι «για τις περισσότερες επιπλοκές που μπορεί να εμφανιστούν κατά τον τοκετό η καισαρική τομή εμφανίζει τα διπλάσια ποσοστά συγκριτικά με τον φυσιολογικό τοκετό», γιατί ο μαιευτήρας μας άλλα μας έλεγε – ειδικά αφ’ ότου η γενίκευση της επισκληριδίου περιόρισσε τους κινδύνους της γενικής αναισθησίας; Τα στοιχεία αυτά άραγε αφορούν αποκλειστικά επιπλοκές του τοκετού ή περιλαμβάνουν και άλλες επιβαρυντικές καταστάσεις που οδήγησαν στην καισαρική; Να σημειωθεί ότι στο σχετικό άρθρο της Wikipedia σχεδόν όλες οι επιπλοκές έχουν να κάνουν με τη γενική αναισθησία, για να μη μιλήσουμε για κάτι τερατολογίες του τύπου «full recovery of mobility can take several weeks or more», όταν οι επίτοκες με καισαρική περπατούν στο 12ωρο!
Vrennus, δε γνωρίζω τι σου είπε ή γιατί στο είπε ο μαιευτήρας σου ή τι μπορεί εσύ να κατάλαβες ότι σου είπε. Επίσης δεν γνωρίζω τον λόγο που οδήγησε εσένα (ή τη γυναίκα σου αν είσαι άντρας) στην καισαρική τομή. Δε θα μπορούσα και δε δέχομαι να κάνω τηλε-διαγνώσεις ή να δίνω τηλε-συμβουλές για εξατομικευμένες περιπτώσεις.
Αυτό που μπορώ να κάνω είναι να σου παραθέσω σχετικά δεδομένα από τη διεθνή βιβλιογραφία για το τι συμβαίνει στον γενικό πληθυσμό.
Θέλω πριν αρχίσουμε να κάνω ένα διαχωρισμό μεταξύ της καισαρικής τομής από επιλογή της γυναίκας/elective caesarian birth (εφεξής θα τη λέω ELCB) και επείγουσας καισαρικής τομής/Emergent Cesarean Birth (εφεξής θα τη λέω EMCB). Η γενική αναισθησία χρησιμοποιείται κυρίως στις EMCB (σε περίπου 20% με 30% των περιπτώσεων) ενώ μία γυναίκα με ELCB θα προτιμήσει την επισκληρίδιο (σε περίπου 90% των περιπτώσεων). Εφεξής θα ονομάζω τον φυσιολογικό τοκετό VB (από το vaginal birth) και το σύνολο των καισαρικών TCBs (από το Total Cesarean Birth).
Αναφορικά με τη σύγκριση των ποσοστών θανάτου ανέφερα συνειδητά έναν καλό μέσο όρο αυτών που έχω υπόψιν. Για παράδειγμα, στο Πανεπιστημιακό σύγγραμα που διδάσκεται σήμερα στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών “Σύγχρονη Μαιευτική και Γυναικολογία” Τόμος ΙΙ του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Κρεατσά σελ. 106-107 γράφει: “Πρέπει βέβαια να τονισθεί ότι παρά το ότι η μητρική θνησιμότητα από την καισαρική τομή έχει σημαντικά μειωθεί, εντούτοις βρίσκεται 5 και 6 φορές πιο ψηλά από το φυσιολογικό τοκετό“.
Τα πιο πρόσφατα και εκτενή δεδομένα προέρχονται από τη Μεγάλη Βρετανία και από ένα από τα μεγαλύτερα ιατρικά audits που υπάρχουν ως σήμερα. Το περίφημο “Why Mothers Die – Report on confidential enquiries into maternal deaths in the United Kingdom”. Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στην έκδοση για το 2000-2002. Σύμφωνα με αυτό, στη Μεγάλη Βρετανία είχαμε τους εξής θάνατους σε κάθε 100.000 γεννήσεις ανά μέθοδο τοκετού :
VB: 48
EMCB: 208
ELCB: 136
TCB: 172
Η προσωπική μου άποψη: Τα δεδομένα είναι σίγουρα ενδεικτικά αλλά νομίζω ότι μπορεί εδώ (για διάφορους θεωρητικούς λόγους και επίσης ως ζήτημα μεθοδολογίας) να υπάρξει αμφιβολία αναφορικά με τη στιβαρότητα των δεδομένων και την ερμηνεία τους. Ωστόσο για να δεχτώ οποιαδήποτε διαφορετική θεωρία δίχως να περπατάω στο κενό χρειάζομαι δεδομένα κατά προτίμηση από RCTs, τα οποία ως σήμερα δεν υπάρχουν. Επίσης θα ήταν ενδιαφέρον να είχαμε και τα αντίστοιχα δεδομένα θνητότητας και νοσηρότητας καισαρικών και VBs στον Ελλαδικό χώρο αντί να χρησιμοποιούμε ξένα στοιχεία.
Αναφορικά τώρα με τη νοσηρότητα (επιπλοκές). Η προσωπική μου άποψη ως ερευνητή και γενικά εξοικειωμένου με τις ιδιαιτερότητες της βιοστατιστικής είναι ότι τα πιο στιβαρά δεδομένα προερχόμενα μάλιστα από RCTs (δες εδώ τι είναι οι RCTs, οι οποίες -για διάφορους λόγους που δε θα αναλύσω εδώ αν και προκύπτουν από το λινκ- είναι πολύ δύσκολο να οργανωθούν για τη σύγκριση ELCB και VB) είναι αυτά της ανάλυσης της ομάδας Cochrane των αποτελεσμάτων των Βreach trials (σε εγκυμοσύνες δηλαδή με ισχιακή προβολή). Το στήσιμο αυτών των μελετών μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε άμεση σύγκριση της διαφοράς στη μητρική νοσηρότητα μεταξύ των ELCBs και των VBs έχοντας αποκλείσει τον συγχυτικό παράγοντα των επιβαρυντικών καταστάσεων που μπορεί να οδηγήσουν στην καισαρική. Η ανάλυση λοιπόν έδειξε σχετικό κίνδυνο/relative risk (RR) μητρικής νοσηρότητας κατά τον τοκετό των ELCBs συγκριτικά με τις VBs 1.29 με τα 95% όρια αξιοπιστίας να είναι 1.03 έως 1.61. Αυτό σημαίνει ότι σύμφωνα με μερικά από τα πιο επιστημονικά στιβαρά δεδομένα μας, οι ELCBs έχουν περίπου 30% μεγαλύτερο κίνδυνο επιπλοκών συγκριτικά με τις VBs.
Θα συνεχίσω τώρα με κάποιες ενδεικτικές μελέτες (όλες πρόσφατες – χρονολογούνται από το 2000 κι έπειτα) για τη σύγκριση των επιπλοκών και παραθέτοντας και τα σχετικά abstracts των εργασιών αυτών στη βάση δεδομένων Medline, από όπου μπορεί όποιος έχει πρόσβαση να διαβάσει και τα πλήρη κείμενά τους.
Ξεκινάμε με ορισμένες επιπλοκές της μητέρας (όπου οι εργασίες ξεχωρίζουν μεταξύ των τύπων καισαρικής θα τις παραθέτω):
Πνευμονική εμβολή (Η εργασία, παραθέτω τον RR καθώς και σε παρένθεση τα 95% όρια αξιοπιστίας):
VB: 42.1 (24.6-71.9)
TCB: 370.4 (220.3-622.6)
Αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (Η εργασία, παραθέτω τον RR καθώς και σε παρένθεση τα 95% όρια αξιοπιστίας)
VB: 71.2 (48.7-104.6)
TCB: 309.4 (190.2-503.1)
Πυρετός (Η εργασία)
VB: 0.2%
EMCB: 3.3%
ELCB: 1.1%
Πρώιμη επιλόχεια αιμορραγία (Η εργασία)
VB: 5.1%
EMCB: 7.5%
ELCB: 3.8%
Για την πρώιμη επιλόχεια αιμορραγία φαίνεται ότι η ELCB έχει μικρότερη νοσηρότητα συγκριτικά με την VB.
Και πάμε στις επιπλοκές του νεογνού:
Εμμένουσα πνευμονική υπέρταση (η εργασία)
VB: 0.08%
TCB: 0.4%
ELCB: 0.37%
Παροδική ταχύπνοια (η εργασία)
VB: 1.1%
TCB: 3.5%
ELCB: 3.1%
Σύνδρομο αναπνευστικής ανεπάρκειας (η εργασία)
VB: 0.1%
TCB: 0.47%
ELCB: 0.2%
Άσθμα στην ηλικία των 7 ετών (η εργασία)
VB: 3.3%
TCB: 4.2%
Θετικές αλλεργικές δοκιμασίες (η εργασία)
VB: 11%
TCB: 22%
Νεογνική θνησιμότητα (η εργασία)
VB: 0.62 ανά χίλιες γεννήσεις
ELCB: 1.77 ανά χίλιες γεννήσεις
Επίσης αυτή η κατευθυντήρια οδηγία από το Royal College of Obstetricians and Gynaecologists, ενός από τους πλέον αρμόδιους για το θέμα μας επιστημονικούς οργανισμούς στην Ε.Ε. μπορεί να σου λύσει πολλές απορίες που δεν προλαβαίνω να θίξω. Για τις επιπλοκές διάβασε τους πίνακες 3.1a-3.1b των σελίδων 22-23.
Χειμαρρώδης η ανάλυση, πραγματικά! Εμείς (η σύζυγος δηλαδή) οδηγηθήκαμε στην καισαρική λόγω σοβαρών επιπλοκών. Ο μαιευτήρας μας είχε μάλλον κατά νου διάφορες «μαγκιές», όπως τις απεκάλεσε, στις οποίες επιδίδονται συνάδελφοί του προκειμένου να καυχηθούν ότι κατάφεραν να πάρουν το παιδί «από κάτω». Είναι, μήπως, και ζήτημα προσέγγισης του γιατρού; Δηλαδή, κάποιοι μαιευτήρες να προτιμούν μια καισαρική από μια δύσκολη φυσιολογική γέννα;
Η ένστασή μου, καθώς και η όλη συζήτηση από την αρχή του άρθρου για τις καισαρικές αφορά τις περιπτώσεις χωρίς επιπλοκές ή ενδείξεις.
Εφόσον οι σοβαρές επιπλοκές που αναφέρεις αποτελούν ενδείξεις καισαρικής τότε μπαίνουμε στο 15% με 20% των περιπτώσεων όπου η καισαρική τομή δικαιολογείται. Σε κάποιες περιπτώσεις, παρά τις επιπλοκές και τις δυσκολίες, μπορεί θεωρητικά να γίνει τοκετός από τον κόλπο. Ωστόσο, νομίζω ότι εδώ παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο παράγοντες όπως η εξοικείωση του γιατρού (ή της κλινικής ή γενικά των περισσοτέρων Ελλήνων ή και ξένων ιατρών) με τους εκάστοτε χειρισμούς. Όλα αυτά τα νούμερα και οι εργασίες που παρέθεσα αντιπροσωπεύουν το επιστημονικό πρόσωπο της ιατρικής. Όπως όμως γράφεται χαρακτηριστικά στην εισαγωγή της περίφημης Παθολογίας του Harrison: “This combination of medical knowledge, intuition, and judgement defines the art of medicine, which is as necessary to the practice of medicine as is sound scientific base”.
Η τελική απόφαση του ιατρού για τι χειρισμό θα κάνει με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλά και την προσωπική του κρίση, τις δυνατότητές του (ατομικές ή του χώρου στον οποίο βρίσκεται), τις ανάγκες του ασθενούς και την ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης αποτελεί μέρος της ιατρικής τέχνης.
Απλά, όταν φτάνουμε στο σημείο μία στις δύο γεννήσεις να γίνονται με καισαρική τότε μάλλον παραπροβάλλαμε την τέχνη και ξεχάσαμε την επιστήμη.
Τα δεδομένα στα οποία παραπέμπει ο Παύλος Μσάουελ ανταποκρίνονται σ’αυτά που γράψαμε. Αφού είχαμε μιλήσει με αρκετές γυναίκες (Ελληνίδες) για τον τοκετό τους, αποδείχτηκε ότι εκτός από 2-3 εξαιρέσεις κάνανε ΟΛΕΣ καισαρική. Άμα σκεφτείς ότι στον κύκλο τον γνωστών/φιλενάδων μας στο εξωτερικό δεν γέννησε ΚΑΜΙΑ με καισααρική, ούτε αυτές που κάνανε δίδυμα!Η αφορμή να ανοίξουμε τελικά μια συζήτηση πάνω σ’αυτό το θέμα ήταν ότι οι Ελληνίδες που κάνανε καισαρική έπρεπρε να χειρουργηθούν σχεδόν όλες για τον ίδιο λόγο! Σύμπτωση; Δε νομίζω. Το ποσοστό των 53% τό αποδεικνύει. Άλλο να αποφασίσει μια γυναίκα συνειδητά να μη θέλει να γεννήσει φυσιολογικά, άλλο να υπάρχουν σοβαρές επιπλοκές στην εγκυμοσύνη ή στη γέννα και άλλο να επιβάλλεται η καισαρική τομή!
Ένα κύριο πρόβλημα αποτελεί η έλλειψη της ενημέρωσης των γυναικών στην Ελλάδα στο ευρύ θέμα του τεκετού. Κι όταν είσαι ανενημέρωτη πιστεύεις ότι σου λέει ο γιατρός σου.
Πραγματικα δεν ηλπιζα σε καλυτερη αναλυση.Αυτο ομως που μου εκανε εντυπωση τελικα ισως σας φανει παραξενο ειναι η μικρη διαφορα ποσοστου καισαρικης τομης στα ιδιωτικα και δημοσια νοσοκομεια.Καποιος πριν ειπε πως η διαφορα ειναι μεγαλη.Ισως εχει δικιο(εξαρταται απο την οπτικη γωνια) ομως προσωπικα πιστευω ειναι μικρη και το κυριοτερο και τα 2 αρκετα ψηλοτερα σε σχεση με τα φυσιολογικα.Καταληγω στο συμπερασμα οτι εχει να κανει με λανθασμενη νοοτροπια απο πλευρας των ιατρων και παιδειας απο πλευρας ασθενων.Πολλα μπορουν να αλλαξουν με σωστη ενημερωση και εκπαιδευση.
Να σας πω την αληθεια ειμαι λιγακι ανακουφισμενος.Αν π.χ. εβγαινε ποσοστο στα δημοσια γυρω στο 25 με 30%(οπως περιμενα και φοβομουν)θα επεφτα σε μελαγχολια.Οχι γιατι θα ηταν νροπιαστικο για το ιδιωτικο τομεα υγειας στη χωρα μας(ειλικρινα με ενδιαφερει λιγο) αλλα σημαινε οτι δεν ειναι κυριως η λανθασμενη νοοτροπια αλλα και το τυφλο κυνηγι ευκολου κερδος(δε λεω οτι και τωρα δεν υφισταται αλλα θελω να πιστευω σε μικρο ποσοστο/σας ειπα εχω αναγκη να πιστευω προτιστως στις αγνες προθεσεις των συνανθρωπων μου)
12% (nomiza 9% alla twra eida ta noumera) einai kati parapanw apo statistically significant.
12% περισσοτερες καισαρικες στον ιδιωτικο ειναι λιγο.Μην ξεχνας πως στον ιδιωτικο καταφευγουν οι περισσοτεροι που γνωριζουν απο πριν πως θα εχουν για διαφορους λογους(λοιμωξεις κτλ.) μια μη φυσιολογικη γεννα.Καταλαβαινεις λοιπον πως αυτο το 12 γινεται πολυ πολυ μικροτερο οσων αφορα την κακοβουλια.Το κυριο παντως θεμα ειναι πως ειναι υψηλα και τα 2 ποσοστα.
To αρθρο σε γενικες γραμμες κινειται στη σωσστη κατευθυνση αλλα η ανλογια καισαρικων/φυσιολογικου τοκετου ειναι ανω του 50%.απλως θελω ν αβαλω και καποιες αλλες παρα,ετρους που επισης ειναι σημαντικοί οπως ο προγραμματισμος του τοκετου κατα που βολευει το θεραποντα γιατρο οσο και τη γυναικα που νοιωθει περισσοτερο ασφαλης καθως επισης και η διαδικασια ειναι πιο περιορισμενη χρονικα.Επισης θεωρειται οτι το νεογνο ερχεται στο κοσμο πιο ανετα μη υφισταμενο ολο το stress της διοδου απο το γεννητικο σωλήνα.Τελος ο ρολος του γιατρου και του υπολοιπου προσωπικου ειναι πιο εντονος και απαραιτητος αλλα και εξ αυτού του λογου πιο υπευθυνος(σημειώστε οτι στις αλλοδαπες γυναικες που γεννουν στην Ελλαδα επειδη και η σχεση γιατρου -γυναικας ειναι λιγοτερο στενη οι καισαρικες τομες ειναι μειωμενες κατα το ημιση περιπου).Εχει βεβαια η καισαρικη τομη μεγαλυτερη θνησιμοτητα και νοσηροτητα για τη γυναικα αλλα ουτως η αλλως ειναι στη χωρα μας παρα πολυ χαμηλα
Συγχαρητήρια για το άρθρο. Χαίρομαι πρώτα πρώτα γιατί γράφηκε και ύστερα γιατί διαβάζεται και γίνεται αφορμή για συζήτηση.
Μερικά πράγματα να προσθέσω:
1. Γιατί αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης στη γυναίκα εκ μέρους της κοινωνίας αλλά και της ίδιας; Η γυναίκα γεννά, όχι ο κάθε γιατρός. Αν δεν συντρέχει κάποιος σοβαρός λόγος, θα καταφέρει να γεννήσει η ίδια το παιδί της.
2. Ελάχιστες κλινικές έχουν ιστοσελίδα. Δεν θεωρούν απαραίτητο να μας δώσουν μια καλή εικόνα; Τόσο αυτονόητο το θεωρούν ότι εμείς τους έχουμε ανάγκη και θα τρέξουμε σ΄αυτούς; Οι λίγες κλινικές που έχουν σελίδα επικεντρώνονται στην πολυτέλεια,στην τεχνολογική υποδομή και στην ιατρική εμπειρία. Δηλαδή “εμείς ξέρουμε, αφήστε τα πάντα σε μας, εσείς όταν συνέλθετε από τη νάρκωση απλώς καμαρώστε για τη χλιδάτη γέννα”.
3. Δώστε στο google τη λέξη “μαία”. Παρατηρείτε ότι οι πρώτες και οι περισσότερες σελίδες αφορούν τη μυθική Μαία, τη μητέρα του Ερμή; Ας μην το σχολιάσω.
συγχαρητηρια για το αρθρο. To ανέβασα και στο blog μου. επίσης γινεται μια “ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ” Δυστυχώς στη Θεσσαλλονίκη
ΤΕΤΑΡΤΗ, 19 ΜΑΡΤΙΟΥ 2008
7.00μ.μ
CITY COLLEGE, Τσιμισκή
13, Θεσσαλονίκη
όποιος ενδιαφέρεται να μου στείλει email να του στείλω το pdf που μου στείλαν. Μακάρι να γίνει κάτι τέτοιο και στην Αθήνα
“12% περισσοτερες καισαρικες στον ιδιωτικο ειναι λιγο.Μην ξεχνας πως στον ιδιωτικο καταφευγουν οι περισσοτεροι που γνωριζουν απο πριν πως θα εχουν για διαφορους λογους(λοιμωξεις κτλ.) μια μη φυσιολογικη γεννα.”
Μια μικρή λίγο άσχετη παρέμβαση – το παραπάνω υπογραμμισμένο σχόλιο καμμία σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα. Μια επίτοκος επίλεγει συνήθως εξαρχής και το μαιευτήριο στο οποίο θα γεννήσει, συνήθως εκεί που της προτείνει ο γιατρός της. Δεν έχω ακούσει ποτέ να γίνεται επιλογή μαιευτηρίου ιδιωτικού ή δημοσίου ανάλογα με την πιθανότητα ή όχι φυσιολογικής γέννας.
Η γνώση ήταν, είναι και πάντα θα είναι δύναμη. Τόσο η πρόληψη, όσο και η γνώση ανέκαθεν αποτελούσαν την καλύτερη θεραπεία. Όσο περισσότερα γνωρίζει η γυναίκα για το σώμα της και προετοιμαστεί για τον τοκετό της τόσο καλύτερα είναι.
Για περισσότερες πληροφορίες μπορεί να απευθυνθείτε στο htttp://toketosgr.blogspot.com