του Θέμη Λαζαρίδη*
Την ερχόμενη Τετάρτη θα αρχίσει στη Βουλή η συζήτηση για την αναθεώρηση του άρθρου 16 του συντάγματος [1]. Σύμφωνα με το άρθρο 110 του Συντάγματος [2], η παρούσα Bουλή θα καθορίσει τις αναθεωρητέες διατάξεις και η επόμενη Bουλή τη νέα διατύπωση τους. Αν μια αναθεώρηση εγκριθεί στην παρούσα Bουλή με 180 βουλευτές, στην επόμενη θα απαιτηθούν μόνο 151 ψήφοι, και το αντίστροφο. Προφανώς «διατάξεις» μπορεί να είναι ολόκληρα άρθρα ή συγκεκριμένες παράγραφοι ή εδάφια από άρθρα.
Στην Καθημερινή του περασμένου Σαββάτου [3] ο Στέφανος Μάνος επεσήμανε κάτι που εγώ τουλάχιστον δεν είχα συνειδητοποιήσει. Ότι οι προτάσεις της ΝΔ [4] και του ΠΑΣΟΚ [5] για την αναθεώρηση του άρθρου 16 περιορίζονται στο ζήτημα των μη-κρατικών πανεπιστημίων και αφήνουν άθικτα άλλα μεγάλα προβλήματα του άρθρου 16 που επηρεάζουν ΚΑΙ τα δημόσια πανεπιστήμια. Αν η σημερινή Bουλή κηρύξει αναθεωρητέες μόνο τις συγκεκριμένες παραγράφους και όχι όλο το άρθρο 16, οι δυνατότητες για αναμόρφωση της δημόσιας ανώτατης παιδείας στη χώρα μας θα είναι περιορισμένες. Όπως έγραψα και αλλού [6], υπάρχουν διατάξεις στο άρθρο 16 που παρεμποδίζουν τις τομές που χρειάζονται για την αναβάθμιση των δημοσίων πανεπιστημίων. Αυτός είναι ένας ΑΚΟΜΑ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ λόγος για την αναθεώρηση του A. 16.
Τα προβλήματα με το άρθρο 16 τα εκθέτει γλαφυρά ο κ. Μάνος στο άρθρο του. Είναι υπερβολικά φλύαρο, περιοριστικό, και απαγορευτικό. Αντί να παραθέτει γενικές αρχές, καθορίζει λεπτομέρειες που θα έπρεπε να είναι αντικείμενο απλών νόμων. Κατά τη γνώμη μου, τρία είναι τα μεγάλα αγκάθια στο άρθρο 16:
1) Η απαγόρευση ίδρυσης πανεπιστημίων από ιδιώτες. Αυτή είναι μια παγκόσμια πρωτοτυπία για τη χώρα μας. Η ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ προτείνουν να επιτραπούν ειδικά τα μη-κρατικά, μη-κερδοσκοπικά πανεπιστήμια. Αυτό είναι θετικό. Όμως λύνει το πρόβλημα; Ένα επιχείρημα που τα δύο κόμματα δίνουν για την αναθεώρηση είναι ότι πρέπει να μπει μια τάξη στο χώρο των ιδιωτικών κολεγίων, κέντρων ελευθέρων σπουδών, κτλ τα οποία σήμερα λειτουργούν υπό την ομπρέλα του Υπουργείου Ανάπτυξης (τομέας Εμπορίου). Όμως πολλά από αυτά είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις, δηλαδή κερδοσκοπικά. Αν δεν είναι διατεθειμένα να μετατραπούν σε μη-κερδοσκοπικά, τίποτα δεν θα αλλάξει και θα εξακολουθούν να υπάγονται στο Υπ. Αν. χωρίς έλεγχο από το Υπουργείο Παιδείας.
Φυσικά, ακόμα και αυτή η μικρή προτεινόμενη αλλαγή έχει προκαλέσει την μήνη των κρατικοδίαιτων συντεχνιών που αποπροσανατολίζουν το λαό με γελοία συνθήματα για «ταφόπλακα» της δημόσιας παιδείας και άλλα τραγελαφικά. Δεν θα απαντήσω εδώ στα επιχειρήματα κατά της αναθεώρησης γιατί το έχω κάνει επανειλημμένα (π.χ. εδώ [7], εδώ [8], εδώ [9], και εδώ [10].)
2) Ο καθορισμός της νομικής υπόστασης των δημοσίων πανεπιστημίων ως Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου. Πρώτον, γιατί πρέπει αυτή η διάταξη να υπάρχει στο Σύνταγμα; Δεύτερον, είναι πραγματικά αυτό το βέλτιστο καθεστώς για τα δημόσια πανεπιστήμια; Ο κ. Αλιβιζάτος έχει προ πολλού επιχειρηματολογήσει ότι δεν είναι και μάλιστα προτείνει ένα ειδικό καθεστώς, διαφορετικό από ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ (δείτε εδώ [11] και πρόσφατα άρθρα του εδώ [12] και εδώ [13]). Ο κ. Βενιζέλος διαφωνεί. Δεν είμαι νομικός για να γνωρίζω τις ακριβείς επιπτώσεις των δύο υποστάσεων, αλλά έχω την εντύπωση ότι το ΝΠΙΔ επιτρέπει μεγαλύτερη αυτοτέλεια. Π.χ., πολλά δημόσια ερευνητικά κέντρα, όπως το ΙΤΕ, είναι ΝΠΙΔ και λειτουργούν νομίζω πιο αποτελεσματικά από τα πανεπιστήμια. Και άλλοι πανεπιστημιακοί συμμερίζονται αυτήν την άποψη (π.χ. εδώ [14]). Ο κ. Παπανδρέου φαίνεται να συμφωνεί με τον κ. Αλιβιζάτο, όμως η πρόταση του ΠΑΣΟΚ δεν περιλαμβάνει τη διάταξη αυτή. Η ΝΔ δεν έχει εκφραστεί καθόλου πάνω σε αυτό το θέμα. Θυμάμαι πάντως μια νύξη στην Απογευματινή ότι ο πρωθυπουργός ρώτησε τους πρυτάνεις αν θα ήθελαν να μετατραπούν τα ιδρύματα σε ΝΠΙΔ και αυτοί απάντησαν όχι. Αυτό σημαίνει ότι το ζήτημα δεν έχει ξεφύγει της προσοχής της κυβερνώσας παράταξης, αλλά δεν το έθιξε στην πρόταση αναθεώρησης που κατέθεσε. (Σχόλιο: μην περιμένετε από τους πρυτάνεις να σας δείξουν το δρόμο για τομές στο εκπαιδευτικό σύστημα όταν οι ίδιοι είναι μέρος του προβλήματος …)
Η συζήτηση αυτή πρέπει να συνεχιστεί για να αποσαφηνιστούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του ενός ή του άλλου σχήματος. Αλλά όπως και να ‘χει, ο καθορισμός για ΝΠΔΔ πρέπει να φύγει από το Σύνταγμα. Το σύνταγμα πρέπει να περιέχει βασικές αρχές για τις οποίες ΟΛΟΙ είμαστε σύμφωνοι. Κάτι που είναι συζητήσιμο και μας διχάζει ανήκει σε κοινό νόμο, διαφορετικά θα κάνουμε αναθεώρηση κάθε 5 χρόνια. Είναι αδιανόητο να προσπαθούμε να προωθήσουμε τομές στο εκπαιδευτικό μας σύστημα με χέρια δεμένα από το Σύνταγμα.
3) Η επιταγή ότι η εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν σε όλες τις βαθμίδες. Αυτό είναι ένα θέμα που κανένα κόμμα ή πολιτικό πρόσωπο (πέραν του κ. Μάνου) δεν έχει θίξει λόγω έλλειψης πολιτικής τόλμης. Τα πλεονεκτήματα της δωρεάν παιδείας είναι γνωστά. Όμως υπάρχουν και μειονεκτήματα τα οποία εξέθεσα σε πρόσφατο άρθρο στο Diablog [15]. Σημειωτέον ότι η επιταγή του Συντάγματος για δωρεάν παιδεία ήδη παραβιάζεται. Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο χρεώνει δίδακτρα (απορώ πώς κανείς δεν έχει κάνει προσφυγή στο ΣτΕ). Πολλά μεταπτυχιακά χρεώνουν δίδακτρα, και ακόμα περισσότερα θα ακολουθήσουν όταν τελειώσουν τα χρήματα από την ΕΕ. Η δια βίου εκπαίδευση προβλέπει χρέωση διδάκτρων. Το νέο Διεθνές Πανεπιστήμιο θα χρεώνει δίδακτρα. Δεν είναι όλα αυτά ήδη σε αντίθεση με το Σύνταγμα; Δεν πρέπει να υπάρξει διευθέτηση; Λέμε ότι επιζητούμε ένα μοντέρνο σύστημα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης όπου καθένας να σπουδάζει αυτό που θέλει, σε όποια ηλικία το θέλει. Είναι αυτό εφικτό χωρίς κάποια οικονομική συνεισφορά από τους εκπαιδευόμενους; Μπορεί η Πολιτεία να προσφέρει υψηλής ποιότητας εκπαίδευση με ένα σύστημα όπου όλα είναι τζάμπα; Τη στιγμή που ξοδεύονται δισεκατομμύρια σε φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα, είναι παράλογο να ζητήσει κανείς από τις εύπορες οικογένειες να συνδράμουν στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση των παιδιών τους; Είναι παράλογο να ζητάει κανείς από παιδιά που μοστράρουν Dolce e Gabbana να αγοράζουν τα συγγράμματα τους; Αυτά τα μέτρα θα ήταν προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων τάξεων. Η Γερμανία εισήγαγε πρόσφατα χαμηλά δίδακτρα στα πανεπιστήμια της. Αν το θεωρήσουμε και μείς επιθυμητό σε λίγα χρόνια, θα πρέπει να ξανα-αναθεωρήσουμε το Σύνταγμα;
Για τους παραπάνω λόγους υποστηρίζω απόλυτα τη θέση του κ. Μάνου: ΟΛΟΚΛΗΡΟ το άρθρο 16 πρέπει να τεθεί υπό αναθεώρηση. Θα ήταν μάλιστα ιδανικό αν το νέο κείμενο χρειαζόταν να εγκριθεί από την επόμενη Bουλή με πλειοψηφία 180 βουλευτών. Μέχρι τότε, ας γίνει εντατικός διάλογος για το ποια θα πρέπει να είναι η νέα διατύπωση, σε συνδυασμό με το ποιο πρέπει να είναι το μέλλον της ανώτατης παιδείας στη χώρα μας. Προσωπικά, η διατύπωση που προτείνει ο κ. Μάνος μου φαίνεται πολύ λογική. Σημειώνω και την πρόταση του κ. Ρωμαίου στο Βήμα [16] για ριζική απλοποίηση του άρθρου 16 ώστε να διευκολύνεται η συνεχής προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος σε νέα δεδομένα. Νομίζω ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις για δικομματική συναίνεση στο θέμα αυτό.
—————————————————————————
*O Θέμης Λαζαρίδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο City University of New York