του Φώτη Περλικού

Το μέλλον έχει μια χαρακτηριστική ιδιότητα: τείνει να διαψεύδει σχεδόν πάντα όσους επιχειρούν να το προβλέψουν, και το πιο συνηθισμένο σφάλμα είναι η τάση να προβάλλονται οι σύγχρονες συνθήκες στο μέλλον. Καθώς νέες τεχνολογικές εξελίξεις επανακαθορίζουν τους όρους και αλλάζουν θεμελιακά τις μορφές και τον χαρακτήρα της επικοινωνίας και της ενημέρωσης, τα παραδοσιακά ΜΜΕ μπαίνουν σε μια φάση νέων προκλήσεων, κινδύνων μα και ευκαιριών.

Όταν ο Γουτεμβέργιος ανακάλυπτε την τυπογραφία, αντικαθιστώντας την αργή και πανάκριβη αντιγραφή των βιβλίων με το χέρι στα μοναστήρια, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει τις ανατροπές θα ακολουθούσαν. Πιθανόν οι μοναχοί και η εκκλησία να καλωσόρισαν την τυπογραφία, αφού τους επέτρεπε να συνεχίσουν αυτό που έκαναν για αιώνες, με πολύ φτηνότερο και αποτελεσματικότερο τρόπο. Ταυτόχρονα όμως η τυπογραφία, με τις τεράστιες δυνατότητες ανατύπωσης και το ελάχιστο κόστος της, σε σύγκριση με τις παλαιότερες πρακτικές, υπονόμευσε το μονοπώλιο της παραγωγής βιβλίων και το ακόμα σημαντικότερο, το μονοπώλιο της ιδεολογικής εξουσίας της εκκλησίας.

Η τυπογραφία επέτρεψε την διάδοση της ανάγνωσης και της γραφής, την διατύπωση και την καταγραφή νέων απόψεων και φυσικά έδωσε την δυνατότητα αδιαμεσολάβητης πρόσβασης και μελέτης των εκκλησιαστικών, και όχι μόνο, κειμένων και την ανάπτυξη κριτικής επ’αυτών. Ήταν μια σχεδόν ξαφνική μετάβαση από την εποχή που η εκκλησία ήλεγχε ιδεολογικά τους πολίτες, η ενημέρωση γινόταν από τον ντελάλη στις πλατείες και η έκφραση των πολιτών περιοριζόταν σε όσους μπορούσαν να συζητήσουν, στην εποχή της ανάγνωσης των βιβλίων, των φυλλαδίων και των εφημερίδων. Δεν χρειάστηκαν παρά λίγες δεκαετίες, ώστε δόγματα, πεποιθήσεις και ιδεολογικές εξουσίες αιώνων να αμφισβητηθούν από νέες ιδέες και νέα θρησκευτικά, πολιτικά και επιστημονικά κινήματα. Και θεμέλιο αυτών των ριζικών ανατροπών ήταν η ελευθερία μάθησης, σκέψης, έκφρασης και κριτικής που έγινε εφικτή χάρη στην τεχνολογική εξέλιξη που περιόρισε δραματικά το κόστος της εκτύπωσης.

Στην εποχή μας συντελούνται ανάλογες τεχνολογικές αλλαγές στον τομέα της ενημέρωσης και της επικοινωνίας, με την εμφάνιση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Το ίντερνετ και ανάπτυξη των υπόλοιπων τεχνολογιών επικοινωνίας στις μέρες μας οδηγούν σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί εκδημοκρατισμός της πληροφόρησης και της έκφρασης. Είναι πλέον προσιτό στον καθένα να απευθυνθεί, με μηδενικό οικονομικό κόστος και με ελάχιστες γνώσεις χρήσεις του διαδικτύου, σε ένα τεράστιο κοινό χωρίς την διαμεσολάβηση εκδοτών, αρχισυντακτών, κρατικής λογοκρισίας ή οποιουδήποτε άλλου διαχειριστή ή επόπτη παραδοσιακών μορφών επικοινωνίας και ενημέρωσης.

Το ανθρώπινο μυαλό είναι μια μηχανή διαρκούς παραγωγής καινοτομιών και ιδεών. Ο εκδημοκρατισμός της έκφρασης, που επιτρέπει σε εκατομμύρια πολίτες να γίνουν από παθητικοί δέκτες, ενεργοί δημιουργοί και εκφραστές ιδεών, δημιουργεί μια τεράστια δεξαμενή σκέψης απίστευτης και ανυπολόγιστης πολυπλοκότητας. Η ταυτόχρονη ελεύθερη έλλογη σκέψη, έκφραση, επικοινωνία και δράση εκατομμύριων αυτόνομων ατόμων και η τριβή μεταξύ τους είναι η απαραίτητη πρώτη ύλη για να ξεπηδήσουν τεχνολογικές, πολιτισμικές και κοινωνικές εξελίξεις, τις οποίες ελάχιστα μπορούμε να προβλέψουμε. Γι’αυτό οι τεχνολογικές εξελίξεις, και η αύξηση στην ατομική ελευθερία που προσφέρουν, λειτουργούν διαλυτικά στις παλιές δομές, πρακτικές και αντιλήψεις.

Ανάμεσα στις διάφορες νέες μορφές επικοινωνίας, κυρίαρχη θέση προς το παρόν στο νέο σκηνικό που διαμορφώνεται κατέχουν τα ιστολόγια (blogs). Έχουν επικρατήσει παγκοσμίως, χάρη στην ευχρηστία τους και την διαδραστικότητά τους, ως ένα από κύρια εργαλεία συμμετοχής σε αυτήν την διαδικασία εκδημοκρατισμού. Τα ιστολόγια είναι φτηνά, απλά, άμεσα, εύκολα προσβάσιμα, μπορούν να παραμείνουν ανώνυμα και είναι αμφίδρομα αφού ευνοούν τον διάλογο και την αλληλεπίδραση με τους αναγνώστες. Σε χώρες με ανεπτυγμένες τεχνολογικά αγορές, όπως οι ΗΠΑ, υπάρχουν blogs που συναγωνίζονται σε αναγνωσιμότητα εφημερίδες, podcasts (ερασιτεχνικές ηχογραφήσεις από ιστολόγους) που υποκαθιστούν το κλασσικό ραδιόφωνο ενώ και τα videocasts (μικρές παραγωγές video) αρχίζουν να έχουν αυξανόμενη απήχηση. Οι νέες αυτές μορφές επικοινωνίας είναι το αποτέλεσμα της διάχυσης της ελευθερίας έκφρασης χάρη στην τεχνολογία, με τρόπο ακριβώς ανάλογο, όπως η τυπογραφία εκτίναξε την βιβλιοπαραγωγή και δημιούργησε τον έντυπο τύπο που σήμερα γνωρίζουμε.

Τα μέσα ενημέρωσης στην εποχή μας μια σειρά από σοβαρές προκλήσεις γύρω από το προϊόν τους. Το διαδίκτυο παγκοσμιοποιεί τον ανταγωνισμό μεταξύ τους, αφού παρέχεται η ευκολία στον παγκόσμιο πολίτη να έχει πρόσβαση στις υπηρεσίες όλων των μεγάλων διεθνών ΜΜΕ, καταργώντας του περιορισμούς και τις δυσκολίες του έντυπου τύπου ή των περιορισμών στις συχνότητες εκπομπής. Το κόστος της ενημέρωσης έχει πρακτικά μηδενιστεί, η προσφορά της αγγίζει τα όρια του κατακλυσμού και για να πληρώσει πλέον κάποιος για να αγοράσει υπηρεσίες ενός ΜΜΕ χρειάζεται πλέον πολύ μεγαλύτερα κίνητρα. Και φυσικά στην αποδελτίωση των ειδήσεων, στον σχολιασμό της επικαιρότητας και την αρθρογραφία γνώμης έχουν πλέον να ανταγωνιστούν τα ιστολόγια, ανάμεσα στο τεράστιο πλήθος των οποίων έχουν αναδειχτεί αρκετά με υψηλότατο επίπεδο.

Οι όροι της ενημέρωσης αλλάζουν πλέον, και εκτός από κινδύνους προσφέρονται και σημαντικές ευκαιρίες για όσα μέσα προσαρμοστούν στις εξελίξεις και λάβουν εγκαίρως θέση στην αναδυόμενη αγορά του διαδικτύου. Κι όμως, πολλά παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης μέχρι στιγμής έχουν αντιμετωπίσει με επιφύλαξη, καχυποψία και συχνά εχθρότητα τις νέες τεχνολογίες και την άνοδο της επιρροής των ιστολογίων παγκοσμίως, γιατί αναγνωρίζουν σε βαθμό την απειλή που συνιστούν απέναντι στην εξουσία των παλαιών μέσων να κατευθύνουν την κοινή γνώμη. Ειδικά στην πολιτική, σε χώρες όπως οι ΗΠΑ τα ιστολόγια αναδείχτηκαν σε σημαντικούς πόλους καθορισμού της κοινής γνώμης.

Αυτή η απειλή έχει αναγνωριστεί ακόμα πιο ξεκάθαρα σε χώρες με ολοκληρωτικά καθεστώτα, που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες και ελέγχουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Η γνώση που είναι πλέον ελεύθερη και δωρεάν προσβάσιμη στο ίντερνετ είναι ασύλληπτου μεγέθους, και σε ανώνυμα, αμφίδρομα, διαδραστικά μέσα όπως τα ιστολόγια, που λειτουργούν με τον διαδικτυακό διάλογο, είναι πολύ πιο δύσκολο να σταθεί αξιόπιστα η απλοϊκή προπαγάνδα τους. Ο φόβος απέναντι σε μια μη-ελεγχόμενη μορφή έκφρασης έχει οδηγήσει σε μια πρωτοφανή προσπάθεια καταστολής εναντίον των ιστολογίων (υπηρεσίες παρακολούθησής τους, φυλακίσεις, βασανισμοί δημιουργών τους κτλ), αναδεικνύοντας τα σε σύμβολα αντίστασης, διαφορετικότητας και διεκδίκησης ελευθεριών σε χώρες όπως το Ιράν ή η Κίνα.

Στην χώρα μας τέτοια προβλήματα απουσιάζουν, αλλά τα παραδοσιακά ΜΜΕ στην Ελλάδα δεν έχουν ακόμα νιώσει σοβαρά τις επιπτώσεις που φέρνουν οι τεχνολογικές αλλαγές και ο εκδημοκρατισμός της πληροφόρησης και της έκφρασης, ούτε δείχνουν και σοβαρή διάθεση να προετοιμαστούν (πχ ελάχιστες εφημερίδες προσφέρουν το περιεχόμενό τους στο διαδίκτυο). Η επίδρασή των ιστολογίων, ως πρόσφατο φαινόμενο, ακολουθεί την ίδια καθυστέρηση με τις περισσότερες από τις υπόλοιπες δραστηριότητες στο ελληνικό διαδίκτυο. Το ίντερνετ στην Ελλάδα είναι ακόμα ακριβό, γρήγορο ίντερνετ έχει πολύ μικρή διείσδυση, οι Έλληνες έχουν μικρή εξοικείωση, οι σελίδες στα ελληνικά ή με ελληνικό περιεχόμενο είναι λίγες, η ελληνική γλώσσα έχει ασήμαντη διείσδυση σε μη-Έλληνες χρήστες του παγκόσμιου ιστού και το ηλεκτρονικό εμπόριο, το οποίο θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει διαφημιστικά την ανάπτυξη των ελληνικών σελίδων, έχει ακόμα μια υποτυπώδη αγορά.

Έτσι, το επίπεδο, τα χαρακτηριστικά, η μαζικότητα και η επίδραση της ελληνικής μπλογκόσφαιρας δεν έχουν ξεφύγει ακόμα από το νηπιακό επίπεδο. Ενώ το εξωτερικό σχεδόν όλοι οι κορυφαίοι πολιτικοί έχουν προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της εποχής και διατηρούν ιστολόγια (ακόμα και η Γερμανίδα Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ), στην Ελλάδα δεν υπάρχουν πάνω από 2-3 βουλευτές που να κάνουν το ίδιο. Τα ελληνικά ιστολόγια, αν και το 2006 πολλαπλασιάστηκαν με εντυπωσιακούς ρυθμούς, δεν παύουν είναι λίγα σε αριθμό (μερικές χιλιάδες), και να έχουν λίγους αναγνώστες . Σε αντίθεση με το εξωτερικό, δίνουν ακόμα την εντύπωση ότι έρχονται να καλύψουν ανάγκες περισσότερο κοινωνικότητας, στα πλαίσια μιας μικρής κοινότητας χρηστών. Η μικρή αγορά των ελληνικών ιστολογίων αποτρέπει τα περισσότερα από την μεγάλη εξειδίκευσή τους σε περιεχόμενο συγκεκριμένης θεματολογίας, ενώ τα έσοδα από λειτουργία τους είναι ακόμα μηδαμινά.

Αυτό που είναι χαρακτηριστικό των ελληνικών ιστολόγια είναι ότι κυριαρχούν εναλλακτικές απόψεις που δεν εμφανίζουν την ίδια απήχηση στην ευρύτερη κοινή γνώμη ή τα κυρίαρχα ΜΜΕ. Προέκυψαν ακριβώς από την ανάγκη να εκφραστούν άνθρωποι, των οποίων η οπτική και η φιλοσοφία γύρω από τα ελληνικά και παγκόσμια πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δρώμενα δεν καλύπτεται επαρκώς από την παρουσίαση των γεγονότων, την αρθογραφία και το πολιτικό στίγμα των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης. Απόψεις ενός υπαρκτού τμήματος της κοινωνίας, όχι όμως τόσο μαζικού ώστε να δημιουργήσει μια αγορά ικανή να συντηρήσει ένα παραδοσιακό ΜΜΕ που το εκφράζει. Τις ανάγκες του κάλυψε ο εκδημοκρατισμός της έκφρασης μέσω του διαδικτύου φτηνά και εύκολα.

Δεν είναι και πολύ παρακινδυνευμένη η πρόβλεψη ότι το 2007 ασφαλώς θα είναι μια χρονιά εκθετικής αύξησης του αριθμού, της αναγνωσιμότητας, της ποικιλομορφίας και της απήχησης των ελληνικών ιστολογίων, καθώς και της διάδοσης των αρκετά συγγενών podcasts και videocasts. Αν και ήδη το 2006 έδειξαν τα πρώτα δειλά βήματα, η φετινή χρονιά θα χαρακτηριστεί από μεγαλύτερη εξωστρέφεια και περισσότερες παρεμβάσεις των ιστολογίων στην κοινωνική ζωή. Θα εγκαταλείψουν τις παρυφές της δημόσιας ζωής και θα καταλαμβάνουν σταδιακά μια όλο και κεντρικότερη θέση, καθώς κάθε αύξηση της αναγνωσιμότητάς τους συνιστά περιορισμό του μονοπωλίου ενημέρωσης, άποψης και εξουσίας των παραδοσιακών ΜΜΕ. Η μικρή όμως ελληνική αγορά εξασφαλίζει ότι αυτή η διαδικασία θα κρατήσει χρόνο και θα έχει μικρή οικονομική διευκόλυνση στην πορεία της, δίνοντας ακόμα το πλεονέκτημα στα παραδοσιακά ΜΜΕ.

Οι αλλαγές και οι ανατροπές όμως δεν μακριά, όσο αδύνατη και αν είναι η σημερινή πρόβλεψη της κατεύθυνσής τους ή των μελλοντικών ισορροπιών. Η ελευθερία πληροφόρησης, κριτικής, έκφρασης και διαλόγου, που επιτρέπουν σε πρωτόγνωρο βαθμό οι νέες τεχνολογίες, όπως και στην περίπτωση της τυπογραφίας, εγγυάται ότι αργά ή γρήγορα θα δράσει σαν οξύ στην εξουσία, την επιρροή και τις πρακτικές των κατεστημένων μορφών ενημέρωσης.

—————————————————————————–
Δημοσιεύτηκε στο τεύχος “Η Ελλάδα το 2007” που κυκλοφόρησε μαζι με την ελληνική μετάφραση του World in 2007 του Economist από την Καθημερινή