του Τάκη Μίχα*
Αναμφίβολα ο ανταγωνισμός μεταξύ των ανθρώπων για, π.χ., την απόκτηση ερωτικού εταίρου ή σπάνιων πόρων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη εξέλιξη. Ομως εξ ίσου σημαντικό ρόλο φαίνεται ότι έπαιξε και η λογική της συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων. Αυτό τουλάχιστον δείχνουν ορισμένα πρόσφατα ευρήματα της εξελικτικής βιολογίας, δηλαδή της επιστήμης η οποία προσπαθεί να εξηγήσει τη συμπεριφορά των σημερινών ανθρώπων με βάση τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης.
Η ιστορία ξεκινά με το ασπράδι των ματιών. Ενα από τα χαρακτηριστικά που διακρίνει τον άνθρωπο από τα άλλα πρωτεύοντα όντα είναι το μεγάλο μέγεθος του ασπραδιού των ματιών το οποίο περιβάλλει την ίριδα και την κόρη. Στα περισσότερα άλλα ζώα τα μάτια δεν περιβάλλονται από ασπράδι. Η ύπαρξη αυτού του λευκού χιτώνα μας διευκολύνει να δούμε πού κοιτάζει ο άλλος, κάτι που θα ήταν αδύνατο ή πολύ δύσκολο αν ολόκληρη η περιοχή ήταν σκοτεινή, χωρίς ασπράδι, όπως συμβαίνει με τα άλλα ζώα.
Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δεν μπορεί να κρύψει από τους συνανθρώπους του πού κοιτάζουν τα μάτια του. Αν λοιπόν ισχύει αυτό τότε συνεπάγεται ότι οι άνθρωποι προσέχουν περισσότερο τα μάτια των συνανθρώπων τους από ό,τι τα άλλα ζώα.
Το οποίο πράγματι ισχύει όπως επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από ένα πείραμα που έγινε στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ Εξελικτικής Βιολογίας [1] στη Λειψία της Γερμανίας. Οι ερευνητές προσπάθησαν να συγκρίνουν τις αντιδράσεις χιμπατζήδων και γορίλων με νήπια ηλικίας ενός έτους και δεκαοκτώ μηνών. Στο πείραμα ένας ενήλικος άνδρας αφού αποσπούσε την προσοχή του πιθήκου και του νηπίου κοίταζε προς το ταβάνι. Την πρώτη φορά κοίταζε μόνο με τα μάτια του το ταβάνι, τη δεύτερη έστρεφε τόσο τα μάτια όσο και το κεφάλι του προς το ταβάνι και την τρίτη έστρεφε μόνο το κεφάλι του, ενώ κρατούσε τα μάτια του κλειστά.
Τόσο οι πίθηκοι όσο και τα νήπια κοίταζαν προς την κατεύθυνση προς την οποία πίστευαν ότι κοίταζε ο ενήλικος. Όμως οι πίθηκοι ακολουθούσαν την κίνηση του κεφαλιού του ενηλίκου ανεξάρτητα από το πού κοίταζαν τα μάτια του. Αντίθετα τα νήπια ακολουθούσαν την κίνηση του ματιού ανεξάρτητα από την κατεύθυνση προς την οποία ήταν στραμμένο το κεφάλι.
Το πείραμα αυτό και ανάλογα που ακολούθησαν επιβεβαίωσαν ότι ο άνθρωπος ανέπτυξε μάτια με μεγάλο ασπράδι, που διευκολύνουν τους συνανθρώπους του να μπορούν να δουν πού κοιτάζει. Αν υποθέσουμε τώρα ότι τα χαρακτηριστικά τα οποία μεταφέρονται από γενιά σε γενιά είναι εκείνα που βοηθούν την επιβίωση και αναπαραγωγή του ατόμου, τότε προφανώς το ασπράδι των ματιών έπαιξε έναν ανάλογο ευεργετικό ρόλο.
Το ασπράδι οπωσδήποτε βοηθάει αυτόν που παρακολουθεί τα μάτια του άλλου: Αν ο Γιώργος της λίθινης εποχής γνώριζε τι κοιτάζει ο Κώστας, αυτό θα παρείχε σημαντικές πληροφορίες στον πρώτο για το τι αισθάνεται και τι σκοπεύει να κάνει ο δεύτερος. Ακόμα και τα νήπια προτού καν βγάλουν τους πρώτους ήχους κατανοούν ότι όταν κάποιος κοιτάζει ένα παιχνίδι αντί για κάποιο άλλο κατά πάσα πιθανότητα προτιμάει αυτό το παιχνίδι.
Όμως ποια ακριβώς ήταν τα πλεονεκτήματα για τον προϊστορικό πρόγονό μας Κώστα από το γεγονός πως ο Γιώργος και οι άλλοι άνθρωποι μπορούσαν να διαβάζουν τη ματιά του;
Σύμφωνα με το καθ. Μάικλ Τομασέλο [2], μια πιθανή απάντηση είναι ότι επιτρέπει το συγχρονισμό των δραστηριοτήτων, κάτι το οποίο ωφελεί αμφότερους.
«Αν μαζεύουμε φρούτα από ένα δέντρο», γράφει ο Τομασέλο, «όπου ο ένας κατεβάζει το κλαδί και ο άλλος τα κόβει, θα ήταν χρήσιμο -ιδιαίτερα προτού αναπτυχθεί η γλώσσα- για όλους μας να μπορούμε να συγχρονίζουμε τις δραστηριότητές μας και να ειδοποιούμε τον συνεργάτη μας για το τι πρόκειται να πράξουμε, χρησιμοποιώντας τα μάτια μας και πιθανώς διάφορες άλλες χειρονομίες που βασίζονται στην όραση».
Πάντως η συζήτηση δεν έχει τελειώσει και υπάρχουν και άλλες εξηγήσεις του φαινομένου. Όμως όπως συμφωνούν όλοι οι ερευνητές, η δυνατότητα του να διαβάζουμε ο ένας τα μάτια του άλλου, που μας παρέχει το ασπράδι, δείχνει πόσο σημαντική ήταν η συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων από τα πρώτα στάδια της εξέλιξης.
Η συνεργασία και όχι ο ανταγωνισμός. Αν οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονταν κυρίως στον ανταγωνισμό -ή ακριβέστερα αν το περιβάλλον ευνοούσε τον ανταγωνισμό- τότε η φυσική επιλογή θα είχε προτιμήσει να απουσιάζει το ασπράδι από τα μάτια έτσι ώστε να μην μπορεί κανείς να διαβάζει τα μάτια του άλλου. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους πιθήκους. Σε ένα περιβάλλον το οποίο ευνοεί τον ανταγωνισμό, ασφαλώς αποτελεί πλεονέκτημα για τον παλαιολιθικό Κώστα να μην μπορεί ο Γιώργος να δει ότι ο πρώτος κοιτάζει μια ωραία μπανάνα -διότι απλούστατα ο δεύτερος θα τρέξει να τον προλάβει και να του τη φάει.
Φυσικά όλες αυτές οι διαπιστώσεις είναι προσωρινές, μέχρι δηλαδή ένα νέο πείραμα ή μια νέα θεωρία να ανατρέψει τα σημερινά δεδομένα. Διότι η επιστήμη -σε αντίθεση με τη θρησκεία και ορισμένα άλλα ψευτοεπιστημονικά πολιτικά δόγματα- προχωρεί ανατρέποντας συνεχώς τις ίδιες της τις βεβαιότητες.
—————————————————————————–
*www.tmichas.wordpress.com [3]
δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία [4]» στις 30/01/2007