Η επαπειλούμενη οικονομική χρεοκοπία της χώρας μας φέρνει αντιμέτωπους με τις πρακτικές και νοοτροπίες που κατέστησαν δυνατή τη χρεοκοπία – την ηθική αμβλύνοια, την απαξίωση των θεσμών, την έλλειψη ηγεσίας. Τα τελευταία τράντα χρόνια στην Ελλάδα κατασκευάστηκε ένας ναρκισιστικός ανθρωπότυπος, κύρια γνωρίσματα του οποίου είναι η περιφρόνηση κανόνων, η καιροσκοπική ιδιοτέλεια, και ο άνευ αρχών ευδαιμονισμός. Η οικονομική μας αθλιότητα μας ωθεί, επιτέλους, να αναστοχαστούμε την ανθρωπολογία μας.

Αν και στην κατασκευή του ναρκισιστικού ανθρωπότυπου συνέβαλλαν πολλοί παράγοντες, σημαντικές ευθύνες έχει η ηγετική ελίτ της χώρας. Δεν αναφέρομαι τόσο στη χαμηλή ποιότητα της πλειονότητας των πολιτικών σε όλα τα επίπεδα (αυτό έχει πάψει να μας εκπλήσσει), όσο στην ηγέτιδα τάξη που διοικεί τους θεσμούς. Η ραγδαία απαξίωση των θεσμών κατέστη εφικτή στο μέτρο που η άκρατη κομματικοποίηση του δημόσιου βίου, η έλλειψη επαγγελματισμού, και η κυρίαρχη ιδεολογία του ναρκισιστικού λαϊκισμού ανέδειξαν σε ηγετικές θέσεις «ανθρωπάκια» (για να δανεισθώ τη φράση του διευθυντή της «Καθημερινής» κ.Παπαχελά), των οποίων κύριο κίνητρο δεν είναι η προαγωγή των «ενδογενών αξιών» που διέπουν τη λειτουργία του θεσμού, αλλά η ικανοποίηση ιδιοτελών επιδιώξεων.

Τα «ανθρωπάκια» θέλουν να είναι αρεστοί σε όλους• είναι συστηματικοί «ισορροπιστές», λατρεύουν την ηδονή της εξουσίας, σχετικοποιούν τους κανόνες, λειτουργούν με κύριο γνώμονα την αυτο-αναφορικότητα. Η παρρησία, το ηθικό ανάστημα, η τόλμη δεν τους είναι γνωστές συμπεριφορές. Προτιμούν να κλείνουν τα μάτια σε απαράδεκτες πρακτικές για να αποφύγουν τις σκληρές επιλογές που το διοικείν επιβάλλει. Δεν αισθάνονται ότι υπηρετούν μακροχρόνιες αξίες, γι αυτό εύκολα προβαίνουν σε καιροσκοπικούς συμβιβασμούς. Δεν επιδιώκουν να εμπνέουν τους άλλους με το παράδειγμά τους, αρκούνται στην ασπόνδυλη μικρο-διαχείριση. Κυρίως είναι αναρριχητικοί τακτικιστές. Στο μέτρο που διαθέτουν όραμα και στρατηγική, αφορά το άτομό τους, τη διαχείριση της «εικόνας» τους, προκειμένου να ανέλθουν σε «ανώτερα» αξιώματα. Συναλλάσσονται με όσους χρειάζονται ή απειλούν την εξουσία τους, ανέχονται εξευτελιστικές για τους ίδιους και το θεσμό συμπεριφορές, εκλογικεύουν τις αυτο-εξυπηρετικές επιλογές τους με όρους πολιτικής ορθοφροσύνης. Κρύβουν τον γλοιώδη κομφορμισμό τους πίσω από το προσωπείο της κομψής «υπευθυνότητας». Ο φαρισαϊσμός είναι δεύτερη φύση τους.

Που ευδοκιμεί αυτό το είδος; Εκεί όπου οι φορείς νόμιμης εξουσίας δεν έχουν νοοτροπία κυβερνήτη θεσμού, αλλά διαχειριστή εξουσιαστικών προνομίων. Τα πανεπιστήμια είναι χαρακτηριστική περίπτωση. Στους χώρους που θα περίμενε να δει κανείς υποδείγματα ηγετικής συμπεριφοράς – ευτολμίας, παρρησίας, ανιδιοτελούς προσφοράς – συναντά συχνά δειλία, απραξία, αυτο-εξυπηρετικό πνεύμα. Οχι σπάνια, με τιμητικές φυσικά εξαιρέσεις, οι ακαδημαϊκές ηγεσίες αποφεύγουν τις δύσκολες επιλογές, μεριμνούν για τα μικρο-συμφέροντά τους (ατομικά, συγγενικά, φιλικά, κομματικά), αναμασσούν την ξύλινη γλώσσα της κρατούσας πολιτικής ορθοφρσύνης, λένε στην κάθε ομάδα αυτά που θέλει να ακούσει. Οι ακαδημαϊκοί ηγέτες-«ανθρωπάκια» έχουν ορίζοντα αναφοράς αντίστοιχο του αναστήματός τους• προσαρμόζουν το ρόλο στα μέτρα τους.

Ζητά η υπουργός Παιδείας από τους πρυτάνεις να οριοθετήσουν το χώρο του ασύλου. Τι απαντά ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών; «Δεν είναι δυνατόν να ζητά το υπουργείο να οριοθετήσω τους χώρους σε 418 κτίρια του ιδρύματος. Ας κοιτάξει η πολιτεία να ανοίξει άλλα ζητήματα»! Ναι, σωστά διαβάσατε: ο πρύτανης αρνείται να κάνει τη δουλειά του, προφανώς για να μη συγκρουστεί με τις κομματικές ολιγαρχίες που λυμαίνονται τα πανεπιστήμια. Αν όμως ο πρύτανης δεν εφαρμόζει το νόμο, γιατί να το κάνει ο φοιτητής; Αν ο πρύτανης αδιαφορεί για την προστασία της δημόσιας περιουσίας, γιατί να τη σεβαστεί ο καταληψίας; Αν ο πρύτανης δεν εμπνέει σεβασμό με την ηγετική συμπεριφορά του, γιατί να του αποδώσει τον οφειλόμενο σεβασμό η ακαδημαϊκή κοινότητα;

Οι καθηγήτριες της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίες Κουτσογιάννη και Τζώνου θέλουν να εφαρμόσουν το νόμο, ο οποίος ρητά προβλέπει μέγιστη εξεταστική περίοδο τριών εβδομάδων. Οι φοιτητές αντιδρούν (θέλουν εξεταστική περίοδο δύο μηνών!) και μερικοί τραμπούκοι καταλαμβάνουν το εργαστήριο των καθηγητριών, με το ανατριχιαστικό σύνθημα «Δεν υπάρχουν νόμοι και κανονισμοί, νόμος είναι η ανάγκη του κάθε φοιτητή»!. Πως αντιδρά ο πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής; Επιπλήττοντας εμμέσως τις καθηγήτριες, διότι παραβιάζουν το «εθιμικό δίκαιο, το οποίο έχει διαμορφωθεί από φοιτητές και διδάσκοντες τα τελευταία 23 χρόνια». Ναι, σωστά διαβάσατε. Τι «εθιμικό δίκαιο» της Ιατρικής Σχολής, προϊόν χρόνιας συμπαιγνίας καθηγητών-φοιτητών προς αμοιβαίο όφελος (οι καθηγητές «εξαγοράζουν» τη δυνατότητα να εκπληρώνουν ασυνεπώς στις υποχρεώσεις τους, οι φοιτητές να παίρνουν άκοπα το πτυχίο τους), υπερισχύει του νόμου! Οι πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου Αθηνών «εθιμικά» σιωπούν!

Ποιός είναι, τυπικά, ο λόγος της καθιέρωσης του «εθιμικού δικαίου»; «Η ιδιαιτερότητα του προγράμματος σπουδών της Ιατρικής Σχολής», παρατηρεί εμβριθώς ο πρόεδρός της, όπως ο μεγάλος αριθμός μαθημάτων και η καθυστερημένη διανομή συγγραμμάτων. Να πως παράγεται η μετριότητα, κλιμακώνεται σε αθλιότητα, και επέρχεται η απαξίωση των θεσμών: οι ιθύνοντες επιλέγουν να συναλλάσσονται με τους διοικούμενους, εκμαυλίζοντάς τους με τη λαϊκιστική παραχώρηση «προνομίων» (εν προκειμένω, εξεταστικές διευκολύνσεις, ευφημηστικά αποκαλούμενες από τον πρόεδρο της Ιατρικής μια «λειτουργική πρακτική»). Αντί η ηγεσία της Ιατρικής Σχολής να υπερασπισθεί με σθένος και παρρησία τις αξίες του θεσμού που εξελέγη να υπηρετεί, απαιτώντας την άρση των «ιδιαιτεροτήτων», συμβιβάζεται με αυτές• ανέχεται «εθιμικά» την παρανομία και την υποβάθμιση της ποιότητας σπουδών. Βολεύονται πολλοί…

Με την αυστηρή επιτήρηση, η ΕΕ μάλλον θα μας σώσει από τις άφρονες οικονομικές επιλογές του διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος. Από τους ηγέτες-«ανθρωπάκια» που απαξιώνουν τους θεσμούς, ποιός θα μας σώσει;

Χαρίδημος Τσούκας