του Κωνσταντίνου Μιχαηλίδη
Η αυτοδιάθεση του ατόμου είναι μια απ’τις βασικές αρχές του φιλελευθερισμού. Ο καθένας από μας να μπορεί να είναι ελεύθερος να εγκρίνει ή να ακυρώνει κάθε μορφής παρέμβαση ή αλλαγή στο σώμα του, τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του όσο και μετά το θάνατό του. Η θεσμοθέτηση μιας Βιολογικής Διαθήκης (a “Living Will [1]”) έρχεται να προσθέσει αυτό το απαραίτητο και αδιαφιλονίκητο δικαίωμα του κάθε ελεύθερα σκεπτόμενου ανθρώπου, κατά αναλογία με την κλασική [οικονομικού χαρακτήρα] διαθήκη.
Οι περισσότεροι από μας- ιδιαίτερα οι νεότεροι- ζούμε ξένοιαστοι τις ζωές μας σπάνια αναλογιζόμενοι βαριές αρρώστιες, σοβαρά ατυχήματα ή άλλες απρόοπτες καταστάσεις που μπορούν ν’αλλάξουν σημαντικά το ρου της καθημερινότητάς μας. Είναι φυσικό επακόλουθο, λοιπόν, το μεγαλύτερο ποσοστό του κόσμου να μη λογαριάζουμε τις πιθανές συνέπειες που μπορεί να φέρει ένα τραγικό γεγονός στη ζωή μας ή των προσώπων που αγαπούμε. Η δικιά μας αφέλεια σε συνδυασμό με το νομικό κενό που υπάρχει στις περισσότερες χώρες για την αυτοδιάθεση της βιολογικής μας υπόστασης φέρνει στην επιφάνεια ένα μεγάλο και προβληματικό εμπόδιο: τι γίνεται με τη ζωή μας όταν βρεθούμε σε μια κατάσταση που αδυνατούμε να πάρουμε οι ίδιοι αποφάσεις;
Σε αρκετές δυτικές κοινωνίες είναι ταμπού κάποιος να μιλάει για ευθανασία. Αρκετοί θρησκευτικοί κύκλοι την θεωρούν ισοδύναμη της αυτοκτονίας ή του φόνου. Οι ίδιοι οι απλοί άνθρωποι που πολλές φορές διακατέχονται από προκατάληψη προσπαθούν ν’αποφεύγουν συζητήσεις που εμπεριέχουν τις λέξεις θάνατος, κώμα, τετραπληγικός, κλπ. Οι διαθήκες, πέρα από σχετικά μεγάλες περιουσίες είναι σχετικά ασυνήθεις πρακτικές για τους περισσότερους κοινούς πολίτες σε νεαρή ηλικία. Σπανίως ένα άτομο εκφράζει τι θα γίνει με «τη δικιά του περίπτωση» σε περίπτωση σοβαρού υγειονομικού κωλύματος.
Τι ακριβώς όμως είναι η ευθανασία και γιατί υπάρχει ένας μύθος πίσω απ’την πρακτική της; Καταρχάς οφείλουμε να τη διαχωρίσουμε σε δύο είδη που διαφέρουν εν μέρει στην προσέγγιση του αρρώστου: παθητική κι ενεργητική. Η παθητική ευθανασία είναι η διακοπή της ιατρικής υποβοήθησης ενός μη αυτόνομου (ή τελικού) ασθενή. Είναι ένα φαινόμενο που οι σημερινοί ιατροί καλούνται ν’αντιμετωπίζουν όλο και συχνότερα καθώς τα μέσα της σύγχρονης βιοϊατρικής υποστήριξης μπορούν να συντηρήσουν τεχνητά έναν ασθενή, χρησιμοποιώντας μια εξαντλητική θεραπευτική επιμονή που το μόνο που κάνει είναι να επιτείνει το αναπόφευκτο. Αντίθετα ενεργητική ευθανασία καλείται η συνειδητή και νηφάλια απόφαση του ασθενή να ζητήσει και να του αποδοθεί η χορήγηση μιας ουσίας που θα τον θανατώσει. Ο παραπάνω διαχωρισμός δεν είναι επουσιώδης, καθώς έχει υποστηρικτές και κριτές και στις δυο περιπτώσεις. Η εκκλησία δυστυχώς είναι ανένδοτη στο θέμα κι αναφέρεται στην μεν παθητική ως δολοφονία, στη δε ενεργητική ως αυτοκτονία. Και φυσικά σ’αυτούς που υποστηρίζουν τους ασθενείς και στη μία και στην άλλη, συνεργάτες του θανάτου.
Πόσο ακόμα μπορούμε να εθελοτυφλούμε γι’αυτήν την κατηγορία ανθρώπων; Το σίγουρο είναι ότι οι περιπτώσεις δυστυχισμένων και κουρασμένων ασθενών που αποζητούν την ευθανασία είναι πραγματικότητα σε περισσότερες από μία χώρες: τόσο η Terri Schiavo [2] στις ΗΠΑ, όσο κι ο Piergiorgio Welby [3] στην Ιταλία ήταν δύο υποθέσεις που βρέθηκαν στο κέντρο της προσοχής όχι μόνο των ΜΜΕ αλλά και της εκάστοτε πολιτικής σκηνής για την εύρεση μιας σύγχρονης και ανθρώπινης λύσης του αιτήματος αυτών των ασθενών. Το θέμα της ευθανασίας έχει απασχολήσει ακόμα και την τέχνη μέσω της ισπανικής ταινίας “Mar Adentro [4]” του 2004 που θεωρείται από πολλούς κινηματογραφικούς κριτές αριστούργημα πάνω στον αγώνα για ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Η πολιτεία έχει βρει αρκετούς τρόπους να θεωρεί πως η ευθανασία (παθητική και ενεργητική) είναι κατά της πραγματικής θέλησης του ασθενούς. Στην παθητική τα πράγματα είναι εύκολα, ο ασθενής κατά κανόνα δεν είναι σε θέση να απαντήσει (πχ είναι σε κώμα) οπότε αυτό δικαιολογεί τις επιλογές του νομοθέτη. Αλλά ακόμα και στην ενεργητική ευθανασία οι συντηρητικοί ηθικολόγοι θεωρούν πως ο ασθενής «δεν είναι ο εαυτός του» και η επιλογή του είναι συναισθηματικά φορτισμένη από μια διαστρεβλωμένη ιδέα για τη συνειδητοποίηση της κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Και στις δυο περιπτώσεις, ο νομοθέτης στις περισσότερες χώρες κωλύεται να πάρει μια απόφαση στην οποία θα ξεκαθαρίζονται μια και καλή οι δικαιοδοσίες του κράτους και των λειτουργών του.
Ένα κράτος με παράδοση στον κοινωνικό φιλελευθερισμό όπως η Ολλανδία έχει ήδη νομοθετήσει υπέρ της βιολογικής διαθήκης ως μέτρο αντιμετώπισης τέτοιων δύσκολων περιπτώσεων, αναθέτοντας στο νηφάλιο-ενήλικο άτομο την επιλογή για το πλαίσιο αρμοδιότητας και μελλοντικής συμπεριφοράς των ιατρικών λειτουργών ή συγγενών του ενδιαφερομένου απέναντί του. Με τη λεγόμενη «οδηγία ευθανασίας [5]» ένα υγιές- πνευματικά και σωματικά- άτομο προεπιλέγει τις πιθανές δεσμεύσεις ιατρικής περίθαλψης ή παύσης αυτής σε κάθε περίπτωση αδυναμίας λήψης αυτοδύναμης απόφασης.
Όλο και περισσότερες δυτικές χώρες, μεταξύ άλλων η Ελβετία και αρκετές Πολιτείες των ΗΠΑ, εφαρμόζουν τα τελευταία χρόνια αυτήν την προσέγγιση ελευθερίας που επιστρέφει στο άτομο αυτό που το κράτος και καμιά φορά η θρησκεία της πλειοψηφίας του αφαιρεί: το δικαίωμα να επιλέξει πώς, πότε, και με τί συνθήκες να αποβιώσει! Η Ελλάδα έχει υπογράψει και κυρώσει την «Συνθήκη του Οβιέδο [6]» για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Βιοϊατρική, παρ’όλα αυτά δεν έχει συγγραφεί παράλληλα ένας ικανοποιητικός νόμος του κράτους με το απαραίτητο κανονιστικό προεδρικό διάταγμα να ξεκαθαρίζει απόλυτα την αδιαφιλονίκητη ελευθερία που πηγάζει απ’την εφαρμογή μιας συνειδητής βιολογικής διαθήκης.
Είναι καιρός ν’αλλάξει το παραπάνω καθώς η ουσιαστική ρύθμιση του δικαιώματος της βιολογικής αυτοδιάθεσης θα έχει θετικές συνέπειες τόσο στη δυνητική χρήση μιας μελλοντικής επιλογής ευθανασίας- ενεργητικής ή παθητικής- όσο και στην έμμεση διευθέτηση άλλων «γκρίζων κεφαλαίων» όπως αυτά της αποκομιδής των νεκρών προς καύση, ανατομική έρευνα, μεταμόσχευση οργάνων και ιστών, κλπ.
————————————————————
Σύνδεσμοι:
• Το πλήρες κείμενο της Συνθήκης του Οβιέδο [6]
• Ορισμός της Βιολογικής Διαθήκης [1]
• Η «οδηγία ευθανασίας» στην Ολλανδία [5]
• Συνθήκη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και Βιοϊατρική και πρόσθετα πρωτόκολλα [7]
• Πρόταση για μια Βιολογική Διαθήκη απ’το Ίδρυμα “Umberto Veronesi” [8]